Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 27 сәуірдегі № 250 қаулысы.

      Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің 66-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.

      2. Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты орталық, жергілікті атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар (келісу бойынша) мен ұйымдар (келісу бойынша):

      1) Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдасын;

      2) "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде Тұжырымдаманың іске асырылу барысы туралы ақпарат беріп тұрсын.

      3. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігіне жүктелсін.

      4. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Ә. Смайылов
     

  Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2022 жылғы 27 сәуірдегі
№ 250 қаулысымен
бекітілген

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ 2030 ЖЫЛҒА ДЕЙІНГІ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

      1-бөлім. Паспорт

      2-бөлім. Ағымдағы ахуалды талдау

      3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

      4-бөлім. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың пайымы

      5-бөлім. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      6-бөлім. Нысаналы индикаторлар мен күтілетін нәтижелер

      Қосымша: Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

1-бөлім. Паспорт

Атауы

Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы

Әзірлеу үшін негіздеме

Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының 8-жалпыұлттық басымдығының 1, 2, 3, 4-міндеттері.
Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың "Атамекен" Қазақстан Республикасы Ұлттық кәсіпкерлер палатасының 2021 жылғы 28 қыркүйектегі VIII съезінде берілген хаттамалық тапсырмасының 2.2-тармағы.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2021 жылғы 17 қыркүйектегі № 156-ө өкімімен бекітілген Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі Сэр С. Чакрабартидің ұсынымдарын іске асыру жөніндегі жол картасының (GapAnalysis) 10-тармағы

Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты мемлекеттік орган

Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі

Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар, ұйымдар

Орталық мемлекеттік органдар және жергілікті атқарушы органдар, квазимемлекеттік сектор субъектілері

Іске асыру мерзімі

2022 – 2030 жылдар

2-бөлім. Ағымдағы ахуалды талдау

1-тарау. Шағын және орта кәсіпкерліктің даму жай-күйінің ағымдағы ахуалын бағалау

      Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті (бұдан әрі – ШОК) 2030 жылға дейін дамытудың пайымын айқындайтын Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің (бұдан әрі – МЖЖ) құжаты болып табылады.

      Қазақстан Республикасында ШОК-тың 2015 – 2020 жылдар аралығындағы кезеңде даму жай-күйінің серпіні оң нәтижелерді көрсетуде, оны мынадай көрсеткіштерден көруге болады:

      ШОК өнімдерін шығару 2 еседен астам өсіп, номиналды мәнде 33,6 трлн теңгеге жетті;

      ШОК-тың Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өніміне (бұдан әрі – ЖІӨ) қосқан үлесі көрсетілген кезеңде 13 трлн теңгеге өсіп, номиналды мәнде 23,2 трлн теңгеге жетті;

      ЖІӨ-дегі ШОК үлесі 7,9 %-ға өсіп, 32,8 %-ға жетті;

      ШОК субъектілерінің жалпы саны 9 %-ға өсіп, 1,36 млн субъектіге жетті;

      ШОК-та жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны 9 %-ға өсіп, 3,5 млн адамға жетті.

      Бұл ретте мемлекеттік мүдделер азаматтың айналасына тоғысатын ел дамуының жаңа моделі мемлекет, халық және бизнес тыныс-тіршілігінің барлық құрауыштарын трансформациялауды жалғастыруды талап етеді.

      2021 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша ресми статистикалық ақпарат бойынша ШОК субъектілерінің жалпы саны 1357500 кәсіпорынды құрады, оның ішінде:

      1) шағын кәсіпкерлік санатына жататын, заңды тұлғалар болып табылатын ШОК субъектілері 280 мың (20,6 %);

      2) орта кәсіпкерлік санатына жататын, заңды тұлғалар болып табылатын ШОК субъектілері 2,5 мың (0,2 %);

      3) дара кәсіпкерлер болып табылатын ШОК субъектілері 858 мың (63,2 %);

      4) шаруа және фермер қожалықтары (бұдан әрі – ШФҚ) болып табылатын ШОК субъектілері 217 мың (16 %).

      Елдің ШОК-ты дамыту саласындағы көрсеткіштерінің өскеніне қарамастан, экономиканы әртараптандыруға, экспорттық әлеуетті іске асыруға және елдің ұзақ мерзімді экономикалық өсуінің орнықтылығын қамтамасыз етуге одан әрі оң ықпал етуді қамтамасыз ету үшін бірнеше факторға негізделген сапалы өзгерістер талап етіледі.

      Біріншіден, орта кәсіпкерліктің экономиканы әртараптандыруға және экономикалық өсудің орнықтылығына ықпал ету әлеуеті іске асырылмаған.

      Экономиканың әртараптандырылуына және орнықтылығына ықпал ететін сауда жүргізілетін секторлардағы ШОК-тың барлық санаттарындағы кәсіпорындар саны жағынан шамамен тең пропорцияда ұсынылған: 39 % орта кәсіпорындар, 37 % шағын кәсіпорындар және 32 % микрокәсіпорындар. Бұл ретте сауда жүргізілетін секторлардағы орта кәсіпорындардың жиынтық жалпы қосылған құны (бұдан әрі – ЖҚҚ) 1376 млрд теңгені, шағын кәсіпорындардікі 601 млрд теңгені, микрокәсіпорындардікі 63 млрд теңгені құрады.

      Тұтастай алғанда, экономикада орта кәсіпорындар шығарылымының жалпы көлемі 5,9 трлн теңгеге дейін 33 %-ға өсті. Бір орта кәсіпорынға есептегенде шығарылым көлемі 54 %-ға ұлғайды. Шығарылымның өсуіне орта кәсіпорындар санының 2,5 мыңға дейін 14 %-ға төмендеп, олардың ШОК субъектілерінің жалпы санындағы үлесінің 0,23 %-дан 0,19 %-ға дейін қысқаруы аясында қол жеткізілді.

      Бір орта кәсіпорынға шаққанда орта есеппен жұмыспен қамту 20 %-ға ұлғайып, 146 адамды құрады. Еңбек өнімділігі (шығарылым көлемі бойынша) 28 %-ға өсті.

      Шағын кәсіпорындар шығарылымының жалпы көлемі 22,9 трлн теңгеге дейін 55 %-ға ұлғайды, алайда бір кәсіпорынға есептегендегі шығарылым көлемі бар болғаны 6 %-ға ұлғайған. Бұл кәсіпорындар саны 258 мыңға дейін 47 %-ға өскенімен, орта есеппен бір кәсіпорынның шығарылымы орташа көрсеткіштен 25 еседен астам төмен екенін айғақтайды.

      Бір шағын кәсіпорынға шаққанда жұмыспен қамту орта есеппен 19 %-ға қысқарып, 5,5 адамды құрады, бұл еңбек өнімділігінің (шығарылым көлемі бойынша) 31 %-ға өсуіне алып келді.

      ШОК кәсіпорындарының ЖІӨ-дегі үлесі 2020 жылы статистика деректері бойынша 32,8 %-ды құрады. Орта кәсіпорындар ШОК-тың ЖІӨ-ге үлесін 19 %-ға, шағын (микроны қоса алғанда) кәсіпорындар 81 %-ға қамтамасыз етті. Алайда, егер ШОК бойынша деректерді өзінің жылдық айналымының көлемі бойынша ірі компанияларға жататындардан тазартатын болсақ, онда ШОК-тың ЖІӨ-дегі үлесі 12,7 %-ға дейін төмендейді, ал ШОК-тың ЖІӨ-дегі жалпы салымына орта кәсіпорындардың салымы 30 %-ға дейін ұлғаяды, шағын кәсіпорындардың салымы 63 %-ды, ал микрокәсіпорындардың салымы 7 %-ды құрайды.

      Осылайша, өнім шығару мен көрсетілетін қызметтер көлемінің неғұрлым жоғары өсу қарқынына, бір кәсіпорындағы өнімділік пен жұмыспен қамтудың анағұрлым жоғары болуына, сондай-ақ неғұрлым жоғары экспорттық әлеуетке қарамастан, орта компаниялардың ЖІӨ-дегі үлесі олардың санының аз болуы себебі бойынша өте төмен.

      Екіншіден, ШОК-тың сапалы жұмыс орындарын құруға ықпалының шектеулі болуы.

      Жұмыспен қамту құрылымындағы қомақты үлесті шағын кәсіпорындар, дара кәсіпкерлер (бұдан әрі – ДК) қамтамасыз етеді. Мәселен, шағын кәсіпорындарда ШОК-та жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 41 %-ы, ДК-де – 40 %-ы, ал орта кәсіпорындарда (бұдан әрі – ОК) – 11 %-ы, ШФҚ-да – 9 %-ы жұмыс істейді. Бұл ретте шағын кәсіпкерлік (бұдан әрі – ШК) субъектілері экономиканың және тұтынушылық сұраныстың жалпы жай-күйіне тікелей байланысты секторларда шоғырланады.

      Осы себептерге байланысты экономикалық құлдырауда ШК қызметінің тоқтап қалу тәуекелдері жоғары әрі олардың орнықтылығы жеткілікті емес.

      ШК құратын жұмыс орындары көбінесе сапалы жұмыс орындары болып табылмайды, өйткені еңбек қауіпсіздігі талаптарына сай келетін, жалақысы өңірдегі орташадан жоғары тұрақты жұмыс орындарын қамтамасыз етпейді.

      Мәселен, 2020 жылы Қазақстан бойынша орташа айлық жалақы 169855 теңге деңгейінде болған кезде ШК-де орташа айлық жалақы 141379 теңгені құрады. Сонымен қатар, орта және ірі кәсіпорындардағы орташа айлық жалақы – 207317 теңге.

      Үшіншіден, ШОК-ты дамыту үшін негізгі әлеует ірі қалаларда шоғырланған. Ауылдық елді мекендердің, шағын және моноқалалардың ШОК-ты дамыту үшін әлеуеті барынша шектеулі.

      Ауылдық елді мекендер мен халық саны аз қалаларда жергілікті тұтынушылық сұраныс көлемінің шағын болуы оған бағдарланған секторлардағы ықтимал субъектілердің санын шектейді. Моноқалалардағы ШОК-тың әлеуеті қала құраушы кәсіпорындардың жағдайына және даму әлеуетіне тікелей байланысты.

      Республикалық маңызы бар қалалардың агломерациялары және облыс орталықтарымен және Семей қаласымен байланысты функционалдық қалалық аудандар ШОК-тың көп бөлігін үйлесімді шоғырландырады.

      Өңірлік бөліністе Нұр-Сұлтан және Алматы қалалары барлық санаттағы ШОК барынша шоғырланатын нүктелер болып табылады. Елдегі ШОК-та жұмыспен қамтылғандардың бәрінің үштен бір бөлігі дерлік елдің аса ірі екі қаласында. ШОК-та жұмыспен қамтудың өсіміне де осы екі қала ең көп үлес қосуда (тиісінше 37 % және 14 %). Бұл екі қалаға ШОК-тың жалпы шығарылымының ең көп үлесі тиесілі: Алматы – 26 %, Нұр-Сұлтан – 20 %. Нәтижесінде, елдің барлық өңірлері арасында жалпы өңірлік өнімде (бұдан әрі – ЖӨӨ) осы қалалардағы ШОК үлесі ең жоғары: Нұр-Сұлтан – 55 %, Алматы – 45 %.

      Тұтастай алғанда, қалаларда 86 % микро, 85 % шағын және 90 % орта кәсіпорындар орналасқан. Олардың ішінде республикалық маңызы бар қалаларда тиісінше 47 %, 40 % және 54 % орналасқан. Моноқалаларда барлық санаттағы ШОК кәсіпорындарының 5 %-ы ғана орналасқан. Бұл ретте моноқалада ірі компаниялар неғұрлым көп болған сайын, ШОК та соғұрлым көп болады: моноқалалар бойынша орта есеппен бір ірі кәсіпорынға ШОК-тың 60-қа жуық кәсіпорны келеді.

      Төртіншіден, ШОК-тың экспортқа бағдарланған кәсіпорындарын дамыту үшін өңдеу өнеркәсібі неғұрлым үлкен әлеуетке ие.

      Қазақстанда екі саланың экспорттық әлеуеті анағұрлым жоғары, олар: тау-кен өндіру және өңдеу өнеркәсібі. Олардың экспорты 2019 жылы экспорттың жалпы көлемінің 96 %-ын құрады, оның 27 %-ы өңдеу өнеркәсібіне тиесілі болды.

      ШОК-ты дамыту тұрғысынан тау-кен өндіру саласының перспективасы әлдеқайда төмен: бұл саланың сауда жүргізілетін секторларында капиталды аса көп қажет етуі себебі бойынша негізінен ірі кәсіпорындар болады. Тау-кен өндіру саласындағы бір ірі компанияға ШОК-тың тоғыз кәсіпорны ғана келеді, олар әдетте, кең таралған пайдалы қазбаларды игеруге байланысты сауда жүргізілмейтін секторларда болады.

      Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсібінің барлық дерлік секторлары саудаланатын болып табылады. Бұл салада ШОК кәсіпорындары өте көп. Бір ірі компанияға 36 ШОК кәсіпорны келеді.

      Бесіншіден, салынған капиталдың ақталуы тұрғысынан алғанда орта кәсіпорындардағы негізгі капиталға инвестициялар анағұрлым өнімдірек.

      Шағын және орта кәсіпорындар жиынтығында елдегі негізгі капиталға салынған барлық инвестициялардың жартысын қамтамасыз етеді. Бес жыл ішінде олардың инвестицияларының жалпы көлемі 60 %-дан астамға өсті. Бұл ретте шағын және орта кәсіпорындардың инвестициялар құрылымы шығындар түрлері бойынша әртүрлі болады.

      Егер шағын кәсіпорындар инвестициялардың негізгі бөлігін (2019 жылы 75 %) ғимараттар мен құрылысжайларды салуға және күрделі жөндеуге бағыттаса, орта кәсіпорындардың инвестициялар құрылымында машина мен жабдыққа инвестициялардың үлесі басым (48 %).

      Бұл, тиісінше, инвестициялардың өнімділігіне әсер етеді: егер шағын кәсіпорындарда салынған инвестициялардың 1 теңгесіне 3,5 теңге ЖҚҚ-дан келсе, орта кәсіпорындарда инвестициялардың 1 теңгесіне 2 еседен артық ЖҚҚ – 6,9 теңгеден келеді. Бұл ретте, егер шағын кәсіпорындарда бұл көрсеткіш бес жыл ішінде 20 %-ға ғана ұлғайса, орта кәсіпорындарда 130 %-дан астамға ұлғайған.

      Алтыншыдан, қадағаланбайтын экономиканы едәуір шамада шағын кәсіпорындар мен ДК қалыптастырады.

      2015 жылдан бері біртіндеп қысқарғанына қарамастан, қадағаланбайтын (көлеңкелі) экономика 2019 жылы ЖІӨ-де 23,7 % деңгейінде мейілінше қомақты үлес алды. Бұл ретте қадағаланбайтын экономиканың төрттен үш бөлігі дерлік сауда (34 %), көлік және қоймалау (16 %), ауыл шаруашылығы (9 %), құрылыс және өзге де қызмет түрлерін ұсыну (7 %-дан) секторларында шоғырланған.

      Бұл салалар да шағын кәсіпорындар мен ДК-ның ең көп шоғырлануымен сипатталады: осы санаттағы ШОК субъектілерінің жалпы санының тиісінше 62 %-ы және 75 %-ы.

      Қазақстан 2016 жылы басталған институционалдық реформаларды жалғастыруда. Мемлекеттік және қоғамдық институттардың тиімділігі – кәсіпкерлікті дамытудың негізгі шарты.

      Кәсіпкерлік үшін ағымдағы институционалдық ортаның тиімділігін бағалау үшін "The Heritage Foundation" зерттеу орталығы есептейтін Экономикалық еркіндік индексінің (бұдан әрі – ЭЕИ) көрсеткіштері пайдаланылды. ЭЕИ бизнесті жүргізу үшін институционалдық ортаны бағалауға арналған түпкілікті құралды қамтиды.

      ЭЕИ негізінде құқық үстемдігі, экономикадағы мемлекеттің мөлшері, бизнес-ортаны және ашық нарықтарды реттеу салаларында салыстырмалы талдау жүргізілді. Салыстырмалы талдау Қазақстанның (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдері) нысаналы жағдайына және кәсіпкерлер үшін бәсекелестерге (макроөңір елдері) қатысты жүргізілді.

      Макроөңірде салық жүктемесіндегі бәсекеге қабілеттілікке қарамастан, қолданыстағы салық жүйесі салықтардың тиісінше жиналуын, "көлеңкенің" азаюын қамтамасыз етпейді және ШОК-ты іріленуге ынталандырмайды. Құқық қолдану мен заңдардың орындалуын әкімшілендірудің ағымдағы практикалары кәсіпкерлерді белгілі бір мөлшерге жеткеннен кейін бөлшектеуге тікелей және жанама түрде ынталандырады. Мұндай шешімге шағын және орта компаниялар үшін тең жағдайлар туғызбайтын жеңілдікті салық режимдері санының едәуір көп болуы, салықтық әкімшілендіру және әкімшілік өндіріс қатты әсер етеді.

      Кәсіпкерлердің формалды емес сектордан шығуына кедергі келтіретін институционалдық кедергілер бар. Қазіргі уақытта Қазақстанда жаңа кәсіпкерлік субъектілерін тіркеудің тиімді жүйесі бар. Алайда бейформалды экономиканың үлесі, әсіресе аграрлық жұмыспен қамту басым өңірлерде және ірі қалаларда, негізінен сауда және көрсетілетін қызметтер секторларында әлі де жоғары. Бұл формалды секторға өтуді тежейтін немесе оған өтуге кедергі келтіретін шығасылардың бар екенін көрсетеді. Кәсіпкерлік қызметпен айналысуды бастау және/немесе бейформалды сектордан формалды секторға өту туралы шешім қабылдау көбінесе заңды және ресми бизнесті жүргізудің қолжетімділігі, қарапайымдылығы, ыңғайлылығы және жайлылығы дәрежесіне байланысты.

      ЭБИ деректеріне сәйкес бизнесті жүргізу үшін негізгі шектеулер құқық үстемдігі (меншік құқығы, үкіметтің транспаренттілігі, соттар), баға белгілеудің бұрмалануы, бәсекелестік, инвестициялар еркіндігі сияқты іргелі институттарда бар.

      Қазақстан Республикасында жеке кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыруды, Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік бастаманы іске асыру үшін қолайлы құқықтық, экономикалық жағдайлар жасауды қамтамасыз ететін шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың нормативтік-құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері қалыптастырылды.

      Бұл ретте Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексі, сондай-ақ мынадай түрлі мемлекеттік бағдарламалар ШОК-ты дамытудың мемлекеттік шаралары жүйесін айқындайтын негізгі құжаттар болып табылды:

      1) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 24 желтоқсандағы № 968 қаулысымен бекітілген "Бизнестің жол картасы – 2025" бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы;

      2) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 13 қарашадағы № 746 қаулысымен бекітілген Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 – 2021 жылдарға арналған "Еңбек" мемлекеттік бағдарламасы.

      Көрсетілетін мемлекеттік қолдау шараларының негізгі түрлері қаржылық, мүліктік, инфрақұрылымдық, институционалдық және ақпараттық қолдау болып табылады. Бұл ретте мемлекеттік қолдаудың көрсетілген түрлері мыналарға:

      1) жаңа бизнес-бастамаларды қолдауға;

      2) ШОК-та жалпы жұмыспен қамтуды ұлғайтуға;

      3) ЖІӨ-ге салымды және орта кәсіпорындардың өнім шығаруының орташа көлемін ұлғайтуға бағытталған.

      Мемлекеттік қолдау шараларымен қамту тұрғысынан олардың шектеулілігі байқалады.

      Мәселен, 2015 – 2020 жылдар аралығындағы кезеңде "Бизнестің жол картасы 2020" бағдарламасы (бұдан әрі – БЖК 2020) шеңберінде мемлекеттік қолдау шараларымен 808,7 мың кәсіпкер, оның ішінде пайыздық мөлшерлемені субсидиялаумен – 16,3 мың, кепілдендірумен – 14,5 мың, гранттармен – 2,3 мың, инфрақұрылымды жеткізумен – 131, оқытумен – 129,2 мың, консультациялармен және сервистік көрсетілетін қызметтермен – 646,6 мың кәсіпкер қамтылды.

      Сонымен қатар, бір кәсіпкерлік субъектісінің бір мезгілде бірнеше қолдау шарасын пайдалануына болатынын ескермегеннің өзінде БЖК 2020-мен қамту жеткілікті болмай отыр.

      Мәселен, Қазақстан Республикасы Есеп комитетінің есебіне сәйкес БЖК 2020-ны іске асыруға 2015 – 2019 жылдары 270,1 млрд теңге бөлінген. Бюджет шығыстарындағы ең қомақты үлес қаржылық құралдарға арналған шығыстарға (пайыздық мөлшерлемені субсидиялау, кредиттерге кепілдік беру, мемлекеттік гранттар мен микрокредиттер беру) келеді – 71 %. Бұл ретте қаралып отырған кезеңде субсидиялау және кепілдендіру құралдарын 19,6 мың кәсіпкерлік субъектісі немесе жыл сайын орта есеппен 3,9 мың субъект қана пайдалана алды, бұл осы кезеңде жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің орташа жылдық санының 0,3 %-ын құрайды. Өндірістік инфрақұрылымды дамытуға арналған бюджет шығыстарының үлесі 22 %-ды, қаржылық емес құралдарға 6 %-ды құрады.

      Жалпы жұмыспен қамтуды ұлғайту тұрғысынан негізгі әсер сауда жүргізілмейтін секторлардағы шағын кәсіпорындардың өсуі есебінен қамтамасыз етіледі.

      Бір ШОК субъектісінде жұмыспен қамтылғандардың орташа санының серпіні бойынша ең жақсы көрсеткіштерді орта кәсіпорындар көрсетуде. Жұмыс істеп тұрған шағын кәсіпорындар санының озыңқы өсуі (+47%) 1 кәсіпорында жұмыспен қамтылғандардың орташа санының 6,75 адамнан 5,45 адамға дейін төмендеуіне алып келді. ДК мен орта кәсіпорындарда жұмыс істеп тұрған субъектілер санының төмендеуі байқалды, алайда жұмыспен қамтылғандардың орташа саны ДК-да болмашы ғана (2 %-ға) және орта кәсіпорындарда айтарлықтай (20 %-ға) өсті.

      Шағын кәсіпорындар мен ДК сапалы жаңа жұмыс орындарын құру міндетін шеше алмайды. Тұтастай алғанда жұмыспен қамту тұрғысынан алғанда жоғары маңыздылығына қарамастан, шағын кәсіпорындардағы орташа айлық жалақы Қазақстан бойынша орташа жалақыдан 20 % дерлік төмен. Орта және ірі кәсіпорындарда орташа айлық жалақы Қазақстан бойынша орташа жалақыдан 22 %-ға жоғары.

      Орта және шағын кәсіпорындардағы еңбек өнімділігі ДК өнімділігінен әлдеқайда жоғары. Орташа алғанда, ШК мен ОК-дағы өнімділік (шығару көлемі бойынша) бір жұмыскерге жылына 16,3 млн теңгені, ал ДК-де бір адамға жылына 1,4 млн теңгені құрайды.

      ЖІӨ-ге салынған салым мен өнім шығарудың орташа көлемі тұрғысынан орта кәсіпорындардың экономикалық әсері шағын кәсіпорындардың көрсеткіштерінен едәуір асып түседі. Бұл ретте орта кәсіпорындардағы ЖІӨ-ге салынған салым мен өнім шығарудың орташа көлемінің өсімі шағын кәсіпорындардағы өсімнен бірнеше есе жоғары.

      ШОК-ты дамытудың мемлекеттік саясатын іске асырудың халықаралық бәсекеге қабілеттілікке әсері жоғарылатуды қажет етеді.

      Қазақстан Global Entrepreneur ship Monitor рейтингінде өз позициясын 2015 жылғы 29-орыннан 2020 жылы 10-орынға дейін жақсартты, рейтингтегі елдер санының едәуір қысқарғанына қарамастан, бұл мейілінше елеулі прогресс болып табылады.

      Алайда кәсіпкерлік бойынша рейтингтердегі осындай елеулі прогреске қарамастан, жаһандық бәсекеге қабілеттіліктің халықаралық рейтингінде Қазақстан позициясының қандай да бір айтарлықтай жақсарғаны байқалмайды. 2015 – 2019 жылдар аралығындағы 5 жыл ішінде керісінше 42-орыннан 55-орынға дейін төмендеу орын алды.

      Қазақстанның халықаралық рейтингтерінің серпініндегі осындай алшақтық ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін одан әрі арттыру қажеттігін айғақтайды.

      "Атамекен" Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы (бұдан әрі – ҰКП) Қазақстан өңірлерінде бизнес жүргізудің сыртқы және ішкі жағдайлары бойынша тұрақты негізде зерттеу жүргізеді және "Іскерлік ахуал" тәуелсіз рейтингін қалыптастырады.

      2020 жылғы зерттеудің қорытындысы бойынша объектілердің меншікке сатып алу үшін қолжетімділігі, шикізат және қаржы ресурстарының қолжетімділігі, бейресми төлемдердің, формальды емес көрсетілетін қызметтердің және өнімсіз шығындардың болуы, инфрақұрылым объектілерін жалға алу құны, кәсіпорындарды жаңғырту мүмкіндіктерінің шектеулі болуы, қарыздарды қоса алғанда, дебиторлық және кредиторлық берешектің болуы, БЖК 2020 бойынша хабардар болудың және оған қатысу деңгейінің төмен болуы, сондай-ақ жаңа құрылысқа инвестициялар салудың және материалдық-техникалық базаны жаңартудың шектеулі мүмкіндіктері кәсіпкерлердің ең үлкен проблемалары болып табылды.

      Бизнесті жүргізу шарттарын зерттеу кәсіпкерлердің барлық санаттары арасында жүргізіледі, сондықтан жоғарыда аталған проблемалар әртүрлі мөлшердегі бизнестер тарапынан орташа бағалау болып табылады. Алайда кәсіпкерлік субъектілері неғұрлым аз болған сайын, олар үшін аталған проблемалар соғұрлым күрделі болатыны анық. Бұл проблемалардың олардың қызметіне әсер етуінің және ықтимал салдарының ауқымы әртүрлі санаттағы кәсіпкерлердің құзыреттеріндегі айырмашылықтарға және жетіспейтін құзыреттерге ие болу мүмкіндіктеріне (оқыту арқылы да, сол сияқты қажетті мамандарды жалдау арқылы да) байланысты айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Осылайша, кәсіпкерлікті дамытуды қаржылық емес қолдау шаралары шеңберінде микро-, шағын және орта кәсіпкерлерді оқыту мен олардың басқарушылық және кәсіби құзыреттерін арттыру кәсіпкерлік белсенділікті кеңейту үшін қолайлы жағдайларды қамтамасыз етуде айтарлықтай маңыздылыққа ие болуда.

2-тарау. Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары

      Ескерту. 2-тарау жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 29.12.2023 № 1241 қаулысымен.

      Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарында (бұдан әрі – ҰДЖ) Қазақстан Республикасының әртараптандырылған және инновациялық экономика құруға бағытталған жалпыұлттық даму басымдықтары айқындалған. Сонымен бірге ШОК-ты дамытуға қатысты ағымдағы саясатты іске асыру көрсетілген мақсатқа толық көлемде сәйкес келмейді.

      Біріншіден, мемлекеттік органдар тиісті салаларда жүргізіп отырған реттеуде кәсіпкерлікке деген көзқарас қоғамда дәріптелетін құндылықтарға, адамдардың ынтасына және адами капиталдың сапасына байланысты екені толық көлемде ескерілмейді, осыған байланысты ерікті кәсіпкерліктің өсуін арттыру алғышарттары берілмеген.

      Екіншіден, институционалдық ортаның ағымдағы жай-күйі кәсіпкерлік белсенділікті тежейді.

      Жоғарыда келтірілген ШОК дамуының институционалдық шарттарын талдау бизнес меншігінің қорғалмауынан (тәркілеудің жоғары тәуекелі), бәсекелестіктің жеткілікті дамымауынан, баға белгілеуге тікелей және жанама араласудан көрінетін бірқатар проблемалардың бар екенін айғақтайды, бұл өз кезегінде кәсіпкерлік белсенділіктің өсуін қамтамасыз етпейді.

      Бұдан басқа, жекелеген салалар мен аялардағы әкімшілік-құқықтық реттеу жүйесі шағын кәсіпорындар үшін жайсыз болып отыр және онда шаруашылық жүргізудің шағын нысандары шеңберінде кәсіпкерлік қызметті жүргізудің ерекшелігі ескерілмеген.

      Фискалдық жүктеменің жоғары деңгейімен ұштасып отырған осы мән-жайлар қызметтің бастапқы кезеңдерінде тұрған кәсіпорындарға өнім өткізу нарығын ұлғайтуға, кірістілікті арттыруға және осылайша микробизнестен шағын немесе орта бизнеске көшуді қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.

      Үшіншіден, бизнес-ахуал әлі де күрделі және болжауға келмейтін күйде қалуда.

      Жалғасып келе жатқан реттеушілік жүктеменің артуы ШОК субъектілерінің тиісті нарыққа кіруіне және олардың бизнесті жүргізу процестеріне байланысты әкімшілік кедергілердің болуы кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуді түбегейлі жұмсартуға бағытталған кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаттың мақсаттарымен үйлеспейді.

      Төртіншіден, мемлекеттік қолдаудың ағымдағы құрылымы мемлекеттік саясаттың тиімділігін төмендетеді.

      Бұған бірнеше фактор ықпал етеді:

      ШОК субъектілерін сапасы жағынан емес, саны жағынан қамтуға бағдарлану, бұл шектеулі мемлекеттік ресурстардың тиімсіз жұмсалуын және бизнесте масылдық көңіл-күйдің пайда болуын туындатады;

      әртүрлі санаттағы субъектілердің (микро, шағын, орта) қолдауымен сараланған тәсілдің болмауы, бұл өмірлік циклдің барлық кезеңдерінен өтуде қиындықтар туындатады;

      мөлшерлес емес қарсы міндеттемелер;

      қолдау шараларында облыстағы аудандарды және облыстық маңызы бар қалаларды қоса алғанда, өңірлер деңгейінде салалық ерекшелікті есепке алудың болмауы;

      қаржылық қолдау шараларына баса назар аудару, алайда қаржылық емес шаралар ШОК проблемаларын құзыреттілікті арттыру және қарыз капиталының құнына байланысты емес бәсекеге қабілеттілік факторларын күшейту арқылы шеше алады.

      Орта бизнесті өсіру бойынша белгіленген стратегиялық бағдарларды ескере отырып, мемлекеттік қолдау шараларының қолданыстағы жүйесін сапа жағына қарай, атап айтқанда бәсекеге қабілетті компанияларды қолдауға қайта бағдарлау қажет.

      Бесіншіден, "қаражат бөлінгеннен бастап түпкілікті алушыға жеткізілгенге дейін" мемлекеттік қолдау шараларын көрсетудің бүкіл процесінің ашықтығы нормативтік тұрғыдан қамтамасыз етілмеген.

      Операторлар және (немесе) қаржы институттары объективті себептер бойынша ашпайтын мемлекеттік қолдау шараларын түпкілікті алушылар туралы анық ақпараттың (қаражаттың нысаналы игерілуі туралы деректер) болмауы, сондай-ақ осы ақпаратты ашу жөніндегі заңнамалық талаптардың болмауы мемлекеттік қолдау шараларының сапасы мен тиімділігінің қадағаланып тұруына теріс әсер етеді.

      Сондай-ақ бұрын ұсынылған мемлекеттік қолдау шаралары туралы мәліметтерді жинақтауға мүмкіндік беретін, оның ішінде бөлінетін қаражаттың тиімділігін бағалау және берілетін қаражат бойынша шешімдер қабылдауды қолдау үшін мемлекеттік қолдау шараларын алушылардың ашық бірыңғай тізілімі жоқ.

      Мәселен, мемлекеттік аудит органдары мемлекеттік қолдау шараларының сапасы мен тиімділігі туралы пайымдауды мемлекеттік қолдау шараларын алушылар туралы жалпыға қолжетімді ақпаратты немесе жинақталған ақпаратты ғана пайдалана отырып дайындауға мәжбүр.

3-тарау. Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың үрдістері

      Жаһандық трендтердің әсері, Covid-19 пандемиясының жаңадан өршуіне қарсы тұру қарқыны, "қайғылы қаңтар" сабақтары және оның салдарын қалпына келтіру кәсіпкерлікті дамытудың ұзақ мерзімді кескіні мен ерекшеліктерін және, тиісінше, ШОК-ты дамытудың мемлекеттік саясатының басымдықтарын барынша айқындап берді.

      Айталық, пандемия жағдайында экономикалық қуаттың ығысуы халықаралық сауданың одан әрі даму қарқынын жеделдетті, өндірістерді қайтару және бизнес-процестердің аутсорсингі үрдістерін айқындады.

      Пандемияға байланысты физикалық өзара іс-қимыл жасауға салынған шектеулермен қабаттасқан цифрлық технологияларды дамыту тренді қоғам мен бизнес тыныс-тіршілігінің көптеген салаларын цифрландыру процесін жеделдетті. Виртуалды (қашықтан) өзара іс-қимыл жасау форматы жаңа нормаға айналып келеді. Цифрлық технологияларды енгізу және пайдалану бизнестің бәсекеге қабілеттілігінің негізгі факторларының біріне айналуда, электрондық коммерция мен қаржылық технологиялар секторын дамыту үшін күшті ынталандыруға ие болды.

      Пандемия салдарынан қалпына келтіру жағдайында әртараптандырылған және инновациялық экономиканы құруға бағытталған институционалдық реформалар қажеттігі анағұрлым өткір бола түсуде. Мемлекеттік қолдау шараларын олардың тиімділігі және қолдау алушыларды оларды іріктеу өлшемшарттарын ынталандыру және экономикалық белсенділікті дамыту жағына қарай түзету тұрғысынан бағалаудың қажеттігі ерекше атап өтіледі.

      Осылайша, сыртқы факторлардың әсері экономиканы реформалауға және жұмыс істеп тұрған ШОК үшін реттеушілік кедергілерді азайту мақсатында реттеу қағидаттарын өзгертуге және ШОК-тың тиісті нарықтарға қолжетімділігін кеңейту үшін кедергілерді жоюға бағытталған нормативтік-құқықтық орта құру арқылы реттеуші экожүйені ШОК дамуына бағдарлауды айқындап берді.

3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

      Ескерту. 3-бөлім жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 29.12.2023 № 1241 қаулысымен.

      Озық шетелдік практикалардың халықаралық тәжірибесі ШОК-ты дамытудың сапалы пысықталған саясаты кедейліктен шығу және формалды емес экономиканы төмендету екенін көрсетіп отыр. Экономикалық байлықтың өсіп, кірісі ортадан төмен дамушы елдің деңгейінен кірісі ортадан жоғары және жоғары дамушы елдің деңгейіне өту шамасына қарай мақсат қою ШОК-тың орнықты экономикалық дамуға қатысуы, экономиканы әртараптандыру, экспорттың өсуі, инновациялар және креативті индустриялар жағына қарай ығысады. Бизнесті дамыту үшін маңызды формалды институционалдық жағдайларды салыстырмалы талдау Қазақстанға бейімдеуге болатын шешімдерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

      Экономикалық еркіндік беру, әкімшілік кедергілерді азайту, баға белгілеуді өзгерту және бәсекелестікті дамыту бөлігінде институттарды трансформациялау жағдайында кәсіпкерлік белсенділікті қалай ынталандыруға болатынын көрсететіндіктен, Кавказ елдерінің тәжірибесі анағұрлым тартымды болып табылады.

      Мысалы, Арменияның әкімшілік кедергілерді азайту жөніндегі тәжірибесі ең көрнекі болып отыр. Армения Еуразиялық экономикалық одақ (бұдан әрі – ЕАЭО) бойынша Қазақстанның әріптесі болып табылады және мемлекеттің фискалдық мөлшерінде еркіндік деңгейі Қазақстанмен ұқсас. Бұл ретте Армения Қазақстанға қарағанда төмен интегралдық рейтингке ие бола тұра, бірқатар өлшемшарттар бойынша үздік көрсеткіштерді жариялап отыр. Армения рәсімдер санын, олардың уақыты мен құнын қысқарта отырып, "бизнес ашуда" (4 рәсімнен 3-ке дейін, 5 күннен 4-ке дейін), "электр энергиясына қосылуда" (6 рәсімнен 2-3-ке дейін), "құрылысқа рұқсат алуда" (уақытын – 102,5 күннен 99 күнге дейін, құнын – қойма құнының 2,1 %-ынан 1,3-1,6 %-ға дейін) және "төлем қабілетсіздігі бойынша шешім шығаруда" (құнын – мүліктің 15 %-ынан 11 %-ға дейін) 2018 – 2019 жылдары көрсеткіштерін жақсарта алды.

      Электр энергиясына қосылу бөлігінде Армения мемлекеттік органдар үшін бастапқы қосудың ұзақтығы бойынша қатаң мерзімдер белгіледі. Армения тәуекелі төмен жобаларды сәулет сызбаларын тәуелсіз сарапшылармен келісу талаптарынан босатқанымен, сәулетшілер мен инженерлерге қойылатын біліктілік талаптары 2020 жылы күшейтілді.

      Осыған байланысты ҰДЖ-да бизнесті жүргізу процестері бойынша әкімшілік кедергілерді одан әрі қысқарту қажеттігі айқындалғанын ескерсек, бұл тәжірибені Қазақстанда қолдануға болады.

      Грузия тәжірибесі инвестициялар еркіндігін беру және әділ бәсекелестікті белгілеу саласында барынша қолдануға жарамды.

      Айталық, 2000-шы жылдардағы реформалардан кейін Грузия ЭЕИ-де инвестициялар еркіндігі саласында бірден жоғары көтерілді, бұл әсіресе денсаулық сақтау саласында жеделдетілген жекешелендіруге негізделді. 2011 жылы Грузияда "Экономикалық еркіндік туралы органикалық заң" да қабылданды, онда халықтың экономикалық және азаматтық еркіндігі мен мемлекеттің араласуын шектеу қамтылды. Осы Заңға сәйкес Грузия резиденттер мен бейрезиденттер үшін капитал қозғалысына (валюта айырбастау, ақша қаражатын Грузияның шегінен тыс әкету) шектеулерді алып тастады.

      Мұндай жағдайларда Қазақстанмен салыстырғанда Грузияның тартымды инвестициялық ахуалды қамтамасыз етуге байланысты тәжірибесі анағұрлым жағымды болып көрінеді.

      Перудің 1990-шы жылдардың басындағы меншік құқығын формалдандыру жөніндегі тәжірибесі меншік құқығын қорғау бөлігінде ең жарқын мысал бола алады. Формалдандыру бағдарламасының алғашқы үш жылында бұрын бейформалды меншікте болған 150 мыңнан астам объект тіркелді. Бейформалды мүлікті тіркеу құнының төмен болуы реформаның табысты жүзеге асуының негізгі элементі болды, оны мемлекет көлеңкелі сектордан көшудің транзакциялық шығасыларын қысқарту үшін қажеттілік түрінде субсидиялады. Жүйеде мүлікті тіркеу рәсімдерінің саны өте аз болғандықтан, кедей халық үшін тартымды еді, сондай-ақ ол формалдандырудың артықшылықтары туралы жергілікті деңгейде ақпараттандыру арқылы халықты тіркеуге ынталандырды.

      Бұған қоса, Малайзия да меншік құқығын, әсіресе зияткерлік меншік құқығын қорғау бөлігінде табысты реформалардың үлгісі болды. Мәселен, Малайзия 2011 – 2013 жылдары электрондық тіркеу және төлеу жүйесін енгізу арқылы мүлік құқықтарын беру рәсімінің уақытын 41 күннен 2 күнге дейін қысқарта алды.

      Өз кезегінде, мұндай практикаларды Қазақстанда қолдану бизнестің экономиканың көлеңкелі секторына кетуге деген ынтасын жояды, адал "ашық" бизнес жүргізу үшін жағдай жасайды.

      Зияткерлік меншік институтын дамыту саласында Малайзияның 2012 жылы World Intellectual Property Organization (WIPO) кіруі және патенттерді, тауар белгілері мен авторлық құқықты қорғау саласындағы көптеген халықаралық келісімдерге қол қоюы маңызды фактор болды. Ғаламдық ақпараттық кеңістікке интеграцияланудың мұндай түрі жергілікті кәсіпкерлерге қолданыстағы өнертабыстар мен инновацияларға қол жеткізуге, тауашаларды табуға және тіркеуге мүмкіндік берді.

      Мұндай практиканы Қазақстан болмысында қолдану зияткерлік меншікті одан әрі дамыту үшін жағдай жасауға, оны іске асырудың жаңа нысандарын ашуға және зияткерлік меншік объектілерін сыртқы нарықтарға импорттауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

      Мемлекеттік қызметте, сот жүйесінде және құқық қорғау органдарында сыбайлас жемқорлықтың алдын алу бөлігінде 2000-шы жылдардан бастап құқық үстемдігі элементтерін жетілдіруді жалғастырып келе жатқан және дамыған ЭЫДҰ елдері деңгейінде өңірдегі ЭЕИ көрсеткіштері жоғары жалғыз ел болып табылатын Грузияның тәжірибесі анағұрлым жақсы.

      2000 жылы Грузияда Transparency International Georgia (TI Georgia) үкіметтік емес ұйымының филиалы құрылды, ол сыбайлас жемқорлықтың алдын алу жөніндегі шараларға тәуелсіз талдау, мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі бастамаларының барлық деңгейлерде орындалуына мониторинг жүргізеді.

      Қазақстаннан елеулі айырмашылығы – Грузия бюджеттік ақпаратқа жұртшылықтың қол жеткізуі рейтингінде әлем бойынша екінші орынды (Жаңа Зеландиядан кейін) иеленіп, өңір елдері арасында ақпараттың неғұрлым жоғары деңгейде ашықтығын қамтамасыз етеді. 2012 жылы біріздендірілген жария ақпараттық жүйе құрылды, оған мемлекеттік органдар бюджеттер және сатып алу бойынша деректерді енгізуге міндетті. Жоба Грузияның 2011 жылы құрылған, ашық мемлекеттің мүддесін нығайтуға, әкімшілік кәсіпқойлықты, ашық азаматтық бақылауды дамытуға бағытталған "Ашық үкімет" халықаралық ұйымына кіруі шеңберінде өткізілді.

      Бүгінгі күні көптеген елдердің заңнамасында мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларына қатысты мәліметтерді банктік құпиядан алып тастауға рұқсат етілген.

      Банктік құпияға жатқызылған ақпаратты ашу құқық қорғау органдары, сот билігі органдары, фискалдық (салық) органдар үшін жүзеге асырылады. "Банктер және банк қызметі туралы" 1984 жылғы Францияның Заңына сәйкес клиенттер мен олардың шоттары туралы мәліметтерді қылмыстық тергеп-тексеру жүргізетін сот органдарынан жасыруға болмайды. Францияның Жалпы салық кодексіне сәйкес кредиттік ұйымдар салық қызметтеріне бағалы қағаздар салымдары немесе ақша қаражаты шоттарының, ағымдағы аванстық шоттардың және т.б. ашылуы және жабылуы туралы хабарлап отыруға міндетті. Сонымен бірге банктік құпия Италияның салық органдары үшін адамдар туралы мәліметтер алуға кедергі бола алмайды.

      Аумағы жағынан ірі және (немесе) әртүрлі елдерде, әдетте, орталық үкімет пен өңірлік билік арасында өкілеттіктер мен жауапкершіліктер бөлінеді.

      Орталық үкіметтің жауапкершілігіне ШОК-ты дамыту үшін институционалдық жағдайларды қамтамасыз ету және саясаттың реттеушілік бөлігі кіреді. Әдетте, мемлекеттер бір жағынан кәсіпкерлер үшін өңірлер арасындағы бәсекелестікті көтермелейді және екінші жағынан ұлттық деңгейдегі міндеттерді шешу үшін жекелеген өңірлерге қосымша интервенциялар жүргізеді. Бұл практика қалыспай даму стратегиясын қолданған Азия елдерінде әсіресе айқын көрінеді.

      Индустриялық аймақтар мен парктер түрінде мамандандырылған аумақтарды, бизнес-инкубаторлар мен акселераторларды, креативті парктер мен аймақтарды, басқа мамандандырылған инфрақұрылымды дамыту өңірлік ерекшеліктерді, бәсекелік артықшылықтар мен өңірлік кәсіпкерліктің қажеттіліктерін жақсы түсінетін жергілікті биліктің құзыретіне жатады. Құқықтар мен жауапкершілікті орталықсыздандыру фискалдық және бюджеттік орталықсыздандырумен тығыз байланысты.

      Өңірлер деңгейінде тұтастай өңірдің инвестициялық тартымдылығын арттыруға және атап айтқанда ШОК-ты дамытуға шоғырланатын жеке даму институттарын құруға болады.

      Мысалы, Татарстан Республикасында функцияларына кәсіпкерлікті қаржылық, ақпараттық-консультациялық, инновациялық, мүліктік қолдау кіретін ШОК-ты дамыту жөніндегі өзіндік экожүйе жұмыс істейді. Осылайша, өңірлік билікке өңірдегі экспортты, кепілдік беруді, ИТ-парктерді, агроөндірістік парктерді, өнеркәсіптік парктер мен алаңдарды, бизнес-инкубаторларды басқаруды қолдау жөніндегі өкілеттіктер берілген.

      Еуропалық Одақта (бұдан әрі – ЕО) өңірлік даму институттары өңірлік кәсіпкерлік экожүйелерді дамытудағы негізгі буын болып табылады. Мемлекеттік және үкіметтік емес ұйымдар, жеке компаниялар өңірлік даму институттары ретінде әрекет ете алады. ЕО-дағы өңірлік даму институттарының орталық мемлекеттік органдардан зор дербестігі бар екенін, шешімдер қабылдауда икемді екенін және "бір терезе" қағидаты бойынша бизнеске жағдай жасау үшін өңіраралық (ел ішінде) бәсекелестікті қамтамасыз ететінін атап өткен жөн. Өңірлік кәсіпкерлік жүйелерді дамыту кезінде "Single Market" қағидаттарында бірыңғай еуропалық нарықты дамыту үшін өңіраралық кооперация мен коллаборацияға баса назар аударылады. 2020 жылы ЕО-да "Өзара байланыстарды картаға түсіру және талдау арқылы еуропалық кәсіпкерлік өңірлердің ынтымақтастығына жәрдемдесу" жобасы іске асырылды.

      Дамушы елдерде Оңтүстік-Шығыс Азия елдері қауымдастығының (ASEAN) оң тәжірибесі мен сабақтары қызығушылық туғызады. Негізгі сабақ – орталық пен өңірлер арасында функциялардың қиылысуына жол бермейтін, міндеттерді бүкпесіз және түсінікті болатындай етіп бөлу қажеттігі. Әдетте, орталық билік саясатты құруға және тұжырымдауға жауапты, ал өңірлік билік оны іске асыруға жауапты.

      Мемлекеттік қолдауды нақты өңірдің ерекшеліктерін ескере отырып анағұрлым тиімді іске асыруға мүмкіндік беретіндіктен, тізбеленген практикаларды орталық үкімет пен өңірлік билік арасында өкілеттіктер мен жауапкершілікті бөлу бөлігінде Қазақстанда қолдануға болады.

      Өнімділіктің өсуін күшейту үшін кәсіпкерлікті қолдау шараларын бөлу бөлігінде мынадай елдердің тәжірибесі барынша тартымды болып көрінеді.

      Мексикада ШОК-тың екі типіне қатысты екі даму бағдарламасы қолданылады. Бірінші бағдарлама ішкі нарыққа бағдарланған, ісін жаңа бастайтын кәсіпкерлерге және табиғат жағдайлары күрделі аймақтарда жұмыс істейтін ШОК-қа арналған. Екінші бағдарлама сыртқы нарықтарға бағытталған, жұмыс істеп тұрған ШОК-қа бағдарланған.

      Бұл ретте осы бағдарламаларда ұсынылатын құралдар дәстүрлі: оқытудан бастап жеңілдікті кредиттер мен қарыздарға кепілдік беруге дейін.

      Ұлыбританияда "Future Fifty" (2013) бағдарламасы іске асырылуда, оның шеңберінде Ұлыбританияда орналасқан неғұрлым перспективалы 50 цифрлық технологиялық компания іріктеледі. Компанияларды іріктеуді тәуелсіз сарапшылар панелі жүзеге асырады. Жоғары буын басшыларын қолдаудың екі жылдық тетігі негізгі мемлекеттік мекемелермен тікелей байланысты қамтамасыз ету (иммиграция, салық салу мәселелері бойынша қолдау), консультациялар және сервистік сүйемелдеу (әріптестік желіге қол жеткізу, сарапшылар қатысатын кластар мен семинарлар) сияқты шараларды қамтиды. Соңғы онжылдықта Tech Nation (технологияларды, байланыстарды, ынтымақтастықты және таланттарды дамытуға арналған жетекші платформа) 5000-нан астам компаниямен ынтымақтасып, 48 өсу бағдарламасы шеңберінде 1250 компанияның дамуын жеделдетті.

      Бұл компаниялар барлығы 28,1 млрд фунт стерлинг тартып, Ұлыбритания экономикасы үшін ЖҚҚ түрінде 600 млн-нан астам фунт стерлингті қамтамасыз етті.

      Соңғы 10 жылда Future Fifty бағдарламасы Ұлыбританияның 130 бірегей технологиялық компаниясының 23 %-ына (30) қолдау көрсетіп, олар барлығы 16,3 млрд фунт стерлинг жинаған. Соңғы сатыдағы жаңа технологиялы он үш компания 2022 жылға арналған Future Fifty бағдарламасына қосылды.

      2022 жылдың қорытындысы бойынша Ұлыбритания ЖІӨ-дегі ШОК үлесі 51 %-ды құрады.

      Жергілікті компаниялардың жаһандық нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігін дамыту бойынша ұқсас тәсіл "Global Company Partnership" (GCP) бағдарламасы шеңберінде Сингапурда да қолданылады. Бұл компанияларға қаржылық қолдау да, қаржылық емес қолдау да көрсетіледі. Қаржылық қолдау шеңберінде нарықтарға қатысуды ұлғайту немесе жаңа нарықтарға шығу жөніндегі қолайлы шығыстардың 70 %-на дейін өтеу жүргізіледі. Сондай-ақ сақтандыру схемалары көзделген. Қаржылық емес қолдау компанияның құзыреттерді дамыту жөніндегі шығыстарын өтеу арқылы жүзеге асырылады (интернационалдандыруды, брэндингті, дизайнды, франчайзингті, лицензиялау стратегияларын және т.б. қоса алғанда). Бағдарламаға экспорттық әлеуетке ие, интернационалдандыру жоспары және ел үшін экономикалық әсері бар бәсекеге қабілетті өнімдері немесе көрсетілетін қызметтері бар сингапурлық компаниялар қатыса алады.

      2022 жылдың қорытындысы бойынша Сингапур ЖІӨ-дегі ШОК үлесі 48 %-ды құрады.

      Осылайша, халықаралық тәжірибе өңдеу өнеркәсібінде жұмыс істейтін және экспортқа бағдарланған, негізінен орташа мөлшердегі бәсекеге қабілетті компанияларды қолдау жөніндегі тәсілді қолданудың тиімділігін айғақтайды.

      Бұл ретте түрлі елдерде іске асырылып жатқан, тез дамып келе жатқан компанияларды қолдайтын бағдарламалардың алуан түрлі болуына қарамастан, олардың ортақ сипаттамалары мыналар:

      қатысушылардың шектеулі саны;

      жеке қолдау;

      мемлекеттік қолдаудың қажетті жиынтығы (мысалы, технологиялық жабдықтарды сатып алуға, патенттер мен зияткерлік меншіктің өзге де түрлерін алуға қаржылық көмек, жобаларды жеңілдікпен бірлесіп қаржыландыру, жаңа өнеркәсіптік жобаларды іске асыру үшін нысаналы қарыздар және т.б. Консалтингтік және маркетингтік қолдауды, білім беру бағдарламаларын қоса алғанда, қаржылық емес қолдау тетіктері);

      қолдау алуға, мысалы, экспортқа шығу, инвестициялармен қамтамасыз ету бойынша қолдау алуға жүгінген кезде ШОК жобаларын сүйемелдеу.

4-бөлім. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың пайымы

      Ескерту. 4-бөлімге өзгеріс енгізілді - ҚР Үкіметінің 29.12.2023 № 1241 қаулысымен.

      Қазақстан орта кәсіпкерлікті дамыту басымдығымен барлық ШОК субъектілерін қолдаудан бәсекеге қабілеттілерді қолдауға көшуді көздейді.

      Үкімет қаржылық қолдаудың нарықтық емес тетіктерінен біртіндеп көшуді қамтамасыз етеді.

      Қол жеткізілген нәтижелерді, халықаралық стандарттарды және алдағы кезеңге арналған стратегиялық мақсаттарды ескеретін ШОК-ты дамыту жөніндегі тұтас саясатты дамыту жалғасатын болады.

      ШОК-ты дамыту бойынша тиісті шаралар мен нысаналы көрсеткіштер елдің стратегиялық құжаттарында – "Қазақстан-2050": қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" стратегиясында, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі жалпыұлттық басымдықтарында, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарында, Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі құқықтық саясат тұжырымдамасында және басқаларда көзделген.

      Кәсіпкерлікті дамыту саласында 2030 жылға қарай ЖІӨ-дегі ШОК үлесін 35 %-ға дейін және 40 %-ға дейін ұлғайту стратегиялық мақсат болып табылады.

      Бұл көрсеткіш кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі шараларды ғана емес, сонымен бірге саяси, әлеуметтік, экономикалық реформаларды бағалауды көрсететінін назарға ала отырып, оған қол жеткізу жөніндегі жұмысқа азаматтық қоғам белсенді тартылатын болады.

      Осы мақсатқа қол жеткізуде мемлекет пен бизнес арасындағы тең диалог мемлекеттің рөлін өзгерту және мемлекет пен бизнес арасындағы жауапкершілікті қайта бөлу үшін адамдардың кәсіпкер ретінде өзін-өзі көрсетуіне жағдайлар мен мүмкіндіктер жасайтын болады.

      Коронавирустық инфекция пандемиясы аясында экономикалық қуат ығысқан жағдайларда мемлекеттік саясат инвестициялар мен кәсіпкерлік таланттар үшін күресте бәсекелік артықшылықтарды нығайтуға ықпал ететін болады.

      Цифрландыруды дамытуға деген жоғары сұраныс бәсекеге қабілеттіліктің жаңа факторын айқындады. Осы бағыттағы мемлекеттік саясат бір жағынан цифрлық платформаларды пайдалана отырып, кәсіпкерлермен және кәсіпорындармен өзара іс-қимылды барынша тереңдететін болады, екінші жағынан өзара іс-қимыл жасайтын барлық тараптардың мүдделерін ескере және қорғай отырып, платформалық шешімдерге негізделетін кәсіпкерлік қызмет үшін мүмкіндіктерді дамытуға және кеңейтуге ықпал ететін болады.

      Заманауи цифрлық технологиялар азаматтың мемлекетпен өзара іс-қимылын барынша қарапайым, жылдам және бүкпесіз етуге ықпалын тигізетін болады.

      Жаһандық үрдістердің мемлекеттік секторға ықпалы қоғам мен бизнестің азаматтарға қатысты неғұрлым икемді, орнықты, ашық және қайырымды мемлекеттік аппаратқа деген сұранысының өсуінен көрініс табатын болады. Сыртқы мәнмәтін таланттар үшін бәсекелестіктің артуы тұрғысынан зор қысым жасайды.

      Бұл қоғамдық өмірдің барлық салаларында мемлекеттің араласуын азайту, кәсіпкерлік қызметті барынша қайта реттеу, өзін-өзі реттеу тетіктерін ауқымды пайдалану және әрбір азаматтың өзінің әл-ауқаты үшін жеке жауапкершілігін арттыру арқылы таланттарды ұстап қалу және оларды елге тарту үшін барынша қолайлы жағдайлар жасауды талап етеді.

      Бұл жұмысты іске асыру "әртараптандырылған, технологиялық экономика" құру жөніндегі міндетті шешуге ықпал ететін болады, бұл өз кезегінде 2025 жылға қарай ШОК-та 4 млн-ға дейін адамның жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етуге де мүмкіндік береді.

      Тұтастай алғанда, ШОК-ты дамыту:

      1) салық саясатын, бәсекелестікті дамыту мен монополияларды шектеуді, мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқартуды, әкімшілік жүктемені төмендетуді және бизнесті жүргізудің реттеушілік нормаларын жұмсартуды қоса алғанда, тұтастай кәсіпкерлікті дамыту үшін жалпы қолайлы жағдайлар жасау және басқалары;

      2) шағын және орта бизнесті уақтылы қолдау;

      3) ел экономикасын дамыту, оның ішінде шикізатқа қатысты емес секторлардағы экспорт көлемінің өсуі арқылы дамыту үшін зор әлеуетке ие бизнес ретінде орта бизнесті қолдау мен өсіруді ынталандыру арқылы бірқатар деңгейлес және сатылас қолдау шараларымен қолдау табуға тиіс.

      ШОК-тың серпінді дамуы Қазақстанның нақты бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және оның әлемдік экономикалық қоғамдастықтың жауапты қатысушысы ретіндегі мәртебесін нығайтуға оң ықпал етеді.

5-бөлім. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

1-тарау. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қағидаттары

      Тұжырымдаманы іске асыру мынадай қағидаттарға негізделеді.

      Бірінші қағидат – кәсіпкерліктің еркіндігін қамтамасыз ету. Мемлекет кәсіпкерлерге таңдау еркіндігі жағдайында өздері айқындаған салада немесе аяда, сол өңірде тауарлардың, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің сол нарығында қызметін жүргізудегі ықтимал кедергілерді алып, кәсіпкерлерге адал және ашық бәсекелестік жағдайында қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік бермейтін кедергілерді жоюы қажет.

      Кәсіпкерліктің еркіндігі мен адал және ашық бәсекелестік жағдайында кәсіпкерлер өздерінің кәсіпкерлік қызметін жүргізудің сипаты, ауқымы мен шарттары туралы қабылданатын шешімдерінің салдары үшін жауап беруге тиіс. Кәсіпкерлер қате шешімдер қабылдаған жағдайда мемлекет олардың кәсіпкерлік қызметінің қаржылық жағдайын жақсарту ниетімен өзінің интервенциясымен араласпауға тиіс.

      Фискалдық ынталандырулар мен фискалдық жүктемені қоса алғанда, кәсіпкерлік қызметті жүргізу шарттарына әсер ететін шешімдер қабылдау кезінде мемлекеттік аппарат ең алдымен кәсіпкерлік ортаның сапалы дамуына ықпал ететін шешімдерге басымдық беруге тиіс. Сапалық мақсаттарға қол жеткізілмеген кезде сандық өсу көрсеткіштері оң нәтиже ретінде қарастырылмауға тиіс.

      Екінші қағидат – кәсіпкерлік қызметтегі адалдықты, ашықтықты, парасаттылық пен қауіпсіздікті көтермелеу. Кәсіпкерлік ортаға сапалы дамуға ықпал ететін дұрыс белгілерді жіберу мақсатында мемлекет кәсіпкерлік қызметін адалдық, ашықтық, парасаттылық пен қауіпсіздік жағдайында жүргізетін кәсіпкерлерге басымдық беруге және көтермелеуге, сол арқылы жалпы қоғамдық дамуға ықпал етуге тиіс. Бұл бюджеттен қаржыландырылатын кез келген тікелей интервенцияларды бөлу кәсіпкерлердің фискалдық парасаттылық дәрежесін міндетті түрде ескеруге тиіс екенін болжайды (яғни бюджетке төленетін төлемдер деңгейі қаншалықты жоғары болса, бюджеттен тікелей интервенциялар көлемінің ең жоғары шегі соншалықты жоғары болады).

      Үшінші қағидат – жедел дамуға жәрдемдесу. Өсу әлеуеті бар және одан әрі өсуге ұмтылатын шағын және орташа кәсіпорындарға басым түрде қолдау көрсету көзделеді. Дәл осындай кәсіпорындар экономиканың жаңаруына ықпал ете алады. Осыған байланысты акселерациялық даму тетіктері, бірінші кезекте экспорттық және инновациялық лифтілер кеңінен дамытылуға тиіс.

      Осы негіз қалаушы қағидаттарға сүйене отырып, ШОК дамытудағы мемлекеттік саясат әлсіздерді қолдау парадигмасынан бәсекеге қабілеттілерді дамыту парадигмасына ауысады және 2025 жылға қарай мынадай қағидаттық өзгерістерге қол жеткізуге:

      кәсіпкерлік субъектілерін дамытудың қарапайым қағидаттарынан заманауи кәсіпкерлік экожүйені құруға;

      бизнесті қолдау жөніндегі "сандық" міндеттен сұранысқа ие инфрақұрылымды құра отырып, сапалы "пакеттік шешімдер" қабылдауға;

      реттеуден уәждеуге;

      "көлеңкелі" бизнесті дамыту мүмкіндігінен парасатты "ашық" бизнесті жүргізуге және "көлеңкелі" нарықты анықтаудың бұлтартпастығына жағдай жасауға;

      жоғары әкімшілік бақылаудан кәсіпкерлік қызметті оңайлатуға және заңды тұрғыдан жүргізуге;

      меншік иесі және салалардағы реттеуші ретіндегі мемлекеттің белсенді рөлінен жеке субъектілер арасындағы салауатты бәсекелестікке;

      үстем (бәсекелік артықшылыққа қол жеткізген) салалар есебінен сандық өсуге бағдарланудан әралуандық есебінен сапалы өсуге (бәсекелік артықшылыққа қол жеткізу жолында);

      тек қана ішкі тұтынуға бағдарланудан жалпы өңірлік экспорттық нарықтардағы бәсекеге қабілеттілікке бағытталатын болады.

      ШОК-ты дамыту саясаты ел дамуының жалпы жоспарына интеграциялануға тиіс, бұл оны іске асыру кезінде мыналарға, атап айтқанда:

      орталықтандырылған басқарудан өңірлердің дербестігін арттыруға;

      мемлекеттік қолдау көрсетілетін жобаларды іске асыру кезінде өнімділігі төмен жұмыс орындарынан жоғары технологиялық жұмыс орындарын құруға;

      ғылым мен өндіріс арасындағы жеткіліксіз байланыстан әлемдік ғылыми кеңістікке шыға отырып, отандық ғылымның прогрессивті технологиялық шешімдерін өндірістік және өнеркәсіптік секторға енгізуге;

      мемлекеттік сектордың үстем рөлінен бәсекелес орта құруға және экономикаға, әсіресе жоғары технологиялық өндірістерге жеке инвестицияларды тиімді тартуға;

      қазақстандық экспорттың шикізаттық сипатынан қазақстандық өнімді ілгерілету және шикізаттық емес экспортты дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасауға тікелей ықпал ететін болады.

2-тарау. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту тәсілдері

      Ескерту. 2-тарауға өзгеріс енгізілді - ҚР Үкіметінің 29.12.2023 № 1241 қаулысымен.

      ШОК-ты дамыту тәсілдері пирамида қағидаты бойынша құрылып, Қазақстан Республикасында ШОК-ты дамыту проблемаларын шешуге бағытталған мынадай міндеттерді орындау арқылы іске асырылатын болады:

      1) ерікті кәсіпкерліктің өсуін арттыру үшін жағдай жасау;

      2) кәсіпкерлік белсенділікті қамтамасыз ететін институционалдық орта құру;

      3) бизнес-ахуал мен бизнес-ортаға әсер ететін кәсіпкерлік қызметті реттеуді дамыту;

      4) мемлекеттік қолдау шарасы ретінде құрылымның тиімділігін қамтамасыз ету.

      1-міндет. Ерікті кәсіпкерліктің өсуін арттыру үшін жағдай жасау

      Кәсіпкерлердің парасатты және бәсекеге қабілетті табын қалыптастыруда шығармашылық және инновациялық ойлауды ынталандыруға бағытталған білім беру шешуші рөл атқарады, оны жеке деңгейде де, сол сияқты қоғам деңгейінде де тарату маңызды.

      Осыған байланысты пирамиданың негізін кәсіпкерлік қызмет үшін қажетті тұлғалық қасиеттерді, мінез-құлықты, дағдылар мен құзыреттерді көтермелейтін және дамытатын білім мен тәрбие жүйесі құрайды.

      Өнімді кәсіпкерлік дағдылары бар жастардың ауқымды базасын құру үшін мектепке дейінгі және мектептегі білім беру саясаты және оны іске асыру қазақстандық жастардың функционалдық сауаттылық дағдыларын нығайтуға бағытталуға тиіс. Мұғалімдер даярлауды жақсартуға, білім беру контентіне және білім беру жүйесіндегі теңсіздікті қысқартуға ерекше екпін берілуге тиіс.

      Кәсіпкерлік оқытушыларын қолдау мен ұлттық және халықаралық алмасудың озық практикасын көтермелеуді қоса алғанда, мектептер мен университеттерде кәсіпкерлікті оқыту кеңейтілуге және нығайтылуға тиіс.

      ШОК-ты тұрақты зерттеу шеңберінде кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін де, сол сияқты кәсіпкерлер тарапынан жұмыскерлерден де талап етілетін дағдылар мен құзыреттер айқындалуға тиіс. Дағдылар мен құзыреттерді ұлттық біліктілік шеңберіне енгізу қамтамасыз етілуге тиіс. Кәсіптік білім беру бағдарламалары мен тренингтер кәсіпкерлік қызметті жүргізу және коммерциялық ұйымды дамыту үшін қажетті жалпы, техникалық және басқару дағдыларын қамтитын тиісті даярлықты қамтамасыз етуге тиіс.

      Жоғары оқу орындары мен техникалық және кәсіптік білім беру мекемелерін (бұдан әрі – ТжКБ) түлектердің стартаптарын студенттік
бизнес-инкубаторлар мен студенттік кәсіпкерлік клубтарын пайдалана отырып қолдауға арналған бағдарламаларды дамытуға ынталандыру және көтермелеу жалғасады.

      2-міндет. Кәсіпкерлік белсенділікті қамтамасыз ететін институционалдық орта құру

      Осы мәселені шешу үшін пирамиданың екінші деңгейі кәсіпкерлік белсенділікті арттыруды қамтамасыз ететін институционалдық жағдайларды жақсартуға байланысты реформаларды қамтиды.

      Мемлекет бағаны бұрмалаумен, түйінді қуаттарға қол жеткізумен және кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігін қамтамасыз етумен байланысты реттеушілік кедергілерді азайту және кейіннен жою арқылы бәсекелестікті дамытуды қамтамасыз етуге тиіс.

      Баға белгілеуге араласу тұрғысынан алғанда мемлекет екі проекцияда – тікелей араласу (бағаларды тікелей реттеу) және жанама (субсидиялар мен гранттар арқылы) әрекет етуге тиіс.

      Монополияға қарсы реттеу, тегін медициналық көмектің кепілдендірілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде сатып алынатын медициналық көрсетілетін қызметтерге арналған тарифтерді және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың бағаларын реттеу аясына түсетін субъектілерді қоспағанда, бағалар мен тарифтерді қалыптастыру еркіндігін тікелей немесе жанама қозғайтын барлық заңнамалық және реттеуші актілер қайта реттелуге тиіс.

      Мемлекет әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының, фармацевтикалық тауарлар мен медициналық бұйымдардың шектеулі санын тікелей реттеу құқығын төтенше жағдайлар болған кезде ғана қолдану мерзімі шектеулі жеке заңнамалық акт қабылдау арқылы өзіне қалдыра алады. Сенімді баға индикаторлары бар нарықтық баға белгілеудің ақпараттық жүйесі негізінде монополияға қарсы тәуекелдерді басқару жүйесі құрылуға тиіс.

      Жанама реттеу бөлігінде жекелеген салалардағы жекелеген кәсіпорындарды мемлекеттік қолдаудан мемлекеттік қолдау дизайнын түзету шеңберінде салаларға байланыстырмай, кәсіпорындардың қызметіне қойылатын қатаң өлшемшарттар арқылы кәсіпкерлікті ынталандыруға көшу қамтамасыз етілуге тиіс. Айталық, жекелеген өнім өндірісін тікелей субсидиялауды алып тастау қажет.

      Коммуналдық көрсетілетін қызметтер, әсіресе электр энергиясы нарығында кросс-субсидиялау тетігі жойылуға тиіс. Бұл тұтынушылардың әртүрлі топтары үшін тең тарифтерді белгілеуге және халық үшін тарифтер жанама субсидияланатын бизнес шығасыларын азайтуға мүмкіндік береді.

      Бағаны тікелей және жанама бұрмалауды жою нарықтық өзгерістердегі кенеттен болатын әлеуметтік салдарды жою үшін атаулы әлеуметтік көмек жүйесін тиісті түзетумен сүйемелденетін болады.

      Мемлекеттік монополиялардың шектеулі санын қоспағанда, нарықтың жекелеген қатысушыларына әділетсіз артықшылықтар жасайтын барлық заңнамалық және реттеуші актілердің күшін жоюды жүзеге асыру қажет. Бірыңғай операторлар институты таратылуға тиіс. Мемлекеттің жұмыс істеуі үшін сындарлы болып табылатын барлық функциялар қолданыстағы заңнамаға сәйкес жұмыс істеп тұрған немесе жаңадан құрылған мемлекеттік монополияларға берілуге тиіс. Сондай-ақ мемлекеттік қолдауды қысқарта отырып және "жасанды монополияларды бұзу" қағидаты бойынша бүкіл заңнамаға ревизия жүргізіліп, өндірілетін тауарлар мен көрсетілетін қызметтер монополияларын реттеу жөніндегі жұмыс жалғасатын болады, бұл монополиялардың көрсетілетін қызметтері мен тауарларына баға белгілеудің ғана емес, сондай-ақ монополиялардың көрсетілетін қызметтерін жеткізудің бүкіл тізбегінің бүкпесіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

      Квазимемлекеттік сектор мен жеке бизнес арасында біртекті бәсекелес ортаны қамтамасыз ету, ЭЫДҰ елдерінің озық практикасын қолдана отырып, "бәсекелі бейтараптық" қағидатын іске асыру жөнінде шаралар қабылдануға тиіс.

      Осыған байланысты:

      монополиясыздандыру және бәсекелестікті дамыту тұрғысынан монополиялық тауар нарықтарына (мұнай мен мұнай өнімдері, тауарлық газ, электр энергиясы, көлік және байланыс, қаржы нарықтары);

      қызметінің аралас тауар нарықтарына әсерін, экономикалық тиімділігін және монополиялық шығасылардың болуын бағалау мақсатында монополиялық топтарға;

      одан әрі жұмыс істеудің орындылығы тұрғысынан операторларға (арнайы құқықтар берілген мемлекеттік және жеке меншік) кешенді талдау жүргізу қажет.

      Тұтынушылардың ақпаратқа қол жеткізуін қамтамасыз ететін IT-құралдар арқылы "Open Markets" (ашық нарықтар) қағидаты іске асырылуға тиіс, бұл бәсекелестікті дамытудың маңызды бағыты болып табылады. Бұл жаңа өнім берушілердің салаға кіру шарттарын жеңілдетеді және сатып алушыларға ұтымды ұсыныстар іздестіруіне мүмкіндік береді.

      Биржалық саудаға арналған стандартталған тауарлар тізбелері бірінші кезекте энергия жеткізгіштерін, электр энергиясын және ауыл шаруашылығы шикізатын қосу арқылы кеңейтілуге тиіс. Биржалық сауданы дамыту биржалық саудаға қойылатын монополияға қарсы талаптардың сақталуын тиімді және сенімді мониторингтеумен сүйемелденуге тиіс (биржалық тауарларды өткізудің біркелкілігі мен реттілігі, лоттардың ең төмен және ең жоғары мөлшері, биржадан тыс мәмілелерді тіркеу, тауар биржаларының электрондық жүйесіне монополияға қарсы қолжетімділік), бұл өз кезегінде жер қойнауын пайдаланушылардың ресурстарына тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге, сатушылар мен сатып алушылардың шектеусіз ортасының аукциондарға бір мезгілде қатысуы есебінен нарық қатысушыларының санын ұлғайтуға мүмкіндік береді.

      Бизнес үшін мамандандырылған сапалы инфрақұрылым құру және тиімді басқару үшін оған тәжірибесі мен құзыреті бар, оның ішінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік (бұдан әрі – МЖӘ) құралдарын барынша пайдалана отырып, жеке инвесторлар мен басқарушы компанияларды тарту үшін ынталандырулар ұсынылуға тиіс.

      Бюджет ресурстары шектеулі болған жағдайда жекелеген бизнес-жобаларды инфрақұрылыммен қамтамасыз етудің орнына кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін ұжымдық аймақтар құруға артықшылық берілуге тиіс. Жергілікті атқарушы органдар (бұдан әрі – ЖАО) өздерінің бюджеттік мүмкіндіктері шеңберінде мамандандырылған инфрақұрылымды құру қажеттігі және орналастыру орындары туралы шешімдер қабылдауға және олардың іске асырылуы үшін жауапты болуға тиіс. Республикалық бюджет қаражаты есебінен интервенциялар және/немесе инвестициялар талап етілетін жағдайда, олар бәсекелестік шарттарында және елдің кеңістікте даму басымдықтарын ескере отырып ұсынылуға тиіс.

      ШОК-ты "өсу нүктелерінде" дамыту үшін мемлекет кеңістікте дамумен конвергенцияда сапалы өнеркәсіптік, инновациялық және креативті инфрақұрылымның артық ұсынысын құруды ынталандыруға шоғырланады.

      Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар мен университеттер үшін, оның ішінде МЖӘ тетігі мен құралдарын пайдалана отырып, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар жүргізу, тәжірибелік үлгілер, прототиптер немесе пайдалы модельдер жасау, жоғары технологиялық стартаптар үшін өз өнімдерінің шағын сериялы партияларын шығару үшін бизнес-инкубаторлар мен технопарктер құру және дамыту жөнінде ынталандырулар ұсынылуға тиіс.

      Табиғи монополиялар субъектілерін және коммуналдық секторды инфрақұрылымға техникалық қосуға арналған талаптардың толық тізбесі айқындалуға тиіс. Қолжетімді қуат пен қосылу нүктелері ашық қолжетімділікте болуға тиіс. Қызметтер "жалғыз терезе" қағидаты бойынша интеграцияланған цифрлық платформаларды пайдалана отырып, негізінен "Online" арқылы көрсетілуге тиіс.

      Туризм индустриясында ШОК-ты дамыту үшін Қазақстанның ТОП-10 туристік нүктелері үшін көлік және коммуналдық инфрақұрылым салу аяқталуға тиіс.

      Мамандандырылған инфрақұрылымның артықшылықтарын фискалдық ынталандырумен үйлестіретін еркін экономикалық аймақтар орталық мемлекеттік органдардың (бұдан әрі – ОМО) және/немесе республикалық даму институттарының жауапкершілігінде қала береді.

      ЕАЭО-дағы саудаға тарифтік емес кедергілерді алып тастау бөлігінде қажетті араласу ретінде техникалық реттеуді, энергетикалық саясат пен көлік саясатын "Singlemarket" қағидаты бойынша үндестіру қамтамасыз етілуге тиіс. Бұған қоса, барлық елдерде бағалық бақылау мен бәсекелестікті шектейтін шараларды (мемлекеттік сатып алуға қол жеткізудегі кедергілер мен субсидиялар арқылы) кезең-кезеңімен алып тастау жүргізілуге тиіс, бұл қазақстандық бизнес үшін ЕАЭО нарығын толыққанды ашуға көмектеседі.

      Қазақстан тауарларының ЕАЭО бойынша әріптес елдердің нарықтарына кемсітусіз қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында кедергілерді жою және ЕАЭО ішкі нарығындағы алып қоюлар мен шектеулерді барынша қысқарту бойынша жұмыс жалғасады.

      Формалды әкімшілік бұзушылықтар бөлігінде оның мөлшеріне байланысты бизнеске салынатын жазалардың теңсіздігі жойылуға тиіс, бұл кәсіпорындардың әкімшілік жауапкершіліктің іріленуіне және тиісінше артуына кедергілерді төмендетуге мүмкіндік береді. Мәселен, жол берілген бұзушылық нәтижесінде мүліктік залал болмаған кезде бизнеске, оның мөлшеріне қарамастан, тең мөлшерде айыппұл салынуға тиіс. Материалдық залал болған жағдайда, бизнес сот шешімімен айқындалған көлемдегі шығындарды өтеуге тиіс.

      Бейформалды сектордан формалды секторға көшу үшін жағымды және жағымсыз ынталандыру жүйесін әзірлеу қажет. Кәсіпкерлерге қызмет көрсетудің бірыңғай офисі ("Бизнеске арналған үкімет") қағидаты бойынша мемлекет пен бизнестің жаңа өзара іс-қимыл форматы енгізілуге тиіс. Үкімет ҰКП-мен және жекеше әріптестермен бірлесіп, кәсіпкерлік қызметті әкімшілендіруді, даму құралдарына қол жеткізуді жеңілдететін және кәсіпкерлер үшін транзакциялық шығасыларды төмендететін "Бизнеске арналған үкімет" цифрлық платформасын ұсынады.

      Меншік құқықтарын қорғаудағы іргелі қиындықтарға қарамастан, қысқа мерзімді перспективада ұзақ мерзімді өзгерістердің негізін қалауға барлық қажетті мүмкіндіктер бар.

      Мәселен, жеке меншікке қолсұғылмаушылықты қорғау кепілдігін арттыру үшін Қылмыстық кодекстің барлық баптарынан, егер кәсіпкердің қылмыстық теріс қылығы бюджет қаражатын ұрлауға немесе мемлекеттің мүліктік мүдделеріне тікелей зиян келтіруге байланысты болмаса, мемлекет пайдасы үшін кәсіпкердің мүлкіне тыйым салу түріндегі санкциялар алып тасталуға тиіс.

      Сыбайлас жемқорлыққа қатысты мәдениетті өзгерту және кәсіпкерлікті дамыту үшін сыбайлас жемқорлықтың салдарын азайту үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы белсенді саясат жалғастырылуға тиіс. Сыбайлас жемқорлықтың, заңсыз тексерулер мен алымдардың алдын алу үшін мемлекеттік аппараттың ұзақ мерзімді және орнықты бүкпесіздігі қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін бизнеспен өзара іс-қимылдың цифрлық форматқа жаппай көшуі және бюрократияның шешімдер қабылдауға тікелей ықпалын болдырмау қажет.

      Мемлекет өзін-өзі реттеу институтын енгізуді қолдауы және оның дамуын, оның ішінде мемлекеттік функцияларды белсенді түрде беру арқылы дамуын ынталандыруға тиіс.

      Салықтық әкімшілендірудің сапасын барынша оңайлату оны жақсартудың негізгі тәсіліне айналуға тиіс.

      Кейіннен қысқарта отырып, арнайы салықтық режимдердің тізбесіне ревизия жүргізілуге тиіс. Ол үшін тиісті органдар әрбір арнайы режимді кәсіпкерлерді "көлеңкеден" шығару және/немесе тең емес бәсекелестік жағдайлар жасау арқылы теріс салдар тұрғысынан оның тиімділігіне талдау және бағалау жүргізуге тиіс.

      3-міндет. Бизнес-ахуал мен бизнес-ортаға әсер ететін кәсіпкерлік қызметті реттеуді дамыту

      Пирамиданың келесі деңгейінде оңтайлы бизнес-ахуал құру мақсатында кәсіпкерлік қызметті реттеуді дамытуға байланысты реформалар қамтылған.

      Реттеушілік практикалар кәсіпкерлікті дамыту үшін артық кедергілер жасамауға, керісінше кәсіпкерлік белсенділікке бағдарланған мінез-құлықты ынталандыруға бағытталуға тиіс.

      ШОК-тың бүкіл өмірлік циклы бойынша кәсіпкерлік белсенділікті реттеу мен көтермелеу арасындағы: бизнеске қарапайым және ыңғайлы кіру, бизнестен шығуды жазаламайтын бизнесті дамыту үшін жағдайлар мен ынталандырулар сияқты оңтайлы теңгерім қамтамасыз етілуге тиіс.

      Транзакциялық шығасыларды азайту, мемлекеттік органдардың шешімдер қабылдауының бүкпесіздігін арттыру және әкімшілік кедергілерді азайту үшін бизнес пен мемлекеттің өзара іс-қимылы бойынша "Бизнеске арналған үкімет" цифрлық платформасының мүмкіндіктері барынша пайдаланылуға тиіс. Мемлекет пен кәсіпкер арасындағы өзара іс-қимылды цифрлық форматқа көшіру шаруашылық жүргізуші субъектінің объективті бейінін құру үшін "цифрлық ізді" пайдалануға мүмкіндік береді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің цифрлық бейіндері скоринг алгоритмдерінде құрылған рейтингтік жүйенің негізі болады. Шаруашылық жүргізуші субъектінің рейтингі ШОК-ты дамытудың мемлекеттік жүйесінің құралдарын ұсыну туралы шешім қабылдау кезінде негізгі өлшемшарт болады. Скорингтің негізіне алынған факторлар объективті болуға және шаруашылық жүргізуші субъектінің бизнес-сәйкестендіру нөмірі негізінде мемлекеттік деректер базасынан алынуға тиіс.

      Мұндай тәсіл кәсіпкер мен мемлекет арасында тұрақты кері байланысты қамтамасыз етуге, нысаналы топтарды бөліп алу үшін тиімді "өзара қарым-қатынастарды басқару моделін" (CRM типі бойынша) құруға мүмкіндік береді, мемлекеттік қолдау құралдары мен шараларының атаулы болуын жүйеге келтіруге және арттыруға, ШОК субъектілеріне тікелей мемлекеттік интервенциялар шарттарын бүкпесіз етуге, тәуекелдерді басқару жүйесін ендіруге және бизнеске бақылау жүктемесін төмендетуге көмектеседі.

      "Жаңа мүмкіндік алу құқығы" тәсілі іске асырылуға тиіс. Экономикалық белсенділікпен және ықтимал сәтсіздіктермен тығыз байланысты болатын кәсіпкерлік тәуекелді тарату және қабылдау мінез-құлқын дамытуға ерекше назар аударылуға тиіс. ШОК үшін бизнестен шығуға айтарлықтай кедергілер туындататын ағымдағы реттеу және құқық қолдану практикасы сәтсіздіктерді жазалау және кәсіпкерлік қызметке оралуға кедергі келтіру арқылы кәсіпкерліктің дамуын тежейді.

      Бизнестен шығу кезіндегі негізгі кедергі салықтық әкімшілендіруге байланысты екенін ескере отырып, Қазақстан Республикасының Салық кодексіне шағын бизнес субъектілерін салықтық әкімшілендіруге байланысты қызметті тоқтату рәсімдері бойынша ДК үшін көзделгендей өзгерістер (мемлекеттік қолдау өлшемшарттары бойынша) енгізілуге тиіс. Бұдан кейін мемлекет пен бизнес арасындағы өзара іс-қимыл жүйесінің дамуына қарай талап қою мерзімінің ескіру кезеңіне сәйкес келетін алдыңғы кезең ішінде тәуекел аймағынан тыс болатын барлық компаниялардың жеке салық аудиторларының оң қорытындысы негізінде өз қызметін тоқтатуға құқығы болуға тиіс.

      Бұдан басқа, мемлекет бизнесті жүргізуге тікелей байланысты әкімшілік кедергілерді алып тастау бойынша шаралар қолданатын болады.

      Мәселен, рұқсат беру құжаттары арасынан мемлекеттік лицензиялар қолданылуға тиіс. Барлық басқа қалған рұқсаттар жойылады, оның орнына бизнестің есептілігі, ерікті негізде қызметті талдау енгізіледі.

      Есептілікті автоматтандыруды және цифрландыруды қамтамасыз ету бойынша жұмыс жалғасады. Орталық мемлекеттік органдар кейіннен барлық ақпараттық құралдарды автоматтандыру мақсатында қолданыстағы жалпыға қолжетімді ақпараттық жүйелер шеңберінде есептілікті не өзге де ақпаратты беру рәсімдерін автоматтандыруды енгізу мүмкіндігін талдау бойынша жұмыс жүргізуі қажет.

      ШОК-тың қаржыға қол жеткізуін ұлғайту мақсатында ШОК-ты қаржыландыру бойынша қаржы секторын ынталандыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі мен қаржы нарығын реттеушілер келісілген іс-қимыл жасауға қамдануы тиіс.

      ШОК-қа кредит беру үшін ынталандыру жүйесі құрылуға тиіс. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі (бұдан әрі – ҚНРДА) кәсіпкерлік субъектілеріне кредит беруді ынталандыру мақсатында жекелеген пруденциалдық реттеу талаптарын өзгерту жөнінде шаралар қабылдайтын болады.

      Бұған қосымша, ҚНРДА факторинг және лизингтік қаржыландыру, синдикатталған қаржыландыру түрінде баламалы қаржы құралдарын дамыту бойынша шаралар қабылдайды. Бұл құралдарды дамыту кәсіпкерлік субъектілері үшін қаржыландыру қолжетімділігін арттыруға, қарыз алушылардың қаржылық көрсеткіштерін жақсартуға және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.

      Микроқаржы ұйымдарын микро- және шағын бизнеске кредит беруге тарту үшін жағдай жасалуға тиіс. ҚНРДА тарту үшін ынталандыру құралдарын жасауға, ал Қазақстан Республикасының Үкіметі ҰКП-мен бірлесіп, бизнес-субъектілерге кредит беруге құқығы бар коммерциялық банктердің бөлімшелері жоқ аумақтарда ШОК-қа кредит беру үшін МҚҰ желісін дамытуды қамтамасыз етуге тиіс.

      Ашық және объективті рейтингтер мен өлшемшарттар негізінде цифрлық шешімдерді пайдалану арқылы ШОК субъектілерінің қарыздар бойынша сыйақыны субсидиялауға қол жеткізуі бойынша тең бәсекелестік алаңы құрылуға тиіс.

      ҚНРДА қаржы институттары мен рейтингтік сервистердің кең ауқымының қаржылық ақпаратқа қол жеткізуін қамтамасыз етуге тиіс. Ұлттық Банктің экономиканы қолдаудың барлық бағдарламаларынан шығуын ескере отырып, 2023 жылдан бастап сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау алып тасталып (субсидиялау бойынша қабылданған міндеттемелер орындалып), нарықтық мөлшерлемелерге біртіндеп көшу басталады. Босайтын қаражат гранттық қаржыландыруға, экспорттық қаржыландыруға, қор нарығында қаражат тарту жөніндегі шығыстарды өтеуге, мамандандырылған инфрақұрылымды, кәсіпкерлік экожүйелерді дамытуға, оқытуға және бизнес құзыреттерін арттыруға бағытталуға тиіс.

      Экспортты әртараптандыру және импортқа тәуелділікті азайту жөніндегі мақсаттарға қол жеткізілуіне қарай Ұлттық Банк 2023 жылдан бастап 2025 жылға қарай Қазақстан экономикасын кредиттеудің нарықтық қағидаттарына толық көшуді аяқтай отырып, экономиканы қолдайтын мемлекеттік бағдарламаларға қатысуын біртіндеп тоқтата бастайды.

      Бәсекеге қабілетті ШОК субъектілері үшін капитал нарығына қолжетімділік қамтамасыз етілуге тиіс. Ұлттық экономика министрлігі, ҚНРДА мүдделі мемлекеттік органдармен, "Даму" кәсіпкерлікті дамыту қоры" акционерлік қоғамымен және "Қазақстан қор биржасы" акционерлік қоғамымен бірлесіп, қор нарығына орташа капиталдануы бар компанияларды тарту үшін ынталандыру шаралары топтамасын пысықтауда. Үкімет ШОК-тың қор нарығына шығу, инвесторлар үшін сапалы сараптаманы сүйемелдеу және беру жөніндегі шығыстарын өтеуді ұсынуға тиіс, бұл эмитенттер арасында бағалы қағаздарды шығару және орналастыру шығасыларын азайтады. Орта бизнес субъектілері инвесторлар үшін кепілдіксіз тәуекелді болып көрінетін жобаларға облигациялық қарыздар бойынша кепілдіктер беру нысанында мемлекеттік даму шараларының жаңа құралдарын пайдалану мүмкіндігіне ие болады. Даму институттары кепілдіктерді негізгі борыш және (немесе) купондық сыйақы сомасына бере алады. Мемлекеттік инвестициялардың қайтарымдылығы мақсатында қор нарығына шығу жөніндегі қарсы міндеттеме қойылуы мүмкін компанияларды дамытуға арналған шаралар топтамасы айқындалуға тиіс. Тәуекелді қаржыландыру жүйесі одан әрі дамытылуға тиіс. АХҚО өзінің инфрақұрылымын және жеке венчурлік капиталды тарту мүмкіндіктерін ұсынуға тиіс. Ғылым және ғылыми-технологиялық даму саласындағы саясатта жаңа технологияларды коммерцияландыру мен олардың трансфертін қаржылық және қаржылық емес қолдау көзделуге тиіс. Ғылыми-зерттеу жобаларына гранттар беру және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру кезінде бірлесіп қаржыландыру тетігі арқылы өндіріспен байланыс қамтамасыз етілуге тиіс.

      Ғылым және ғылыми-технологиялық даму саласындағы мемлекеттік саясат экспорттық әлеуеті жоғары немесе ішкі нарықта, оның ішінде мемлекеттік тапсырыс/сатып алу арқылы қажеттілікке ие отандық технологияларды әзірлеу және/немесе шетелдік технологияларды оқшаулау үшін сұраныс жасауға бағытталуға тиіс.

      Мемлекеттік сыртқы сауда саясаты, өнеркәсіптік саясат пен техникалық реттеу саясаты қазақстандық ШОК-ты интернационалдандыруға бағытталуға тиіс. Орталық Азия мен ЕАЭО нарығы – қазақстандық өндірушілердің өнімдерін ілгерілететін шешуші нарық. Кросс-шекаралық инвестицияларды ынталандыру, ел арасындағы кооперацияны дамыту мен кросс- және трансшекаралық нарықтарды ашу үшін түсінікті және бүкпесіз техникалық реттеу мен стандарттау саясаты енгізілуге тиіс.

      Ұлттық цифрлық маркетплейстерді құру үшін ынталандырулар, қазақстандық ШОК-тың халықаралық цифрлық маркетплейстерге кіруі үшін шаралар мен құралдар ұсынылуға тиіс.

      ШОК-ты дамыту жөніндегі мемлекеттік саясат кәсіпкерлер арасындағы фирмааралық және кооперациялық байланыстарды, коллаборациялар мен әлеуметтік байланыстарды қалыптастыруға ерекше назар аударуға тиіс. Әртүрлі ШОК арасындағы деңгейлес байланыстар мен ірі компаниялар мен ШОК арасындағы сатылас байланыстар еңбек бөлінісі, үйлестіру, бәсекелестік және оқыту арқылы еңбек өнімділігінің тиімділігін арттыруға, оның өсуіне және бизнесті дамытуға ықпал етуі мүмкін. Сонымен қатар әлеуметтік желілер мен кәсіпкерлер арасындағы байланыстар ақпаратқа, қаржыландыруға қол жеткізуді, сондай-ақ эмоционалдық және тәлімгерлік қолдауды ұсына алады. Желілердің кәсіпорындардың көбеюі мен оларды жаңғыртуға әсер етуі үшін белгілі бір жағдайлар жасалуға тиіс. Кәсіпкерлік экожүйелерді ұйымдастырудың және дамытудың ең жақсы тәсілі ірі компаниялар айналасындағы салалық қауымдастықтар, кластерлік бастамалар мен экожүйелер болып табылады.

      Кластерлік бастамаларды құру және дамыту жөніндегі жұмыс жалғастырылуға тиіс. Кластерлік бастамаларды дамыту үшін арнайы қаржылық және қаржылық емес қолдау шаралары көзделуге тиіс. Фирмааралық байланыстар мен коллаборацияны дамытуға, ортақ пайдаланылатын көрсетілетін қызметтерді берушілерді, технологиялардың трансферті жүйесін дамытуға және кластерлік бастамаға қатысушылар тарапынан қоса қаржыландыру болған жағдайда, үздік практикалар мен кооперациялау және өзара іс-қимыл жөніндегі басқа да шешімдерді қолдануға қажетті "жұмсақ" инфрақұрылымды дамытуға баса назар аударылады. ШОК-тың инновациялық әлеуетін арттыру үшін инновацияларды тарату, оқыту, сапаны басқару, нарыққа (оның ішінде сыртқы нарыққа) қол жеткізуді қамтамасыз ету және тәуекелдерді азайту жөніндегі платформалар мен институттар инвестициялық қолдау табады. Ауыл шаруашылығы өндірушілерінің кооперациясын дамытуды ынталандыру жөніндегі тетіктер – өңірлік азық-түлік хабтары енгізілуге тиіс. Бұл ауқым әсеріне қол жеткізуге, олардың келіссөз күшін ұлғайтуға және құн жасау тізбегінде ұтымды жайғасымды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

      ШОК-та инновациялар мен ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың (бұдан әрі – ҒЗТКЖ) өсуі және оларды ынталандыру үшін ғылыми-қолданбалы зерттеулерге арналған заманауи инфрақұрылым жасалуға тиіс. Технологиялық дамудың түйінді бағыттары бойынша ұлттық ғылыми-зерттеу орталықтары желісін (зертханаларды) дамыту үшін кәсіпкерлерге ынталандырулар ұсынылуға тиіс. Технологиялар сараптамасын, консультациялық көрсетілетін қызметтерді және алдын ала мақұлданған технологиялық шешімдерді қалыптастыруды қоса алғанда, сараптамалық сүйемелдеуге бағытталған ғылым мен ғылыми-технологиялық даму саласындағы саясат қалыптастырылып, іске асырылуға тиіс.

      Үкімет кәсіпкерлікті қолдау орталықтары мен инкубаторлар желісінде бизнесті дамыту жөніндегі консультанттар мен бизнес-тренерлердің тұрақты кәсіби дамуына инвестиция салады. Ол үшін серіктестер санын арттыру және географиясын кеңейту есебінен ШОК басшыларын даярлаудың оқыту бағдарламаларына және "Іскерлік байланыстар" бағдарламаларына қатысушылар саны кеңейтілуге тиіс.

      Бизнесті диагностикалау үшін жаңа құралдарды құруға және қолданыстағыларын дамытуға ынталандырулар ұсынылуға тиіс. Бұл құралдарды кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталықтарындағы консультанттар пайдалануға және ШОК үшін өзіндік диагностика жүргізіп, онлайн ұсынымдар алуына мүмкіндіктер ұсынылуға тиіс.

      Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды (бұдан әрі – ӘКК) трансформациялау арқылы әрбір өңірде жұмыс істейтін кәсіпкерлікті дамытудың өңірлік институттары құрылады. ӘКК кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасау жөніндегі негізгі құралға айналады.

      Өңірлік даму институттарының жауапкершілік аймағына мынадай:

      1) өңірде инвестицияларды көтермелеу;

      2) өңірде өндірілетін өнімді өңірден тыс жерлерге және экспортқа өткізуді ұлғайтуды көтермелеу;

      3) ірі компаниялар мен ШОК арасындағы сатылас байланыстарды дамыту және кеңейту;

      4) жергілікті өнім берушілердің құзыреттерін дамыту;

      5) индустриялық аймақтарды және бизнесті дамытуға арналған басқа да алаңдарды дамыту функцияларын орындау арқылы өңірлік кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу кіреді.

      ӘКК-ні өңірлік даму институттарына трансформациялау жөніндегі шараларды көздейтін және осы саладағы бар проблемаларды жеткілікті пысықтауды қамтамасыз ететін жол картасы әзірленуге тиіс.

      Бұл ретте өңірлік институттар экономиканың барлық секторларында өңірде жұмыс істейтін ірі компаниялармен әріптестікте келісімшарт жасасу орталықтарының жұмыс істеуін қамтамасыз етуге тиіс.

      4-міндет. Мемлекеттік қолдау шаралары құрылымының тиімділігін қамтамасыз ету

      Пирамиданың қорытынды деңгейінде мемлекеттік қолдау шараларының тиімді құрылымын қамтамасыз етуге байланысты реформалар қамтылған.

      ШОК субъектісінің санатына, оның салық төлемдері серпініне, өмірлік цикл кезеңіне және даму әлеуетіне байланыстыра отырып, ШОК-ты дамытуды ынталандыру құралдары мен мемлекеттік шараларының қолжетімділігіне саралау жүргізілуге тиіс.

      Ол үшін мемлекеттік реттеу және кәсіпкерлікті ынталандыру шараларының негізгі векторы барлық даму кезеңдерінде бизнестің үздіксіз дамуын қамтамасыз етуге бағытталатын болады, бұл кейіннен шағын бизнестің басым бөлігінің орта бизнеске және орта бизнестің ірі бизнеске көшуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

      Дамудың негізгі бағыты:

      ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерді бизнес-бастаманы іске асыру бойынша қолдауға;

      өмірлік циклдің барлық кезеңдерінен өту үшін микро және шағын кәсіпорындарды сапалы дамытуға;

      орта бизнестің орнықты тобын өсіруге;

      даму әлеуеті бар, бірақ өздері ықпал ете алмайтын қиын жағдайға тап болған кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы қолдауға бағытталатын болады.

      Осылайша, ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерге ("қалыптасу кезеңі") кәсіпкерлікке тән құндылықтарды дәріптеуге, қажетті құзыреттерді дамытуға бағытталған барлық қаржылық емес қолдау шараларына (консультациялар, оқыту, ақпараттандыру және т.б.), сондай-ақ қаржылық қолдау шараларының (микрокредиттер, гранттар) лимиттелген санына қолжетімділік беру түрінде ынталандырулар ұсынылуға тиіс.

      Бұл ретте бизнестің осы санаты үшін тиісті қолдау шараларын алуда іріктеудің қатаң өлшемшарттары мен қарсы міндеттемелер қойылмайды.

      "Кәсіпкерлік белсенділіктің өсу сатысында" бизнес субъектілеріне қаржылық қолдау шараларының лимиттелген кешені (субсидиялау, кепілдік беру, жеңілдікті кредиттеу түрінде) ұсынылатын болады, сондай-ақ қажетті қаржылық емес қолдау шаралары (қызметкерлердің біліктілігін арттыру, іскерлік байланыстар орнату, ішкі нарыққа қатысуды арттыру бойынша сүйемелдеу және т.б.) қолжетімді болады.

      Мыналар мұндай компанияларды іріктеудің негізгі өлшемшарттары болады:

      1) нарықта кемінде 3 жыл жұмыс істеу;

      2) салық берешегінің болмауы;

      3) кірістің кемінде 10 % өсу қарқыны;

      4) 80 % сапалы жұмыс орындары.

      Өсу әлеуеті бар, бірақ қиын жағдайға тап болған ("рецессия кезеңі") шағын және орта бизнес компаниялары үшін дағдарыстық жағдайдан шығу бойынша ынталандырулар ұсынылады (дағдарысқа қарсы бағдарламаларды енгізу, берешектерді өтеу, субсидиялау түрінде және т.б.).

      Мұндай ұйым үшін басты өлшемшарт ретінде форс-мажордың мән-жайын және банкроттық рәсімдерінің жоқтығын растайтын құжат болады.

      Бизнесті қолдау жөніндегі мемлекеттік саясаттың негізгі бағдары кейіннен ұлттық экономиканың көшбасшыларына трансформациялану әлеуеті бар бәсекеге қабілетті экспортқа бағдарланған орта буын компанияларын ("жетілу кезеңі") дамытуға бағытталатын болады.

      Аталған компаниялар үшін арнайы әзірленген "Бизнес – жаңа формациядағы элита: жаһандану жолы" бағдарламасы шеңберінде техникалық құжаттаманы әзірлеуге жәрдемдесуден бастап жеңілдікпен қаржыландырудың жекелеген шарттарына, пайыздық мөлшерлемені субсидиялауға, ішінара кепілдік беруге, лизингке, үлестік қаржыландыру құралдары мен капитал нарығын пайдалануға (облигациялар бойынша купондық сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау) дейін қаржылық та, қаржылық емес те қолдау шараларының кең ауқымы, сондай-ақ қолдаудың өзге де тетіктері ұсынылатын болады.

      Негізгі өлшемшарттар мыналарға негізделеді:

      1) экспортқа бағдарлану – үміткер компания өз тауарларын, жұмыстарын, көрсетілетін қызметтерін сыртқы нарықтарға өткізуге немесе өткізуге ниет білдіруге тиіс;

      2) жоғары еңбек өнімділігі – еңбек өнімділігі жылына 1 жұмыскерге шаққанда орташа салалық көрсеткіштен артық болуға тиіс;

      3) бюджетке тұрақты салық түсімдерінің болуы.

      Көрсетілген өлшемшарттарға сәйкестікті бағалауды орталық мемлекеттік органдардың және Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің деректері негізінде жүзеге асыру ұсынылады.

      Бұл ретте аталған компанияларға тексеруден және субъектілерге бару арқылы профилактикалық бақылаудан босатып, оның орнына бизнестің ашық есептілігін енгізу түрінде ынталандыру ұсынылатын болады.

      Қарсы міндеттемелер алатын мемлекеттік ынталандыру шарасының түрі мен көлеміне қарай пропорционалды түрде айқындалады және мынадай бағыттары бойынша жиынтықта немесе жеке түрде қолданылатын болады:

      1) еңбек өнімділігін арттыру;

      2) экспорт жеткізілімдерін ұлғайту;

      3) салық түсімдерін ұлғайту;

      4) шикізат өңдеуді тереңдету.

      Мұндай жобалық тәсілде ұлттық экономиканың көшбасшысы бола алатын бәсекеге қабілетті мықты компанияларды өсіру бойынша әлемдік және отандық үздік тәжірибе қамтылатын болады.

      Мемлекеттік қолдау шараларының операторлары мемлекеттік қолдау шараларын алушылар туралы ақпаратты ашу жөніндегі үлгілік шарттарды әзірлеу және бекіту бөлігінде қаражат берудегі қаржы операцияларының ашықтығын арттыру бойынша түбегейлі шаралар қабылдауға тиіс.

      Мемлекеттік қолдау шараларын алу кезінде ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік қолдау шараларын алушылардың ашық бірыңғай тізілімін құру қажет, ол әрбір кәсіпкерлік субъектісі бойынша бұрын алынған қолдау шаралары және төленген салықтарының сомасы, жұмыскерлерінің саны түріндегі осы қолдаудың әсері туралы барлық ақпаратты беруге және т.б. мүмкіндік береді.

6-бөлім. Нысаналы индикаторлар мен күтілетін нәтижелер 1-тарау. Түпкілікті нәтижелер

      Тұжырымдаманы іске асырудың негізгі түпкілікті нәтижелері мынадай индикаторлар болуға тиіс:


Р/с

Индикатор

Нысаналы мәні

2025 ж.

2030 ж.

1

ЖІӨ-дегі ШОК үлесі

35 %

40 %

2

ЖІӨ-дегі орташа компаниялардың үлесі

15 %

20 %

3

ЖІӨ-дегі бақыланбайтын экономиканың үлесі

15 %

12 %

2-тарау. 2030 жылдың қорытындысы бойынша күтілетін нәтижелер

Р/с

Күтілетін нәтиже

Нысаналы мәні

2025 ж.

2030 ж.

1

2

3

4

1

Қазақстан Республикасының экономикалық еркіндіктер индексіндегі балы

-

-

2

Қазақстан Республикасының Business Freedom саласындағы экономикалық еркіндіктер индексіндегі балы

81

87

3

Қазақстан Республикасының Monetary Freedom саласындағы экономикалық еркіндіктер индексіндегі балы

76

82

4

Қазақстан Республикасының Trade Freedom саласындағы экономикалық еркіндіктер индексіндегі балы

75

82

5

Қазақстан Республикасының Investment Freedom саласындағы экономикалық еркіндіктер индексіндегі балы

62

72

6

Орта кәсіпорындарда орташа нақты еңбек өнімділігінің өсуі (1 кәсіпорынға есептегенде), 2020 жылға қарай

35 %-ға

50 %-ға

7

Орта кәсіпорындардағы жұмыспен қамтылу (млн адам)

4

5

8

Барлық кәсіпкерлік субъектілерінің негізгі капиталына инвестициялардың жалпы көлеміндегі орта кәсіпорындардың негізгі капиталына инвестициялардың үлесі

13 %

15 %

  Қазақстан Республикасында
шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытудың 2030 жылға дейінгі
тұжырымдамасына
қосымша

Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

      Ескерту. Жоспар жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 29.12.2023 № 1241 қаулысымен.

Р/с

Түйінді реформалар және негізгі іс-шаралар

Аяқталу нысаны

Аяқталу мерзімі

Жауапты орындаушылар

1 2 3 4 5

1-бағыт. Институционалдық шаралар және адами капиталды дамыту
1-нысаналы индикатор. ЖІӨ-дегі ШОК үлесі – 40 % (2022 ж. – 35,1 %, 2023 ж. – 36 %, 2024 ж. – 37 %, 2025 ж. – 37,5 %, 2026 ж. – 38 %, 2027 ж. – 38,5 %, 2028 ж. – 39 %, 2029 ж. – 39,5 %, 2030 ж. – 40 %)

1.

Қолданыстағы заңнама нормаларын банктік шоттарға билік ету бойынша негізсіз шектеу тұрғысынан қайта қарау

ҮА-ға
ақпарат

2024 жылғы
I тоқсан

Қаржымині, ҰЭМ, ҰБ (келісу бойынша), ҚНРДА (келісу бойынша)

2.

Оқыту құралдары және кәсіпорындар қызметі мәселелері бойынша консультациялар беру арқылы кәсіпкерлік әлеуетін арттыру

ҮА-ға
ақпарат

2024 жылғы II тоқсан
 

ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

3.

"Бір ауыл – бір өнім" жобасы шеңберінде жергілікті және локальды ресурстардан өнім жасауды және ілгерлетуді қолдау

ҮА-ға
ақпарат

2024 жылғы II тоқсан

ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

4.

Әйелдер кәсіпкерлігін дамыту орталықтарында кәсіпкерлік бастамасы бар әйелдер мен кәсіпкер әйелдердің мүмкіндіктерін кеңейту

ҮА-ға
ақпарат

2024 жылғы II тоқсан
 

ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

5.

Әлеуметтік кәсіпкерлік субъектілеріне мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну шарттарын қайта қарау, оның ішінде мемлекеттік гранттар беру кезінде әлеуметтік кәсіпкерлер үшін қаражатты квоталау және ЕДБ кредиттері бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің бір бөлігін субсидиялау

НҚА топтамасын қабылдау

2024 жылғы II тоқсан

ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

6.

Мемлекеттік қолдау жүйесін трансформациялау: өмірлік цикл сатысында және бәсекеге қабілеттілік деңгейіне қарай "шешімдер пакетін" енгізу ("ең аз пакет", "стандартты пакет" және "аралас пакет")

Қазақстан Республикасы Заңының жобасы

2024 жылғы IV тоқсан

ҰЭМ, Еңбекмині, СІМ, ӨҚМ, ТСМ, АШМ, СИМ, ЦДИАӨМ, ЭТРМ, ҚНРДА (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

7.

Шетелде бизнес-тағылымдамадан өту және кәсіпорындарға сарапшыларды тарту арқылы іскерлік байланыстарды кеңейту және кәсіпкерлердің өнімділігін арттыру

ҮА-ға
ақпарат

2024 жылғы IV тоқсан
 

ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

8.

Дара кәсіпкерлер үшін көзделген қызметті тоқтатудың оңайлатылған тәртібін шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын заңды тұлғаларға қолдану

Қазақстан Республикасы Заңының жобасы

2024 жылғы IV тоқсан

Қаржымині, ҰЭМ

9.

Кәсіпкерлік субъектілерінің санаттылығын айқындау жөніндегі өлшемшарттарды өзгерту

Қазақстан Республикасы Заңының жобасы

2024 жылғы IV тоқсан

ҰЭМ, СЖРА ҰСБ (келісу бойынша), "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

10.

Энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың энергия жеткізуші ұйымдардың реттеліп көрсетілетін қызметіне кедергісіз қол жеткізуі мақсатында электр энергиясын жеткізу қызметтерін көрсету сервистік моделін енгізу

бұйрық

2024 жылғы IV тоқсан

ЭМ, ҰЭМ, БҚДА (келісу бойынша)

11.

Мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерін "Бизнеске арналған үкімет" порталымен интеграциялау

ҮА-ға ақпарат

2025 жылғы IV тоқсан

ЦДИАӨМ, ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "Қазақтелеком" АҚ (келісу бойынша), "QazInnovations" ИДҰА" АҚ (келісу бойынша), мүдделі МО

12.

Тұтынушылар топтары арасында электр энергиясымен жабдықтау жөніндегі көрсетілетін қызметтерге арналған тарифтердің айырмасын кезең-кезеңімен қысқарту және оларды саралауды алып тастау

ҮА-ға ақпарат

2025 жылғы IV тоқсан

СИМ, ЭМ, БКДА (келісу бойынша)

13.

Сұйытылған мұнай газын жалпы өткізу көлемінен тауар биржалары арқылы өткізу үлесін ұлғайту

ҮА-ға ақпарат

2025 жылғы IV тоқсан

СИМ, ЭМ, БКДА (келісу бойынша)

14.

Мұнай өнімдерін жалпы өткізу көлемінен тауар биржалары арқылы өткізу үлесін ұлғайту

ҮА-ға ақпарат

2025 жылғы IV тоқсан

СИМ, ӨҚМ, БКДА (келісу бойынша)

15.

Көмірді жалпы өндіру көлемінен тауар биржалары арқылы тікелей өңірлік тұйықтарға өткізу үлесін ұлғайту

ҮА-ға ақпарат

2025 жылғы IV тоқсан

ҰЭМ, БҚДА (келісу бойынша)

16.

Электр энергиясын жеткізушіні ауыстыру үшін онлайн цифрлық платформа (market place) енгізу

ҮА-ға ақпарат

2025 жылғы IV тоқсан

ЭМ, БҚДА (келісу бойынша), "ЭҚРҚО" АҚ (келісу бойынша)

17.

Ауылдарда жұмыс істейтін жас фермерлер, басшылар мен мамандар арасында көшбасшылар бейнесін қалыптастыру бойынша ауқымды ақпараттық жұмыс жүргізу

ҮА-ға ақпарат

үнемі

АШМ, МАМ

2-бағыт. Орташа компаниялардың өсуіне түрткі болу
2-нысаналы индикатор. ЖІӨ-дегі орта компаниялардың үлесі – 20% (2022 ж. – 6,9%, 2023 ж. – 8,5%, 2024 ж. – 11%, 2025 ж. – 15%, 2026 ж. – 16%, 2027 ж. – 16,5%, 2028 ж. – 18%, 2029 ж. – 19%, 2030 ж. – 20%)

18.

Формалды емес мүлікті және меншік құқықтарын формалдандыру тетігін әзірлеу

ҮА-ға ақпарат

2023 жылғы IV тоқсан

ҰЭМ, АХҚО (келісу бойынша)

19.

Ашық және объективті рейтингтер мен өлшемшарттар негізінде цифрлық шешімдерді пайдалану арқылы ШОК субъектілері үшін қаржы құралдарына қол жеткізу бойынша тең бәсекелес алаң құру

Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы

2023 жылғы IV тоқсан

ҰЭМ

20.

Республикалық бюджет қаражаты есебінен ШОК-ты мемлекеттік қолдау шараларынан "Өндірістік (индустриялық) инфрақұрылымды дамыту" құралын алып тастау және босайтын ресурстарды "Индустриялық аймақтарды дамыту" құралына ауыстыруды пысықтау

Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы

2023 жылғы IV тоқсан

ҰЭМ

21.

Сапалы мамандандырылған инфрақұрылым тапшылығы проблемаларын шешу мақсатында, оның ішінде республикалық мақсаттағы арнайы экономикалық және индустриялық аймақтарда жеке инвестицияларды тарту үшін ынталандыруларды енгізуді пысықтау

ҮА-ға ақпарат

2024 жылғы IV тоқсан

ӨҚМ, ҰЭМ, ЖАО, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

22.

Мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерін салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді дұрыс есептеу тұрғысынан талдау

ҮА-ға ақпарат

2024 жылғы I тоқсан

Қаржымині, ЦДИАӨМ, ҰЭМ

23.

Табиғи монополиялар субъектілері мен коммуналдық сектор инфрақұрылымына техникалық қосылу талаптарын қайта қарау (интеграцияланған цифрлық платформаларды пайдалана отырып, "бір терезе" қағидаты бойынша қызметтер көрсету)

ҮА-ға ақпарат

2024 жылғы II тоқсан

ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

24.

Офтейк-келісімшарттар жасасу бойынша сатып алу рәсімдерін жүргізу міндеттемелерін енгізу және тапсырыс берушілер тізбесін кеңейту (жүйе түзуші кәсіпорындарды, табиғи монополиялар субъектілерін және квазимемлекеттік кәсіпорындарды қосу)

Қазақстан Республикасы Заңының жобасы

2024 жылғы IV тоқсан

ӨҚМ, ҰЭМ

25.

Коммуналдық көрсетілетін қызметтер нарығында тарифтерді кросс-субсидиялаудан біртіндеп бас тарту

Қазақстан РеспубликасыҰлттық экономика министрінің бұйрығы

2024 жылғы IV тоқсан

ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

26.

Өндірістің негізгі факторларына қол жеткізу үшін ашық аукцион қағидаттарын міндетті пайдалану жөніндегі норманы енгізу

Қазақстан Республикасы Заңының жобасы

2025 жылғы I тоқсан

ҰЭМ, БҚДА (келісу бойынша), СЖРА (келісу бойынша), ЭМ, СИМ, ЦДИАӨМ, АШМ, ЭТРМ, Қаржымині, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

27.

Бизнеске арналған көрсетілетін қызметтер маркетплейсін (мемлекеттік көрсетілетін қызметтер, "Атамекен" ҰКП көрсететін қызметтер, қаржылық және қаржылық емес қолдау шаралары) қамтитын "Бизнеске арналған үкімет" веб-порталын өнеркәсіптік пайдалануға енгізу

"Бизнеске арналған портал" цифрлық платформасы

2025 жылғы IV тоқсан

"Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), ЦДИАӨМ, ҰЭМ, Еңбекмині, СІМ, ӨҚМ, ТСМ, АШМ, СИМ, ЭТРМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша)

28.

Бизнестің өндірістің (негізгі қуаттың) негізгі факторлары: жерге, электр энергиясына, инфрақұрылымға және шикізатқа тең, жедел және құны бойынша барабар қолжетімділігін қамтамасыз ету

ҮА-ға ақпарат

жыл сайын

ҰЭМ, ӨҚМ, ЭМ, АШМ, ЦДИАӨМ, БҚДА (келісу бойынша), "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

3-бағыт. ШОК-тағы көлеңкелі секторды қысқарту
3-нысаналы индикатор. ЖІӨ-дегі бақыланбайтын экономиканың үлесі – 12 % (2022 ж. – 18,8 %, 2023 ж. – 18,2 %, 2024 ж. – 16,6 %, 2025 ж. – 15 %, 2026 ж. – 14,5 %, 2027 ж. – 14 %, 2028 ж. – 13,8 %, 2029 ж. – 13 %, 2030 ж. – 12 %)

29.

Арнайы салық режимдерінің орындылығына жүргізілген ревизия қорытындысы бойынша оларды оңтайландыру

Қазақстан Республикасы кодексінің жобасы

2024 жылғы IV тоқсан

ҰЭМ, Қаржымині, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

      Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы:

      АХҚО – "Астана" халықаралық қаржы орталығы;

      "Атамекен" ҰКП – "Атамекен" Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы;

      АШМ – Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі;

      "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ – "Бәйтерек" ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы;

      БҚДА – Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі;

      ҒЖБМ – Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі;

      ЕДБ – екінші деңгейдегі банктер;

      Еңбекмині – Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;

      ЖАО – жергілікті атқарушы органдар;

      ЖІӨ – жалпы ішкі өнім;

      Қаржымині – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі;

      ҚНРДА – Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі;

      МАМ – Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі;

      МО – мемлекеттік органдар;

      ӨҚМ – Қазақстан Республикасы Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі;

      ПӘ – Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі;

      СЖРА – Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі;

      СЖРА ҰСБ – Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы;

      СИМ – Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі;

      СІМ – Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі;

      ТСМ – Қазақстан Республикасының Туризм және спорт министрлігі;

      ҰБ – Қазақстан Ұлттық Банкі;

      ҰЭМ – Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі;

      ҮА – Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппараты;

      ЦДИАӨМ – Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі;

      ШОК – шағын және орта кәсіпкерлік;

      "ЭҚРҚО" АҚ – "Электр энергиясы мен қуаты рыногының қазақстандық операторы" акционерлік қоғамы;

      ЭМ – Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі;

      ЭТРМ – Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлігі;

      "QazInnovations" ИДҰА" АҚ – "QazInnovations" инновацияларды дамыту жөніндегі ұлттық агенттігі" акционерлік қоғамы.


Об утверждении Концепции развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан до 2030 года

Постановление Правительства Республики Казахстан от 27 апреля 2022 года № 250.

      В соответствии с пунктом 66 Системы государственного планирования в Республике Казахстан, утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2017 года № 790, Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

      1. Утвердить прилагаемую Концепцию развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан до 2030 года (далее – Концепция).

      2. Центральным, местным исполнительным органам, государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан (по согласованию), и организациям (по согласованию), ответственным за реализацию Концепции:

      1) принять необходимые меры по реализации Концепции;

      2) представлять информацию о ходе реализации Концепции в порядке и сроки, установленные постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2017 года № 790 "Об утверждении Системы государственного планирования в Республике Казахстан".

      3. Контроль за исполнением настоящего постановления возложить на Министерство национальной экономики Республики Казахстан.

      4. Настоящее постановление вводится в действие со дня его подписания.

      Премьер-Министр
Республики Казахстан
А. Смаилов

  Утверждена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 27 апреля 2022 года № 250

КОНЦЕПЦИЯ
РАЗВИТИЯ МАЛОГО И СРЕДНЕГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА
В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН ДО 2030 ГОДА

      Раздел 1. Паспорт

      Раздел 2. Анализ текущей ситуации

      Раздел 3. Обзор международного опыта

      Раздел 4. Видение развития малого и среднего предпринимательства

      Раздел 5. Основные принципы и подходы к развитию малого и среднего предпринимательства

      Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

      Приложение: План действий по реализации Концепции развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан до 2030 года

Раздел 1. Паспорт

Наименование

Концепция развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан до 2030 года

Основание для разработки

Задачи 1, 2, 3, 4 Общенационального приоритета 8 Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года, утвержденного Указом Президента Республики Казахстан от 15 февраля 2018 года № 636.
Пункт 2.2 протокольного поручения Президента Республики Казахстан К. Токаева, данного на VIII съезде Национальной палаты предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен" 28 сентября 2021 года.
Пункт 10 Дорожной карты по реализации рекомендаций Советника Президента Республики Казахстан Сэра Сума Чакрабарти (GapAnalysis), утвержденной распоряжением Премьер-Министра Республики Казахстан от 17 сентября 2021 года № 156-р

Государственный орган, ответственный за реализацию Концепции

Министерство национальной экономики Республики Казахстан

Государственные органы, организации, ответственные за реализацию Концепции

Центральные государственные органы и местные исполнительные органы, субъекты квазигосударственного сектора

Сроки реализации

2022 – 2030 годы

Раздел 2. Анализ текущей ситуации

Глава 1. Оценка текущей ситуации состояния развития малого и среднего предпринимательства

      Концепция развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан до 2030 года (далее – Концепция) является документом Системы государственного планирования (далее – СГП), определяющим видение развития малого и среднего предпринимательства (далее – МСП) в Республике Казахстан до 2030 года.

      Динамика состояния развития МСП в Республике Казахстан в период с 2015 по 2020 годы демонстрирует положительные результаты, выраженные в следующих показателях:

      выпуск продукции МСП увеличился более чем в 2 раза и достиг 33,6 трлн тенге в номинальном выражении;

      вклад МСП во внутренний валовой продукт (далее – ВВП) Республики Казахстан за указанный период вырос на 13 трлн тенге и достиг 23,2 трлн тенге в номинальном выражении;

      доля МСП в ВВП выросла на 7,9 % и достигла 32,8 %;

      общее количество субъектов МСП выросло на 9 % и достигло 1,36 млн субъектов;

      общая численность занятых в МСП выросла на 9 % и достигла 3,5 млн человек.

      При этом новая модель развития страны, ставящая гражданина в центр государственных интересов, требует продолжения трансформации всех составляющих жизнедеятельности государства, населения и бизнеса.

      По состоянию на 1 января 2021 года общее количество субъектов МСП по официальной статистической информации составило 1357500 предприятий, в том числе:

      1) субъектов МСП, являющихся юридическими лицами, относящихся к категории малого предпринимательства, 280 тысяч (20,6 %);

      2) субъектов МСП, являющихся юридическими лицами, относящихся к категории среднего предпринимательства, 2,5 тысячи (0,2 %);

      3) субъектов МСП, являющихся индивидуальными предпринимателями, 858 тысяч (63,2 %);

      4) субъектов МСП, являющихся крестьянскими и фермерскими хозяйствами (далее – КФХ), 217 тысяч (16 %).

      Несмотря на рост показателей страны в области развития МСП, для обеспечения дальнейшего положительного влияния на диверсификацию экономики, реализацию экспортного потенциала и обеспечения устойчивости долгосрочного экономического роста страны требуются качественные изменения, обусловленные несколькими факторами.

      Во-первых, потенциал влияния среднего предпринимательства на диверсификацию экономики и устойчивость экономического роста не реализован.

      В торгуемых секторах, способствующих диверсификации и устойчивости экономики, предприятия всех категорий МСП количественно представлены примерно в равных пропорциях: 39 % средних предприятий, 37 % малых предприятий и 32 % микропредприятий. При этом совокупная валовая добавленная стоимость (далее – ВДС) средних предприятий в торгуемых секторах составила 1376 млрд тенге, малых предприятий – 601 млрд тенге, микропредприятий – 63 млрд тенге.

      В целом в экономике общий объем выпуска средних предприятий вырос на 33 % до 5,9 трлн тенге. В расчете на одно среднее предприятие объем выпуска увеличился на 54 %. Рост выпуска достигнут на фоне снижения числа средних предприятий на 14 % до 2,5 тысячи и сокращения их доли в общем количестве субъектов МСП с 0,23 % до 0,19 %.

      Средняя занятость в расчете на одно среднее предприятие составила 146 человек, увеличившись на 20 %. Производительность труда (по объему выпуска) возросла на 28 %.

      Общий объем выпуска малых предприятий увеличился на 55 % до 22,9 трлн тенге, но объем выпуска в расчете на одно предприятие увеличился всего на 6 %. Это свидетельствует о том, что при росте числа предприятий на 47 % до 258 тысяч, в среднем выпуск одного предприятия более чем в 25 раз ниже среднего.

      Средняя занятость в расчете на одно малое предприятие составила 5,5 человек, сократившись на 19 %, что привело к росту производительности труда (по объему выпуска) на 31 %.

      Доля предприятий МСП в ВВП в 2020 году по данным статистики составила 32,8 %. Средние предприятия обеспечили вклад МСП в ВВП на 19 %, малые (включая микро) предприятия – на 81 %. Однако, если очистить данные по МСП от компаний, относящихся по размеру своего годового оборота к крупным, то доля МСП в ВВП снизится до 12,7 %, а вклад средних предприятий в общий вклад МСП в ВВП увеличится до 30 %, вклад малых предприятий составит 63 %, микропредприятий – 7 %.

      Таким образом, несмотря на более высокие темпы роста объема выпуска продукции и услуг, значительно более высокую производительность и занятость на одном предприятии, а также более высокий экспортный потенциал, доля средних компаний в ВВП очень низка по причине своей малочисленности.

      Во-вторых, ограниченное влияние МСП на создание качественных рабочих мест.

      Основную долю в структуре занятости обеспечивают малые предприятия индивидуальные предприниматели (далее – ИП). Так, в малых предприятиях занято 41 % от общего числа занятых в МСП, в ИП – 40 %, в то время как в средних предприятиях (далее – СП) – 11 %, в КФХ – 9 %. При этом субъекты малого предпринимательства (далее – МП) концентрируются в секторах, прямо зависящих от общего состояния экономики и потребительского спроса.

      В силу данных причин, МП подвержены высоким рискам прекращения деятельности при экономическом спаде и не обладают достаточной устойчивостью.

      Создаваемые МП рабочие места в большей части не являются качественными рабочими местами, поскольку не обеспечивают постоянных рабочих мест, отвечающих требованиям безопасности труда с заработной платой, выше средней по региону.

      Так, среднемесячная зарплата в МП в 2020 году составила 141379 тенге при среднем значении по Казахстану в 169855 тенге. Вместе с тем, среднемесячная зарплата в средних и крупных предприятиях – 207317 тенге.

      В-третьих, основной потенциал для развития МСП сконцентрирован в крупных городах. Сельские населенные пункты, малые и моногорода имеют крайне ограниченный потенциал для развития МСП.

      Малый объем локального потребительского спроса в сельских населенных пунктах и городах с небольшой численностью населения ограничивает количество возможных субъектов в секторах, ориентированных на него. Потенциал МСП в моногородах прямо зависит от состояния и потенциала развития градообразующих предприятий.

      Агломерации городов республиканского значения и функциональные городские районы, связанные с областными центрами и городом Семей, органически аккумулируют большую часть МСП.

      В региональном разрезе города Нур-Султан и Алматы являются точками наибольшей концентрации МСП всех категорий. На два крупнейших города страны приходится почти треть всех занятых в МСП страны. Наибольший вклад в прирост занятости в МСП также обеспечен этими двумя городами (37 % и 14 %, соответственно). На эти два города приходится наибольшая доля общего выпуска МСП: Алматы – 26 %, Нур-Султан – 20 %. Как следствие, МСП в этих городах занимает самые высокие доли в валовом региональном продукте (далее – ВРП) среди всех регионов страны: Нур-Султан – 55 %, Алматы – 45 %.

      В целом в городах расположены 86 % микро, 85 % малых и 90 % средних предприятий. Из них в городах республиканского значения находятся 47 %, 40 % и 54 %, соответственно. В моногородах расположены лишь 5 % предприятий МСП всех категорий. При этом, чем больше крупных компаний находится в моногороде, тем больше в нем предприятий МСП: в среднем по моногородам на одно крупное предприятие приходится около 60 предприятий МСП.

      В-четвертых, наибольшим потенциалом для развития экспортоориентированных предприятий МСП обладает обрабатывающая промышленность.

      Наибольшим экспортным потенциалом в Казахстане обладают две отрасли: горнодобывающая и обрабатывающая промышленность. В 2019 году их экспорт составил 96 % общего объема экспорта, из которых 27 % пришлось на обрабатывающую промышленность.

      С точки зрения развития МСП горнодобывающая отрасль гораздо менее перспективна: в торгуемых секторах этой отрасли представлены в основном крупные предприятия по причине очень высокой капиталоемкости. На одну крупную компанию в горнодобывающей отрасли приходится лишь девять предприятий МСП, которые, как правило, представлены в неторгуемых секторах, связанных с разработкой общераспространенных полезных ископаемых.

      В то же время практически все сектора обрабатывающей промышленности являются торгуемыми. В этой отрасли очень высокая представленность предприятий МСП. На одну крупную компанию приходится 36 предприятий МСП.

      В-пятых, инвестиции в основной капитал у средних предприятий более продуктивны с точки зрения отдачи на вложенный капитал.

      В совокупности малые и средние предприятия обеспечивают половину всех инвестиций в основной капитал в стране. За пять лет общий объем их инвестиций вырос более чем на 60 %. При этом структура инвестиций малых и средних предприятий по видам затрат различается.

      Если малые предприятия основную часть инвестиций (75 % в 2019 году) направляют на строительство и капитальный ремонт зданий и сооружений, то в структуре инвестиций средних предприятий наибольшую долю занимают инвестиции в машины и оборудование (48 %).

      Это, соответственно, отражается на продуктивности инвестиций: если у малых предприятий на 1 тенге вложенных инвестиций создается 3,5 тенге ВДС, то средние предприятия на 1 тенге инвестиций создают в 2 раза больше ВДС – 6,9 тенге. При этом, если у малых предприятий этот показатель за пять лет увеличился лишь на 20 %, то у средних – более чем на 130 %.

      В-шестых, ненаблюдаемая экономика в значительной мере формируется малыми предприятиями и ИП.

      Несмотря на постепенное сокращение с 2015 года, ненаблюдаемая (теневая) экономика занимала в 2019 году достаточно существенную долю в ВВП на уровне 23,7 %. При этом почти три четверти ненаблюдаемой экономики сконцентрировано в секторах торговли (34 %), транспорта и складирования (16 %), сельского хозяйства (9 %), строительства и предоставления прочих видов услуг (по 7 %).

      Данные отрасли также характеризуются наибольшей концентрацией малых предприятий и ИП: 62 и 75 % от общего количества этих категорий субъектов МСП, соответственно.

      Казахстан продолжает начатые в 2016 году институциональные реформы. Эффективность государственных и общественных институтов – базовое условие для развития предпринимательства.

      Для оценки эффективности текущей институциональной среды для предпринимательства использованы показатели Индекса экономических свобод (далее – ИЭС), рассчитываемые исследовательским центром "The Heritage Foundation". ИЭС содержит исчерпывающий инструментарий для оценки институциональной среды для ведения бизнеса.

      На основе ИЭС проведен сравнительный анализ в сферах верховенства права, размера государства в экономике, регулирования бизнес-среды и открытых рынков. Сравнительный анализ проведен по отношению к целевому состоянию Казахстана (страны Организации экономического сотрудничества и развития) и конкурентам за предпринимателей (страны макрорегиона).

      Несмотря на конкурентоспособность в макрорегионе в налоговой нагрузке, действующая налоговая система не обеспечивает должной собираемости налогов, уменьшения "тени" и не стимулирует МСП к укрупнению. Текущие практики правоприменения и администрирования исполнения законов прямо и косвенно мотивируют предпринимателей на дробление по достижении определенного размера. Наиболее сильное влияние на такие решения оказывают значительное количество льготных налоговых режимов, налоговое администрирование и административное производство, создающие неравные условия для малых и средних компаний.

      Существуют институциональные барьеры, препятствующие выходу предпринимателей из неформального сектора. В настоящий момент Казахстан имеет эффективную систему регистрации новых субъектов предпринимательства. Однако по-прежнему высока доля неформальной экономики, особенно в регионах с преобладанием аграрной занятости и крупных городах, преимущественно в секторах торговли и услуг. Это свидетельствует о наличии издержек, сдерживающих или препятствующих переходу в формальный сектор. Принятие решения о начале занятия предпринимательской деятельностью и/или переходе из неформального сектора в формальный во многом зависит от степени доступности, простоты, удобства и комфорта ведения законного и официального бизнеса.

      Согласно данным ИЭС основные ограничения для ведения бизнеса существуют в фундаментальных институтах, таких как верховенство права (права собственности, транспарентность правительства, суды), искажение ценообразования, конкуренция, свобода инвестиций.

      В Республике Казахстан сформированы нормативно-правовые и организационные основы государственной поддержки малого и среднего предпринимательства, обеспечивающие стимулирование развития частного предпринимательства, создание благоприятных правовых, экономических условий для реализации предпринимательской инициативы в Республике Казахстан.

      При этом основными документами, определяющими систему государственных мер развития МСП, являлись Предпринимательский кодекс Республики Казахстан, а также различные государственные программы, такие как:

      1) Государственная программа поддержки и развития бизнеса "Дорожная карта бизнеса – 2025", утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 24 декабря 2019 года № 968;

      2) Государственная программа развития продуктивной занятости и массового предпринимательства на 2017 – 2021 годы "Еңбек", утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 13 ноября 2018 года № 746.

      Основными видами оказываемых мер государственной поддержки являются финансовая, имущественная, инфраструктурная, институциональная и информационная поддержка. При этом указанные виды государственной поддержки направлены на:

      1) поддержку новых бизнес-инициатив;

      2) увеличение общей занятости в МСП;

      3) увеличение вклада в ВВП и среднего объема выпуска продукции средних предприятий.

      С точки зрения обеспеченности охвата мер государственной поддержки отмечается их ограниченность.

      Так, в период с 2015 по 2020 годы государственными мерами поддержки в рамках Программы "Дорожная карта бизнеса 2020" (далее – ДКБ 2020) было охвачено 808,7 тыс. предпринимателей, в том числе субсидированием процентной ставки – 16,3 тыс., гарантированием – 14,5 тыс., грантами – 2,3 тыс., подведением инфраструктуры – 131, обучением – 129,2 тыс., консультациями и сервисными услугами – 646,6 тыс. предпринимателей.

      Вместе с тем, даже если не учитывать, что один субъект предпринимательства мог воспользоваться несколькими мерами поддержки одновременно, охват ДКБ 2020 остается недостаточно широким.

      Так, согласно отчету Счетного комитета Республики Казахстан, на реализацию ДКБ 2020 в 2015 – 2019 годы было выделено 270,1 млрд тенге. Наибольшую долю в бюджетных расходах занимают расходы на финансовые инструменты (субсидирование процентной ставки, гарантирование кредитов, предоставление государственных грантов и микрокредиты) – 71 %. При этом инструментами субсидирования и гарантирования за рассматриваемый период смогли воспользоваться лишь 19,6 тыс. субъектов предпринимательства или в среднем 3,9 тыс. субъектов ежегодно, что составляет 0,3 % от среднегодового количества действующих субъектов МСП за данный период. Доля бюджетных расходов на развитие производственной инфраструктуры составила 22 %, на нефинансовые инструменты – 6 %.

      С точки зрения увеличения общей занятости основной эффект обеспечивается за счет роста малых предприятий в неторгуемых секторах.

      По динамике средней численности занятых в одном субъекте МСП наилучшие показатели демонстрируют средние предприятия. Опережающий рост количества действующих малых предприятий (+47 %) привел к снижению среднего количества занятых на 1 предприятии – с 6,75 до 5,45 человек. У ИП и средних предприятий наблюдалось снижение количества действующих субъектов, однако среднее число занятых выросло: незначительно у ИП (на 2 %) и существенно у средних предприятий (на 20 %).

      Малые предприятия и ИП не способны решить задачу создания новых качественных рабочих мест. Несмотря на высокую значимость с точки зрения обеспечения занятости в целом, среднемесячная зарплата в малых предприятиях почти на 20 % ниже средней зарплаты по Казахстану. В средних и крупных предприятиях среднемесячная зарплата на 22 % выше средней по Казахстану.

      Производительность труда в средних и малых предприятиях на порядок превышает производительность ИП. В среднем производительность (по объему выпуска) в МП и СП составляет 16,3 млн тенге/год на работника, а в ИП – 1,4 млн тенге в год на человека.

      С точки зрения вклада в ВВП и среднего объема выпуска продукции экономический эффект средних предприятий значительно превышает показатели малых предприятий. При этом прирост вклада в ВВП и среднего объема выпуска продукции у средних предприятий в разы выше прироста у малых предприятий.

      Эффект реализации государственной политики развития МСП на международную конкурентоспособность нуждается в повышении.

      Казахстан улучшил свои позиции в рейтинге Global Entrepreneur ship Monitor с 29-го места в 2015 году до 10-го места в 2020 году, что является достаточно значимым прогрессом, даже несмотря на существенное сокращение количества стран в рейтинге.

      Однако, несмотря на такой значительный прогресс в рейтингах по предпринимательству, какого-либо существенного улучшения позиции Казахстана в международном рейтинге глобальной конкурентоспособности не наблюдается. За 5 лет с 2015 по 2019 годы наоборот произошло падение с 42-го места до 55-го.

      Подобное расхождение в динамике международных рейтингов Казахстана свидетельствует о необходимости дальнейшего повышения конкурентоспособности национальной экономики.

      Национальная палата предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен" (далее – НПП) на регулярной основе проводит исследование по внешним и внутренним условиям ведения бизнеса в регионах Казахстана и формирует независимый рейтинг "Деловой климат".

      По итогам исследования 2020 года наибольшими проблемами предпринимателей являлись доступность объектов для приобретения в собственность, доступность сырьевых и финансовых ресурсов, наличие неофициальных платежей, неформальных услуг и непроизводительных затрат, стоимость аренды объектов инфраструктуры, ограниченные возможности модернизации предприятий, наличие дебиторской и кредиторской задолженности, включая займы, низкий уровень осведомленности и участия в ДКБ 2020, а также ограниченные возможности инвестиций в новое строительство и обновление материально-технической базы.

      Исследование условий ведения бизнеса проводится среди всех категорий предпринимателей, поэтому перечисленные выше проблемы являются средней оценкой со стороны бизнесов разных размеров. Однако, очевидно, что чем меньше субъекты предпринимательства, тем более серьезными для них являются приведенные проблемы. Масштабы влияния этих проблем на их деятельность и возможных последствий могут существенно различаться в силу различий в компетенциях предпринимателей разных категорий и имеющихся у них возможностях для приобретения недостающих компетенций (как посредством обучения, так и путем найма необходимых специалистов). Таким образом, обучение и повышение управленческих и профессиональных компетенций микро-, малых и средних предпринимателей в рамках нефинансовых мер развития предпринимательства приобретают существенную значимость в обеспечении благоприятных условий для расширения предпринимательской активности.

Глава 2. Проблемы развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан

      Сноска. Глава 2 - в редакции постановления Правительства РК от 29.12.2023 № 1241 (вводится в действие cо дня его подписания и подлежит официальному опубликованию).

      Национальным планом развития Республики Казахстан до 2025 года, утвержденным Указом Президента Республики Казахстан от 18 февраля 2018 года № 636 (далее – НПР), определены общенациональные приоритеты развития Республики Казахстан, направленные на построение диверсифицированной и инновационной экономики. Вместе с тем реализация текущей политики в отношении развития МСП не в полной мере корреспондируется с указанной целью.

      Во-первых, проводимое государственными органами регулирование в соответствующих сферах не в полной мере учитывает, что отношение к предпринимательству зависит от культивируемых в обществе ценностей, мотивации людей и качества человеческого капитала, в связи с чем отсутствуют предпосылки для повышения роста добровольного предпринимательства.

      Во-вторых, текущее состояние институциональной среды сдерживает предпринимательскую активность.

      Приведенный выше анализ институциональных условий развития МСП свидетельствует о наличии ряда проблем, выраженных в незащищенности собственности бизнеса (высокий риск конфискации), недостаточно развитой конкуренции, прямом и косвенном вмешательстве в ценообразование, что в свою очередь не обеспечивает роста предпринимательской активности.

      Кроме того, система административно-правового регулирования в отдельных отраслях и сферах остается недружественной по отношению к небольшим предприятиям и не учитывает специфику ведения предпринимательской деятельности в рамках малых форм хозяйствования.

      В сочетании с высоким уровнем фискальной нагрузки указанные обстоятельства не позволяют предприятиям, находящимся на начальных этапах деятельности, увеличить рынок сбыта продукции, повысить доходность и таким образом обеспечить переход из микробизнеса в малый или средний бизнес.

      В-третьих, бизнес-климат по-прежнему остается сложным и непредсказуемым.

      Продолжающиеся рост регуляторной нагрузки, наличие административных барьеров, связанных с входом субъектов МСП на соответствующий рынок и процессами ведения ими бизнеса, не коррелируется с целями государственной политики по развитию предпринимательства, направленными на тотальное смягчение государственного регулирования предпринимательской деятельности.

      В-четвертых, текущая структура государственной поддержки снижает эффективность государственной политики.

      Этому способствуют несколько факторов:

      ориентированность на количественный охват субъектов МСП, а не качественный, что порождает неэффективное расходование ограниченных государственных ресурсов и появление иждивенческого настроения у бизнеса;

      отсутствие дифференцированного подхода при поддержке субъектов разных категорий (микро, малый, средний), что создает трудности для прохождения всех этапов жизненного цикла;

      несоразмерные встречные обязательства;

      отсутствие в мерах поддержки учета отраслевой специфики на уровне регионов, включая районы в области и города областного значения;

      превалирующий упор на финансовые меры поддержки, однако нефинансовые меры способны решить проблемы МСП с повышением компетенций и усилением факторов конкурентоспособности, не связанных со стоимостью заемного капитала.

      Учитывая обозначенные стратегические ориентиры по взращиванию среднего бизнеса, необходимо переориентировать действующую систему мер государственной поддержки в сторону качества, а именно поддержки конкурентоспособных компаний.

      В-пятых, отсутствует нормативное обеспечение прозрачности всего процесса оказания мер государственной поддержки "от выделения средств до доведения их до конечного получателя".

      Отсутствие достоверной информации о конечных получателях мер государственной поддержки (данные о целевом освоении средств), которая по объективным причинам не раскрывается операторами и (или) финансовыми институтами, а также законодательных требований по раскрытию данной информации негативно сказывается на прослеживаемости качества и эффективности мер государственной поддержки.

      Также отсутствует открытый единый реестр получателей мер государственной поддержки, позволяющий аккумулировать сведения о ранее представленных мерах государственной поддержки, в том числе для оценки эффективности выделяемых средств и поддержки принятия решений по выдаваемым средствам.

      Так, к примеру, органы государственного аудита вынуждены готовить суждения о качестве и эффективности мер государственной поддержки, используя только общедоступную информацию о получателях мер государственной поддержки или обобщенную информацию.

Глава 3. Тенденции развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан

      Влияние глобальных трендов, темпы противодействия новым вспышкам пандемии Covid-19, уроки "трагического января" и восстановление от их последствий серьезным образом определили долгосрочный ландшафт и особенности развития предпринимательства и, соответственно, приоритеты государственной политики развития МСП.

      Так, смещение экономической мощи в условиях пандемии ускорило темп дальнейшего развития международной торговли, определило тенденцию на возврат производств и аутсорсинг бизнес-процессов.

      Тренд на развитие цифровых технологий, наложившись на ограничения физического взаимодействия из-за пандемии, ускорил процесс цифровизации многих сфер жизнедеятельности общества и бизнеса. Формат виртуального (удаленного) взаимодействия становится новой нормой. Внедрение и использование цифровых технологий превращаются в один из ключевых факторов конкурентоспособности бизнеса, получили сильный стимул для развития сектора электронной коммерции и финансовых технологий.

      В условиях восстановления последствий пандемии еще более остро встает необходимость институциональных реформ, направленных на построение диверсифицированной и инновационной экономики. Особо выделяется необходимость оценки государственных мер поддержки на предмет их эффективности и корректировки критериев отбора получателей поддержки в сторону их стимулирования и развития экономической активности.

      Таким образом, влияние внешних факторов определило настройку регуляторной экосистемы на развитие МСП посредством создания нормативно-правовой среды, направленной на реформирование экономики и изменение принципов регулирования с целью снижения регуляторных барьеров для действующих МСП и устранение препятствий для расширения доступа МСП на соответствующие рынки.

Раздел 3. Обзор международного опыта

      Сноска. Пункт 3 с изменением, внесенным постановлением Правительства РК от 29.12.2023 № 1241 (вводится в действие cо дня его подписания и подлежит официальному опубликованию).

      Международный опыт передовых зарубежных практик показывает, что качественно проработанная политика развития МСП – выход из бедности и снижение неформальной экономики. По мере роста экономического богатства и перехода от уровня развивающейся страны с доходами ниже среднего к уровню развивающейся страны с доходами выше среднего и высокими, целеполагание смещается в сторону участия МСП в устойчивом экономическом развитии, диверсификации экономики, росте экспорта, инноваций и креативных индустрий. Сравнительный анализ формальных институциональных условий, важных для развития бизнеса, позволяет выделить решения, возможные для адаптации в Казахстане.

      В части предоставления экономических свобод, снижения административных барьеров, искажения ценообразования и развития конкуренции опыт стран Кавказа представляется наиболее привлекательным, поскольку показывает как в условиях трансформации институтов можно стимулировать предпринимательскую активность.

      К примеру, опыт Армении по снижению административных барьеров наиболее иллюстративен. Армения является партнером Казахстана по Евразийскому экономическому союзу (далее – ЕАЭС) и имеет схожий уровень свобод в фискальном размере государства с Казахстаном. При этом Армения, имея интегральный рейтинг ниже Казахстана, демонстрирует лучшие показатели по ряду критериев. Армения смогла улучшить показатели в 2018 – 2019 годах, сократив количество процедур, их время и стоимость в "открытии бизнеса" (с 4 процедур до 3, с 5 дней до 4), "подключении к электричеству" (с 6 процедур до 2-3), "получении разрешения на строительство" (время – со 102,5 дней до 99, стоимость – с 2,1 % до 1,3-1,6 % складской стоимости) и "выпуске решения по неплатежеспособности" (стоимость – с 15 % до 11 % имущества).

      В части подключения к электричеству Армения установила строгие сроки для государственных органов по длительности первого подключения. В то время как Армения освободила проекты с низким риском от требований по согласованию архитектурных чертежей с независимыми экспертами квалификационные требования для архитекторов и инженеров ужесточились в 2020 году.

      В этой связи, учитывая, что НПР определена необходимость дальнейшего сокращения административных барьеров по процессам ведения бизнеса, данный опыт представляется применимым в Казахстане.

      Опыт Грузии наиболее применим в области предоставления свободы инвестиций и установления справедливой конкуренции.

      Так, после реформ 2000-х годов Грузия смогла резко подняться в ИЭС в сфере свободы инвестиций, что обусловлено ускоренной приватизацией, особенно сферы здравоохранения. В 2011 году в Грузии также был принят "Органический закон об экономической свободе", который охватывал экономические и гражданские свободы населения и ограничения государственного вмешательства. Согласно этому Закону Грузия сняла ограничения на движение капитала (конвертация валюты, вывоз денежных средств за пределы Грузии) для резидентов и нерезидентов.

      При таких обстоятельствах в сравнении с Казахстаном опыт Грузии, связанный с обеспечением привлекательного инвестиционного климата, представляется более позитивным.

      В части защиты прав собственности наиболее ярким примером служит опыт Перу по формализации прав собственности в начале 1990-х годов. За первые три года программы формализации было зарегистрировано более 150 тысяч объектов ранее неформальной собственности. Основным элементом успеха реформы была низкая стоимость регистрации неформального имущества (без штрафов), что было субсидировано государством в виде необходимости для сокращения транзакционных издержек перехода из теневого сектора. Система имела наименьшее количество процедур для регистрации имущества, что являлось привлекательным для бедного населения, но в то же время мотивировало его к регистрации через информирование на местном уровне о преимуществах формализации.

      Кроме того, Малайзия также является примером успешных реформ в части защиты прав собственности, в особенности, интеллектуальной. Так, в 2011 – 2013 годах Малайзия сумела сократить время процедуры передачи прав на имущество с 41 до 2 дней путем внедрения электронной системы регистрации и оплаты государственной пошлины.

      В свою очередь, применение подобных практик в Казахстане исключит стимулы к уходу бизнеса в теневой сектор экономики, создаст условия для ведения добросовестного "прозрачного" бизнеса.

      В сфере развития института интеллектуальной собственности важным фактором послужили вступление в 2012 году Малайзии в World Intellectual Property Organization (WIPO) и подписание множества международных соглашений в сфере защиты патентов, товарных знаков и авторского права. Такого рода интеграция в глобальное информационное пространство позволила открыть доступ локальным предпринимателям к существующим изобретениям и инновациям, находить и регистрировать ниши.

      Применение подобной практики в казахстанских реалиях позволит обеспечить условия для дальнейшего развития интеллектуальной собственности, открыть новые формы ее реализации и обеспечить импортирование объектов интеллектуальной собственности на внешние рынки.

      В части предотвращения коррупции на государственной службе, в судебной системе и правоохранительных органах наиболее ярким является опыт Грузии, которая, начиная с 2000-х годов, продолжает совершенствовать элементы верховенства права, и единственная в регионе имеет высокие показатели ИЭС на уровне развитых стран ОЭСР.

      В 2000 году в Грузии образован филиал неправительственной организации Transparency International Georgia (TI Georgia), которая проводит независимый анализ мер по предотвращению коррупции, мониторинг исполнения инициатив государства по борьбе с коррупцией на всех уровнях.

      Важным отличием от Казахстана является то, что Грузия обеспечивает наибольший уровень прозрачности информации среди стран региона, занимая второе место (после Новой Зеландии) в мире в рейтинге доступа общественности к бюджетной информации. В 2012 году создана унифицированная публичная информационная система, в которую государственные органы обязаны вносить данные бюджетов и закупок. Проект проведен в рамках вхождения Грузии в международную организацию "Открытое правительство", созданную в 2011 году, нацеленную на утверждение идеалов открытого государства, развитие административного профессионализма, открытого гражданского контроля.

      На сегодняшний день законодательством большинства стран разрешено исключение из банковской тайны сведений в отношении государственных органов и их должностных лиц.

      Раскрытие информации, отнесенной к банковской тайне, осуществляется для правоохранительных органов, органов судебной власти, фискальных (налоговых) органов. Согласно Закону Франции 1984 года "О банках и банковской деятельности" сведения о клиентах и их счетах не могут скрываться от судебных органов, проводящих уголовное расследование. В соответствии с Общим налоговым кодексом Франции кредитные организации обязаны объявить налоговым службам об открытии и закрытии счетов вкладов ценных бумаг или денежных средств, текущих авансовых счетов и т.д. В то же время банковская тайна не является препятствием к получению сведений о лицах для налоговых органов Италии.

      В крупных и (или) неоднородных по территории странах, как правило, существует разделение полномочий и ответственности между центральным правительством и региональными властями.

      В ответственность центрального правительства входят обеспечение институциональных условий и регуляторная часть политики для развития МСП.

      Как правило, государства поощряют конкуренцию между регионами за предпринимателей с одной стороны и проводят дополнительные интервенции в отдельные регионы для решения задач национального уровня с другой. Особенно ярко эта практика проявляется в азиатских странах, использовавших стратегии догоняющего развития.

      Развитие специализированных территорий в виде индустриальных зон и парков, бизнес-инкубаторов и акселераторов, креативных парков и зон, другой специализированной инфраструктуры относится к компетенции местных властей, которые лучше понимают региональные особенности, конкурентные преимущества и потребности регионального предпринимательства. Децентрализация прав и ответственности тесно связана с фискальной и бюджетной децентрализацией.

      На уровне регионов могут создаваться собственные институты развития, фокусирующиеся на повышении инвестиционной привлекательности региона в целом и развитии МСП в частности.

      К примеру, в Республике Татарстан функционирует собственная экосистема по развитию МСП, в которую входят функции финансовой, информационно-консультационной, инновационной, имущественной поддержки предпринимательства. Таким образом, региональным властям переданы полномочия по поддержке экспорта, гарантирования, управления ИТ-парками, агропромпарками, промышленными парками и площадками, бизнес-инкубаторами в регионе.

      В Европейском Союзе (далее – ЕС) региональные институты развития являются ключевым звеном в развитии региональных предпринимательских экосистем. Региональные институты развития могут быть представлены государственными и неправительственными организациями, частными компаниями. Стоит отметить, что региональные институты развития в ЕС имеют большую автономность от центральных государственных органов, гибкость в принятии решений и обеспечивают межрегиональную (внутри страны) конкуренцию за создание условий для бизнеса по принципу "одного окна". При развитии региональных предпринимательских систем упор делается на межрегиональную кооперацию и коллаборацию для развития единого европейского рынка на принципах "Single Market". В 2020 году в ЕС был реализован проект "Содействие сотрудничеству европейских предпринимательских регионов через картирование и анализ взаимосвязей".

      В развивающихся странах интересны позитивный опыт и уроки стран ассоциации стран Юго-Восточной Азии (ASEAN). Основной урок – необходимость прозрачного и понятного разделения обязанностей между центром и регионами, не допускающего пересечения функций. Как правило, центральная власть ответственна за создание и формулирование политики, а региональные власти отвечают за ее реализацию.

      Применение перечисленных практик в части разделения полномочий и ответственности между центральным правительством и региональными властями представляется применимым в Казахстане, поскольку позволит более эффективно реализовывать государственную поддержку с учетом особенностей конкретного региона.

      В части распределения мер поддержки предпринимательства для усиления роста производительности наиболее привлекательным усматривается опыт следующих стран.

      В Мексике действует две программы развития в отношении двух типов МСП. Первая программа предназначена для начинающих предпринимателей, ориентированных на внутренний рынок, и МСП, работающих в зонах со сложными природными условиями. Вторая программа ориентирована на существующие МСП, нацеленные на внешние рынки.

      При этом предлагаемые в данных программах инструменты традиционны: от обучения до льготных кредитов и гарантирования займов.

      В Великобритании реализуется программа "Future Fifty" (2013), в рамках которой осуществляется отбор наиболее перспективных 50 цифровых технологических компаний, базирующихся в Великобритании. Отбор компаний осуществляется независимой панелью экспертов. Двухгодичный механизм поддержки руководителей высшего звена включает в себя такие меры, как обеспечение прямого контакта с ключевыми государственными учреждениями (поддержка по вопросам иммиграции, налогообложения), консультации и сервисное сопровождение (доступ к партнерской сети, классы и семинары с экспертами). За последнее десятилетие Tech Nation (ведущая платформа для развития технологий, связей, сотрудничества и талантов) сотрудничала с более чем 5000 компаний, ускорив развитие 1250 из них в рамках 48 программ роста.

      Эти компании в общей сложности привлекли 28,1 млрд фунтов стерлингов, обеспечив более 600 млн фунтов стерлингов в виде ВДС для экономики Великобритании.

      За последние 10 лет программа Future Fifty поддержала 23 % (30) из 130 технологических единорогов Великобритании, которые в совокупности собрали 16,3 млрд фунтов стерлингов. Тринадцать новых технологических компаний поздней стадии присоединились к программе Future Fifty на 2022 год.

      По итогам 2022 года доля МСП Великобритании в ВВП составил 51 %.

      Аналогичный подход по развитию конкурентоспособности местных компаний на глобальных рынках используется и в Сингапуре, в рамках программы "Global Company Partnership" (GCP). Данным компаниям предоставляется как финансовая, так и нефинансовая поддержка. В рамках финансовой поддержки производится покрытие до 70 % приемлемых расходов по увеличению присутствия на рынках или выхода на новые рынки. Также предусмотрены схемы страхования. Нефинансовая поддержка осуществляется путем покрытия расходов компании по развитию компетенций (включая стратегии интернационализации, брэндинга, дизайна, франчайзинга, лицензирования и др.). В программе могут принять участие сингапурские компании c экспортным потенциалом, наличием плана интернационализации и конкурентными продуктами или услугами, имеющими экономический эффект для страны.

      По итогам 2022 года доля МСП Сингапура в ВВП составил 48 %.

      Таким образом, международный опыт свидетельствует об эффективности применения подхода по поддержке конкурентоспособных компаний, преимущественно среднего размера, занятых в обрабатывающей промышленности и нацеленных на экспорт.

      При этом, несмотря на высокое разнообразие реализуемых в разных странах программ поддержки быстрорастущих компаний, их общими характерными чертами являются следующие:

      ограниченное число участников;

      индивидуальный подход;

      необходимый набор государственной поддержки (к примеру, финансовая помощь в приобретении технологического оборудования, получении патентов и прочих видов интеллектуальной собственности, льготное софинансирование проектов, целевые займы для реализации новых промышленных проектов и т.д. Нефинансовые механизмы поддержки, включая консалтинговую и маркетинговую поддержку, образовательные программы);

      сопровождение проектов МСП при обращениях за поддержкой, к примеру, по выходу на экспорт, обеспечению инвестициями.

Раздел 4. Видение развития малого и среднего предпринимательства

      Сноска. Раздел 4 с изменением, внесенным постановлением Правительства РК от 29.12.2023 № 1241 (вводится в действие cо дня его подписания и подлежит официальному опубликованию).

      Казахстан нацелен на переход от поддержки всех субъектов МСП к конкурентоспособным с приоритетом развития среднего предпринимательства.

      Правительство обеспечит поэтапный переход от нерыночных механизмов финансовой поддержки.

      Будет продолжено развитие целостной политики по развитию МСП, учитывающей достигнутые результаты, международные стандарты и стратегические цели на предстоящий период.

      Соответствующие меры и целевые показатели по развитию МСП предусмотрены в стратегических документах страны - Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства", Общенациональные приоритеты Республики Казахстан до 2025 года, Национальный план развития Республики Казахстан до 2025 года, Концепция развития государственного управления в Республике Казахстан до 2030 года, Концепция правовой политики Республики Казахстан до 2030 года и другие.

      В сфере развития предпринимательства стратегической целью является увеличение доли МСП в ВВП до 35% и до 40% к 2030 году.

      Принимая во внимание, что данный показатель отражает оценку не только мер по развитию предпринимательства, но и политические, социальные, экономические реформы, в работу по его достижению будет активно вовлечено гражданское общество.

      Для достижения этой цели будут созданы условия и возможности для людей по самореализации в качестве предпринимателя для равного диалога между государством и бизнесом, изменения роли государства и перераспределения ответственности между государством и бизнесом.

      В условиях смещения экономической мощи на фоне пандемии коронавирусной инфекции государственная политика будет способствовать укреплению конкурентных преимуществ в борьбе за инвестиции и предпринимательские таланты.

      Повышенный спрос на развитие цифровизации определил новый фактор конкурентоспособности. Государственная политика в данном направлении будет с одной стороны максимально углублять взаимодействие с предпринимателями и предприятиями с использованием цифровых платформ, с другой стороны способствовать развитию и расширению возможностей для предпринимательской деятельности, базирующейся на платформенных решениях, с учетом и защитой интересов всех взаимодействующих сторон.

      Современные цифровые технологии будут способствовать сделать взаимодействие гражданина с государством максимально простым, быстрым и прозрачным.

      Влияние глобальных тенденций на государственный сектор будет проявляться в нарастании запроса общества и бизнеса на более гибкий, устойчивый, прозрачный и отзывчивый по отношению к гражданам государственный аппарат. Внешний контекст будет вносить серьезное давление с точки зрения нарастания конкуренции за таланты.

      Это потребует создания максимально благоприятных условий для сохранения талантов и их привлечения в страну через снижение государственного вмешательства во всех сферах общественной жизни, максимальное дерегулирование предпринимательской деятельности, масштабное использование механизмов саморегулирования и повышение личной ответственности каждого гражданина за собственное благополучие.

      Реализация данной работы будет способствовать решению задачи по созданию "диверсифицированной, технологичной экономики", что в свою очередь также позволит обеспечить занятость в МСП до 4 млн человек к 2025 году.

      В целом развитие МСП должно поддерживаться рядом горизонтальных и вертикальных мер поддержки посредством:

      1) создания общих благоприятных условий для развития предпринимательства в целом, включая налоговую политику, развитие конкуренции и ограничение монополий, сокращение участия государства в экономике, снижение административной нагрузки и смягчение регуляторных норм ведения бизнеса и другое;

      2) своевременной поддержки малого и среднего бизнеса;

      3) поддержки и стимулирования роста среднего бизнеса, как обладающего наибольшим потенциалом для развития экономики страны, в том числе через рост объемов экспорта в несырьевых секторах.

      Динамичное развитие МСП окажет положительное влияние на повышение реальной конкурентоспособности Казахстана и укрепление его статуса как ответственного участника мирового экономического сообщества.

Раздел 5. Основные принципы и подходы к развитию малого и среднего предпринимательства

Глава 1. Принципы развития малого и среднего предпринимательства

      Реализация Концепции основывается на следующих принципах.

      Первый принцип – обеспечение свободы предпринимательства. Государству необходимо искоренить возможные препятствия предпринимателям вести деятельность в той сфере или отрасли, на том рынке товаров, работ и услуг и в том регионе, которые они определили в условиях свободы выбора, и устранить препятствия, не позволяющие предпринимателям осуществлять деятельность в условиях честной и открытой конкуренции.

      В условиях свободы предпринимательства, честной и открытой конкуренции предприниматели должны нести ответственность за последствия принимаемых решений о характере, масштабах и условиях ведения своей предпринимательской деятельности. В случае принятия предпринимателями ошибочных решений государство не должно вмешиваться своими интервенциями в их предпринимательскую деятельность с намерением улучшения их финансового состояния.

      При принятии решений, влияющих на условия ведения предпринимательской деятельности, включая фискальные стимулы и фискальную нагрузку, государственный аппарат должен отдавать приоритет решениям, способствующим прежде всего качественному развитию предпринимательской среды. При недостижении качественных целей показатели количественного роста не должны рассматриваться в качестве положительного результата.

      Второй принцип – поощрение честности, открытости, добросовестности и безопасности в предпринимательской деятельности. С целью транслирования в предпринимательскую среду правильных сигналов, способствующих качественному развитию, государство должно отдавать приоритет и поощрять тех предпринимателей, которые ведут предпринимательскую деятельность на условиях честности, открытости, добросовестности и безопасности, способствуя тем самым общественному развитию в целом. Это предполагает, что распределение любых прямых интервенций, финансируемых из бюджета, должно в обязательном порядке учитывать степень фискальной добропорядочности предпринимателей (то есть чем выше уровень платежей в бюджет, тем выше максимальный порог объема прямых интервенций из бюджета).

      Третий принцип – содействовать ускоренному развитию. Предусматривается оказание приоритетной поддержки малым и средним предприятиям, которые обладают потенциалом для роста и стремятся расти дальше. Именно такие предприятия могут способствовать обновлению экономики. В связи с этим, широкое развитие должны получить механизмы акселерационного развития, в первую очередь экспортный и инновационный лифты.

      Базируясь на этих основополагающих принципах, государственная политика развития МСП переходит от парадигмы поддержки слабых к парадигме развития конкурентоспособных и будет направлена на достижение к 2025 году следующих принципиальных изменений:

      от простейших принципов развития субъектов предпринимательства к созданию современной предпринимательской экосистемы;

      от "количественной" задачи по поддержке бизнеса к принятию качественных "пакетных решений" с созданием востребованной инфраструктуры;

      от регулирования к мотивированию;

      от возможности развития "теневого" бизнеса к созданию условий ведения добросовестного "прозрачного" бизнеса и неотвратимости выявления "теневого" рынка;

      от повышенного административного контроля к упрощению и легальному ведению предпринимательской деятельности;

      от активной роли государства как собственника и регулятора в отраслях к здоровой конкуренции между частными субъектами;

      от ориентации на количественный рост за счет доминирующих отраслей (достигших конкурентного преимущества) к качественному росту за счет разнообразия (на пути к достижению конкурентного преимущества);

      от ориентации исключительно на внутреннее потребление к конкурентоспособности на общих региональных экспортных рынках.

      Политика развития МСП должна быть интегрирована в общий план развития страны, которая будет оказывать прямое воздействие при ее реализации, а именно:

      от централизованного управления к повышению самостоятельности регионов;

      от низкопродуктивных к созданию высокотехнологичных рабочих мест при реализации проектов с оказанием государственной поддержки;

      от недостаточной связи между наукой и производством к внедрению прогрессивных технологических решений отечественной науки в производственный и промышленный сектор с выходом в мировое научное пространство;

      от доминирующей роли государственного сектора к созданию конкурентной среды и эффективному привлечению частных инвестиций в экономику, особенно в высокотехнологичные производства;

      от сырьевого характера казахстанского экспорта к созданию благоприятных условий для продвижения казахстанской продукции и развитию несырьевого экспорта.

Глава 2. Подходы к развитию малого и среднего предпринимательства

      Сноска. Глава 2 с изменением, внесенным постановлением Правительства РК от 29.12.2023 № 1241 (вводится в действие cо дня его подписания и подлежит официальному опубликованию).

      Подходы развития МСП будут построены по принципу пирамиды и реализованы посредством исполнения следующих задач, направленных на решение проблем развития МСП в Республике Казахстан:

      1) создание условий для повышения роста добровольного предпринимательства;

      2) создание институциональной среды, обеспечивающей предпринимательскую активность;

      3) развитие регулирования предпринимательской деятельности, влияющего на бизнес-климат и бизнес-среду;

      4) обеспечение эффективности структуры, как меры государственной поддержки.

      Задача 1. Создание условий для повышения роста добровольного предпринимательства

      Ключевую роль в формировании добросовестного и конкурентоспособного класса предпринимателей играет образование, направленное на стимулирование творческого и инновационного мышления, которое важно культивировать как на индивидуальном уровне, так и на уровне общества.

      В этой связи в основании пирамиды лежит система образования и воспитания, поощряющая и развивающая личностные качества, поведение, навыки и компетенции, необходимые для предпринимательской деятельности.

      Для создания широкой базы молодежи, обладающей навыками для продуктивного предпринимательства, политика дошкольного и школьного образования и ее реализация должны быть направлены на укрепление навыков функциональной грамотности казахстанской молодежи. Особый акцент должен быть сделан на улучшение подготовки учителей, образовательного контента и сокращение неравенства в системе образования.

      Должно быть расширено и укреплено преподавание предпринимательства в школах и университетах, включая поддержку преподавателей предпринимательства и поощрение национальных и международных обменов передовой практикой.

      В рамках регулярных обследований МСП должны определяться требуемые навыки и компетенции как для ведения предпринимательской деятельности, так и к работникам со стороны предпринимателей. Должно быть обеспечено включение навыков и компетенций в национальную рамку квалификаций. Программы профессионального образования и тренингов должны обеспечить соответствующую подготовку, включающую общие, технические и управленческие навыки, необходимые для ведения предпринимательской деятельности и развития коммерческой организации.

      Продолжатся стимулирование и поощрение высших учебных заведений и учреждений технического и профессионального образования (далее – ТиПО) к развитию программ для поддержки стартапов выпускников с использованием студенческих бизнес-инкубаторов и студенческих клубов предпринимательства.

      Задача 2. Создание институциональной среды, обеспечивающей предпринимательскую активность

      Для решения данной задачи на втором уровне пирамиды лежат реформы, связанные с улучшением институциональных условий, обеспечивающих повышение предпринимательской активности.

      Государство должно обеспечить развитие конкуренции через снижение и последующее устранение регуляторных барьеров, связанных с ценовым искажением, доступом к ключевым мощностям и обеспечением равенства субъектов предпринимательства.

      С точки зрения вмешательства в ценообразование государство должно действовать в двух проекциях – прямого вмешательства (прямое регулирование цен) и косвенного (через субсидии и гранты).

      Должны быть дерегулированы все законодательные и регуляторные акты, прямо или косвенно затрагивающие свободу формирования цен и тарифов, за исключением субъектов, подпадающих под антимонопольное регулирование, регулирование тарифов на медицинские услуги и цены на лекарственные средства и медицинские изделия, закупаемые в рамках гарантированного объема бесплатной медицинской помощи и в системе обязательного социального медицинского страхования.

      Государство может оставить за собой право прямого регулирования ограниченного числа социально значимых продовольственных товаров, фармацевтических товаров и медицинских изделий только в случае чрезвычайных ситуаций путем принятия отдельного законодательного акта, ограниченного по срокам действия. Должна быть построена система управления антимонопольными рисками на основе информативной системы рыночного ценообразования с надежными ценовыми индикаторами.

      В части косвенного регулирования должен быть обеспечен переход от государственной поддержки отдельных предприятий в отдельных отраслях к стимулированию предпринимательства через строгие критерии к деятельности предприятий без привязки к отраслям в рамках корректировки дизайна государственной поддержки. Так, необходима отмена прямого субсидирования производства отдельной продукции.

      Должен быть устранен механизм кросс-субсидирования на рынке коммунальных услуг, в особенности электроэнергии. Это позволит установить равные тарифы для различных групп потребителей и снизить издержки бизнеса, за счет которого косвенно субсидируются тарифы для населения.

      Устранение прямых и косвенных ценовых искажений будет сопровождаться соответствующей корректировкой системы адресной социальной помощи для нивелирования резких социальных последствий рыночных преобразований.

      Необходимо осуществить отмену всех законодательных и регуляторных актов, создающих несправедливые привилегии отдельным участникам рынка, за исключением ограниченного числа государственных монополий. Институт единых операторов должен быть упразднен. Все функции, которые критичны для функционирования государства, должны быть переданы существующим или вновь созданным государственным монополиям в соответствии с действующим законодательством. Также будет продолжена работа по регулированию монополий производимых товаров и услуг с сокращением государственной поддержки и проведением ревизии всего законодательства по принципу "разрушение искусственных монополий", что позволит обеспечить прозрачность не только ценообразования услуг и товаров монополий, но и всей цепочки поставок услуг монополий.

      Должны быть приняты меры по обеспечению однородной конкурентной среды между квазигосударственным сектором и частным бизнесом, реализации принципа "конкурентного нейтралитета" с применением передовой практики стран ОЭСР.

      В этой связи необходимо проведение комплексного анализа:

      монопольных товарных рынков (нефть и нефтепродукты, товарный газ, электроэнергия, транспорт и связь, финансовые рынки) на предмет их демонополизации и развития конкуренции;

      монопольных групп с целью оценки воздействия их деятельности на смежные товарные рынки, экономической эффективности и наличия монопольных издержек;

      операторов (государственных и частных, которым предоставлены специальные права) на предмет целесообразности их дальнейшего функционирования.

      Должен быть реализован принцип "Open Markets" (открытые рынки) через IT-инструменты, обеспечивающие доступ потребителей к информации, что является важным направлением развития конкуренции. Это позволит облегчить условия вступления в отрасль новых поставщиков и предоставит возможности покупателям по поиску выгодных предложений.

      Перечни стандартизированных товаров для биржевой торговли должны быть расширены, в первую очередь, посредством включения энергоносителей, электроэнергии и сельскохозяйственного сырья. Развитие биржевой торговли должно сопровождаться эффективным и надежным мониторингом соблюдения антимонопольных требований к биржевой торговле (равномерность и регулярность реализации биржевого товара, минимальные и максимальные размеры лотов, регистрация внебиржевых сделок, антимонопольный доступ к электронной системе товарных бирж), что в свою очередь позволит обеспечить равный доступ к ресурсам недропользователей, увеличить количество участников рынка за счет одновременного участия на торгах неограниченного круга продавцов и покупателей.

      Для создания качественной специализированной инфраструктуры для бизнеса и эффективного управления ей должны быть предложены стимулы для привлечения частных инвесторов и управляющих компаний, имеющих опыт и компетенции, в том числе с максимальным использованием инструментария государственно-частного партнерства (далее – ГЧП).

      В условиях ограниченности бюджетных ресурсов предпочтение должно отдаваться созданию коллективных зон для ведения предпринимательской деятельности вместо обеспечения инфраструктурой отдельных бизнес-проектов. Местные исполнительные органы (далее – МИО) должны быть уполномочены принимать решения о необходимости создания и местах размещения специализированной инфраструктуры в рамках своих бюджетных возможностей и нести ответственность за их реализацию. В случае, если будут требоваться интервенции и/или инвестиции за счет средств республиканского бюджета, то они должны предоставляться на условиях конкуренции и с учетом приоритетов страны в пространственном развитии.

      Для развития МСП в "точках роста" государство сосредоточится на стимулировании создания избыточного предложения качественной промышленной, инновационной и креативной инфраструктуры в конвергенции с пространственным развитием.

      Должны быть предложены стимулы для действующих предприятий и университетов, в том числе с использованием механизма и инструментов ГЧП, по созданию и развитию бизнес-инкубаторов и технопарков для проведения опытно-конструкторских работ, создания опытных образцов, прототипов или полезных моделей, выпуска мелкосерийных партий своей продукции для высокотехнологичных стартапов.

      Должен быть определен исчерпывающий перечень требований для технического подключения к инфраструктуре субъектов естественных монополий и коммунального сектора. Доступные мощности и точки подключения должны быть в открытом доступе. Услуги должны оказываться по принципу "одного окна" преимущественно "online" с использованием интегрированных цифровых платформ.

      Для развития МСП в индустрии туризма должно быть завершено создание транспортной и коммунальной инфраструктуры для топ-10 туристских точек Казахстана.

      Свободные экономические зоны, сочетающие преимущества специализированной инфраструктуры с фискальными стимулами, останутся ответственностью центральных государственных органов (далее – ЦГО) и/или республиканских институтов развития.

      В качестве необходимого вмешательства в части снятия нетарифных барьеров к торговле в ЕАЭС должна быть обеспечена синхронизация технического регулирования, энергетической политики и транспортной политики по принципу "singlemarket". Более того, должно быть проведено поэтапное снятие ценового контроля и мер, ограничивающих конкуренцию (через барьеры доступа к государственным закупкам и субсидии), во всех странах, что поможет полноценно открыть рынок ЕАЭС для казахстанского бизнеса.

      С целью обеспечения недискриминационного доступа казахстанских товаров на рынки стран-партнеров по ЕАЭС продолжится работа по устранению барьеров и максимальному сокращению изъятий и ограничений на внутреннем рынке ЕАЭС.

      В части формальных административных нарушений должно быть устранено неравенство наказаний, налагаемых на бизнес в зависимости от его размера, что позволит снизить барьеры предприятий к укрупнению и соответствующему росту административной ответственности. Так, при отсутствии имущественного ущерба в результате допущенного нарушения на бизнес должен налагаться равный размер штрафов, независимо от его размера. В случае наличия материального ущерба бизнес должен возместить потери в объеме, определенном решением суда.

      Необходима разработка системы позитивных и негативных стимулов для перехода из неформального в формальный сектор. Должен быть внедрен новый формат взаимодействия государства и бизнеса по принципу единого офиса оказания услуг предпринимателям ("Правительство для бизнеса"). Правительство совместно с НПП и частными партнерами предложит цифровую платформу "Правительство для бизнеса", облегчающую администрирование предпринимательской деятельности, доступ к инструментам развития и снижающую транзакционные издержки для предпринимателей.

      Несмотря на фундаментальную сложность в защите прав собственности, существуют все необходимые возможности заложить основу для долгосрочных изменений в краткосрочной перспективе.

      Так, для повышения гарантии защиты неприкосновенности частной собственности во всех статьях Уголовного кодекса должны быть исключены санкции в виде ареста имущества предпринимателя в пользу государства, если уголовный проступок предпринимателя не связан с хищением бюджетных средств или нанесением прямого вреда имущественным интересам государства.

      Должна быть продолжена активная антикоррупционная политика для изменения культуры в отношении коррупции и снижения последствий коррупции для развития предпринимательства. Должна быть обеспечена долгосрочная и устойчивая прозрачность государственного аппарата для предотвращения коррупции, незаконных проверок и сборов. Для этого необходимы повсеместный переход взаимодействия с бизнесом в цифровой формат и исключение прямого влияния бюрократии на принятие решений.

      Государство должно поддерживать внедрение института саморегулирования и стимулировать его развитие, в том числе путем активной передачи государственных функций.

      Основным подходом в улучшении качества налогового администрирования должно стать его максимальное упрощение.

      Должна быть проведена ревизия перечня специальных налоговых режимов с последующим его сокращением. Для этого соответствующими органами должны быть проведены анализ и оценка каждого специального режима на предмет его эффективности с точки зрения вывода предпринимателей из "тени" и/или на предмет негативных последствий путем создания неравных конкурентных условий.

      Задача 3. Развитие регулирования предпринимательской деятельности, влияющего на бизнес-климат и бизнес-среду.

      В целях создания оптимального бизнес-климата на следующем уровне пирамиды лежат реформы, связанные с развитием регулирования предпринимательской деятельности.

      Регуляторные практики не должны создавать излишние барьеры для развития предпринимательства, а должны быть направлены на стимулирование поведения, ориентированного на предпринимательскую активность.

      Должен быть обеспечен оптимальный баланс между регулированием и поощрением предпринимательской активности по всему жизненному циклу МСП: простой и удобный вход в бизнес, условия и стимулы для развития бизнеса, не карающий выход из бизнеса.

      Для снижения транзакционных издержек, повышения прозрачности принятия решений государственными органами и снижения административных барьеров, должны быть максимально использованы возможности цифровой платформы по взаимодействию бизнеса и государства "Правительство для бизнеса". Перевод взаимодействия между государством и предпринимателем в цифровой формат даст возможность использования "цифрового следа" для построения объективного профиля хозяйствующего субъекта. Цифровые профили хозяйствующих субъектов станут основой рейтинговой системы, построенной на алгоритмах скоринга. Рейтинг хозяйствующего субъекта будет основным критерием при принятии решения о предоставлении инструментов государственной системы развития МСП. Факторы, положенные в основу скоринга, должны быть объективными и браться из государственных баз данных на основе бизнес-идентификационного номера хозяйствующего субъекта.

      Такой подход даст возможность обеспечить устойчивую обратную связь между предпринимателем и государством, построить эффективную "модель управления взаимоотношениями" (по типу CRM) для выделения целевых групп, поможет систематизировать и повысить адресность инструментов и мер государственной поддержки, сделать прозрачными условия прямых государственных интервенций в субъекты МСП, внедрить систему управления рисками и снизить контрольную нагрузку на бизнес.

      Должен быть реализован подход "право на новый шанс". Особое внимание должно быть уделено развитию поведения по культивированию и принятию предпринимательского риска, который неразрывно связан с экономической активностью и возможными неудачами. Текущее регулирование и правоприменительная практика, создающие для МСП значительные барьеры по выходу из бизнеса, сдерживают развитие предпринимательства, наказывая за неудачи и препятствуя возвращению к предпринимательской активности.

      Учитывая, что ключевой барьер при выходе из бизнеса связан с налоговым администрированием, должны быть внесены изменения в Налоговый кодекс Республики Казахстан по процедурам прекращения деятельности, связанным с налоговым администрированием субъектов малого бизнеса (по критериям государственной поддержки), аналогично ИП. В дальнейшем по мере развития системы взаимодействия между государством и бизнесом все компании, находящиеся вне зон риска в течение предыдущего периода, соответствующего периоду исковой давности, должны иметь право на прекращение деятельности на основании положительного заключения частных налоговых аудиторов.

      Кроме того, государством будут предприняты меры по исключению административных баръеров, непосредственно связанных с ведением бизнеса.

      Так, из разрешительных документов должны действовать государственные лицензии. Все остальные разрешения отменят, взамен внедрив отчетность бизнеса, анализ деятельности на добровольной основе.

      Продолжится работа по обеспечению автоматизации и цифровизации отчетности. Центральным государственным органам необходимо провести работу по анализу возможности внедрения автоматизации процедур предоставления отчетности либо иной информации в рамках действующих общедоступных информационных систем, в целях последующей автоматизации всех информационных инструментов.

      В целях увеличения доступа МСП к финансам должны быть предприняты согласованные действия Правительства Республики Казахстан и регуляторов финансового рынка для стимулирования финансового сектора по финансированию МСП.

      Должна быть создана система стимулов для кредитования МСП. Агентством Республики Казахстан по регулированию и развитию финансового рынка (далее – АРРФР) будут приняты меры по изменению отдельных требований пруденциального регулирования в целях стимулирования кредитования субъектов предпринимательства.

      В дополнение к этому АРРФР будут приняты меры по развитию альтернативных финансовых инструментов в форме факторинга и лизингового финансирования, синдицированного финансирования. Развитие данных инструментов позволит повысить доступность финансирования для субъектов предпринимательства, улучшить финансовые показатели заемщиков и повысить их конкурентоспособность.

      Должны быть созданы условия для вовлечения микрофинансовых организаций в кредитование микро- и малого бизнеса. АРРФР должно создать стимулы для вовлечения, а Правительство Республики Казахстан совместно с НПП – обеспечить развитие сети МФО для кредитования МСП на территориях, где отсутствуют подразделения коммерческих банков, имеющих право кредитования бизнес-субъектов.

      Должно быть создано равное конкурентное поле по доступу субъектов МСП к субсидированию вознаграждения по займам через использование цифровых решений на основе прозрачных и объективных рейтингов и критериев.

      АРРФР должно обеспечить доступ широкого круга финансовых учреждений и рейтинговых сервисов к финансовой информации. С учетом выхода Национального Банка из всех программ поддержки экономики с 2023 года начнется постепенный переход на рыночные ставки с отменой субсидирования ставки вознаграждения (с исполнением уже принятых обязательств по субсидированию). Высвобождающиеся средства должны быть направлены на грантовое финансирование, экспортное финансирование, возмещение расходов по привлечению средств на фондовом рынке, развитие специализированной инфраструктуры, предпринимательских экосистем, обучение и рост компетенций бизнеса.

      По мере достижения целей по диверсификации экспорта и снижению импортозависимости Национальный Банк с 2023 года начнет постепенное прекращение участия в государственных программах поддержки экономики с завершением полного перехода на рыночные принципы кредитования экономики Казахстана к 2025 году.

      Для конкурентоспособных субъектов МСП должен быть обеспечен доступ к рынку капиталов. Министерством национальной экономики, АРРФР совместно с заинтересованными государственными органами, акционерным обществом "Фонд развития предпринимательства "Даму" и акционерным обществом "Казахстанская фондовая биржа" прорабатывается пакет стимулирующих мер для привлечения на фондовый рынок компаний средней капитализации. Правительство должно предоставить возмещение расходов МСП по выходу на фондовый рынок, сопровождение и предоставление качественной экспертизы для инвесторов, что снизит издержки по выпуску и размещению ценных бумаг среди эмитентов. Субъекты среднего бизнеса получат возможность использовать новые инструменты государственных мер развития в форме предоставления гарантий по облигационным займам под проекты, которые без гарантии будут представляться инвесторам рискованными. Гарантии могут предоставляться институтами развития на сумму основного долга и (или) купонного вознаграждения. В целях возвратности государственных инвестиций должен быть определен портфель мер для развития компаний, по которым может быть выдвинуто встречное обязательство по выходу на фондовый рынок. Должна получить дальнейшее развитие система рискового финансирования. МФЦА должен предоставить свою инфраструктуру и возможности привлечения частного венчурного капитала. Политика в области науки и научно-технологического развития должна предусматривать финансовую и нефинансовую поддержку коммерциализации и трансферта новых технологий. При предоставлении грантов на научно-исследовательские проекты и коммерциализацию результатов научно-технической деятельности должна быть обеспечена связь с производством через механизм со-финансирования.

      Государственная политика в области науки и научно-технологического развития должна быть направлена на создание спроса на разработку отечественных и/или локализацию зарубежных технологий с высоким экспортным потенциалом, или потребность в которых существует на внутреннем рынке, в том числе посредством государственного заказа/закупок.

      Государственная политика внешней торговли, промышленная политика и политика технического регулирования должны быть направлены на интернационализацию казахстанского МСП. Рынок Центральной Азии и ЕАЭС – ключевой для продвижения продукции казахстанских производителей. Должны быть внедрены понятное и прозрачное техническое регулирование и политика стандартизации для стимулирования кросс-граничных инвестиций, развития межстрановой кооперации и открытия кросс- и трансграничных рынков.

      Должны быть предоставлены стимулы для создания национальных цифровых маркетплейсов, меры и инструменты для вхождения казахстанских МСП в международные цифровые маркетплейсы.

      Государственная политика по развитию МСП должна уделить особое внимание формированию межфирменных и кооперационных связей, коллабораций и социальных связей между предпринимателями. Горизонтальные связи между различными МСП и вертикальные связи между крупными компаниями и МСП могут способствовать повышению эффективности, росту производительности труда и развитию бизнеса за счет разделения труда, координации, конкуренции и обучения. В то же время социальные сети и связи между предпринимателями могут предоставлять доступ к информации, финансированию, а также оказывать эмоциональную и менторскую поддержку. Для эффекта влияния сетей на рост и модернизацию предприятий необходимо создать определенные условия. Наилучшим способом организации и развития предпринимательских экосистем являются отраслевые ассоциации, кластерные инициативы и экосистемы вокруг крупных компаний.

      Должна быть продолжена работа по созданию и развитию кластерных инициатив. Должны быть предусмотрены специальные меры финансовой и нефинансовой поддержки для развития кластерных инициатив. Основной фокус будет сделан на развитии "мягкой" инфраструктуры, необходимой для развития межфирменных связей и коллаборации, развития поставщиков услуг общего пользования, системы трансферта технологий и применения лучших практик при условии со-финансирования со стороны участников кластерной инициативы и других решений по кооперации и взаимодействию. Для повышения инновационного потенциала МСП инвестиционную поддержку получат платформы и институты по распространению инноваций, обучению, управлению качеством, обеспечению доступа к рынку (в том числе внешнему) и снижению рисков. Должны быть внедрены механизмы по стимулированию развития кооперации сельхозпроизводителей – региональные продуктовые хабы. Это позволит достичь эффекта масштаба, увеличить их переговорную силу и обеспечить выгодное позиционирование в цепочке создания стоимости

      Для роста и стимулирования инноваций, научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ (далее – НИОКР) в МСП должна быть создана современная инфраструктура для научно-прикладных исследований. Должны быть предложены стимулы для предпринимателей для развития сети национальных научно-исследовательских центров (лабораторий) по ключевым направлениям технологического развития. Должна быть сформулирована и реализована политика в области науки и научно-технологического развития, направленная на экспертное сопровождение, включая экспертизу технологий, консультационные услуги и формирование предварительно одобренных технологических решений.

      Правительство будет инвестировать в постоянное профессиональное развитие консультантов и бизнес-тренеров по развитию бизнеса в сети центров поддержки предпринимательства и инкубаторов. Для этого должно быть расширено число участников учебных программ подготовки для руководителей МСП и программ "Деловые связи" за счет увеличения числа партнеров и расширения географии.

      Должны быть предоставлены стимулы для создания новых и развития существующих инструментов для диагностики бизнеса. Данные инструменты должны использоваться консультантами в центрах обслуживания предпринимателей и предоставлять возможности для МСП по проведению самодиагностики и получать онлайновые рекомендации.

      Посредством трансформации социально-предпринимательских корпораций (далее – СПК) будут созданы региональные институты развития предпринимательства, действующие в каждом регионе. СПК станут основным инструментом по созданию условий для развития предпринимательства.

      В зону ответственности региональных институтов развития будет входить содействие развитию регионального предпринимательства путем выполнения следующих функций:

      1) поощрение инвестиций в регионе;

      2) поощрение увеличения реализации продукции, производимой в регионе, за пределы региона и на экспорт;

      3) развитие и расширение вертикальных связей между крупными компаниями и МСП.

      4) развитие компетенций местных поставщиков;

      5) развитие индустриальных зон и других площадок для развития бизнеса.

      Должна быть разработана дорожная карта, предусматривающая меры по трансформации СПК в региональные институты развития и обеспечивающая достаточную проработку имеющихся проблем в данной отрасли.

      При этом региональные институты должны обеспечить функционирование центров контрактации в партнерстве с работающими в регионе крупными компаниями во всех секторах экономики.

      Задача 4. Обеспечение эффективности структуры мер государственной поддержки

      На заключительном уровне пирамиды лежат реформы, связанные с обеспечением эффективной структуры мер государственной поддержки.

      Должна быть проведена градация доступности инструментов и государственных мер стимулирования развития МСП в привязке к категории субъекта МСП, его динамике налоговых выплат, стадии жизненного цикла и потенциалу развития.

      Для этого основной вектор мер государственного регулирования и стимулирования предпринимательства будет направлен на обеспечение непрерывного развития бизнеса на всех стадиях его развития, что в последующем позволит обеспечить переход значительной части малого бизнеса в категорию среднего и среднего в крупный.

      Основной фокус развития будет направлен на:

      поддержку начинающих предпринимателей по реализации бизнес-инициативы;

      качественное развитие микро- и малых предприятий для прохождения всех этапов жизненного цикла;

      взращивание устойчивой прослойки среднего бизнеса;

      антикризисную поддержку предприятий, имеющих потенциал для развития, но оказавшихся в трудной ситуации, на которые они не могли повлиять.

      Так, начинающим предпринимателям ("стадия становление") должны быть предложены стимулы в виде предоставления доступа ко всем нефинансовым мерам поддержки, направленным на культивирование ценностей, присущих предпринимательству, развитие необходимых компетенций (консультации, обучение, информирование и т.д.), а также лимитированному количеству финансовых мер поддержки (микрокредиты, гранты).

      При этом для данной категории бизнеса жестких критериев отбора и встречных обязательств для получения соответствующих мер поддержки предъявляться не будет.

      На "стадии роста предпринимательской активности" субъектам бизнеса будет предложен лимитированный комплекс мер финансовой поддержки (в виде субсидирования, гарантирования, льготного кредитования), а также будут доступны необходимые нефинансовые меры поддержки (повышение квалификации сотрудников, установление деловых связей, сопровождение по наращиванию присутствия на внутреннем рынке и т.д.).

      В качестве основных критериев отбора таких компаний будут выступать:

      1) функционирование на рынке не менее 3-х лет;

      2) отсутствие налоговой задолженности;

      3) темп роста доходов не менее 10 %;

      4) 80 % качественных рабочих мест.

      Для компаний малого и среднего бизнеса, имеющих потенциал к росту, но оказавшихся в трудной ситуации ("стадия рецессия"), будут предложены стимулы по выходу из кризисной ситуации (в виде внедрения антикризисных программ, погашения задолженностей, субсидирования и т.д.).

      В качестве главного критерия для такой организации будет выступать документ, подтверждающий обстоятельство форс-мажора и отсутствие процедур банкротства.

      Основной фокус государственной политики поддержки бизнеса будет направлен на развитие конкурентоспособных экспортоориентированных компаний среднего звена, имеющих потенциал к последующей трансформации в лидеры национальной экономики ("стадия зрелость").

      Для указанных компаний в рамках специально разработанной программы "Бизнес – элита новой формации: Путь к глобализации" будет предложен широкий спектр поддержки как финансовых, так и нефинансовых мер поддержки: от содействия в разработке технической документации до отдельных условий льготного финансирования, субсидирования процентной ставки, частичного гарантирования, лизинга, использования инструментов долевого финансирования и рынка капитала (субсидирование ставки купонного вознаграждения по облигациям), а также иных механизмов поддержки.

      Основные критерии будут базироваться на:

      1) экспорториентированности – компания претендент должна реализовывать или намереваться реализовать свои товары, работы, услуги на внешние рынки;

      2) высокой производительности труда – производительность труда на 1 работника в год должна превышать среднеотраслевой показатель;

      3) наличии постоянных налоговых поступлений в бюджет.

      Оценку соответствия указанным критериям предлагается осуществлять на основании данных центральных государственных органов и Комитета государственных доходов Министерства финансов Республики Казахстан.

      При этом указанным компаниям также будут предложены стимулы в виде освобождения от проверок и профилактического контроля с посещением субъектов, внедрив взамен прозрачную отчетность бизнеса.

      Встречные обязательства будут пропорционально определяться в зависимости от вида и объема получаемой меры государственного стимулирования и будут применяться в совокупности или отдельно по следующим направлениям:

      1) повышение производительности труда;

      2) наращивание поставок экспорта;

      3) увеличение налоговых поступлений;

      4) углубление переработки сырья.

      Такой проектный подход вберет в себя лучшие мировые и отечественные практики по взращиванию сильных конкурентоспособных компаний, способных стать лидерами национальной экономики.

      Операторами мер государственной поддержки должны быть приняты исчерпывающие меры по повышению прозрачности финансовых операций по предоставлению средств в части разработки и утверждения типовых условий о раскрытии информации о получателях мер государственной поддержки.

      В целях обеспечения прозрачности при получении мер государственной поддержки необходимо создание открытого единого реестра получателей мер государственной поддержки, который позволит предоставлять всю информацию по каждому субъекту предпринимательства о ранее полученных мерах поддержки и эффектах данной поддержки в виде суммы оплаченных налогов, количества работников и др.

Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

Глава 1. Конечные результаты

      Основными конечными результатами реализации Концепции должны стать следующие индикаторы:

№ п/п Индикатор Целевое значение
2025 г. 2030 г.

1

Доля МСП в ВВП

35 %

40 %

2

Доля средних компаний в ВВП

15 %

20 %

3

Доля ненаблюдаемой экономики в ВВП

15 %

12 %

Глава 2. Ожидаемые результаты по итогам 2030 года

№ п/п Ожидаемый результат Целевое значение
2025 г. 2030 г.
1 2 3 4

1

Балл Республики Казахстан в индексе экономических свобод

-

-

2

Балл Республики Казахстан в индексе экономических свобод в сфере Business Freedom

81

87

3

Балл Республики Казахстан в индексе экономических свобод в сфере Monetary Freedom

76

82

4

Балл Республики Казахстан в индексе экономических свобод в сфере Trade Freedom

75

82

5

Балл Республики Казахстан в индексе экономических свобод в сфере Investment Freedom

62

72

6

Рост средней реальной производительности труда в средних предприятиях (в расчете на 1 предприятие), к 2020 году

на
35 %

на 50 %

7

Занятость (млн человек) в средних предприятиях

4

5

8

Доля инвестиций в основной капитал средних предприятий в общем объеме инвестиций в основной капитал всех субъектов предпринимательства.

13 %

15 %


  Приложение
к Концепции развития малого
и среднего предпринимательства
в Республике Казахстан до 2030 года

План действий по реализации Концепции развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан до 2030 года

      Сноска. План – в редакции постановления Правительства РК от 29.12.2023 № 1241 (вводится в действие cо дня его подписания и подлежит официальному опубликованию).


№ п/п

Ключевые реформы и основные мероприятия

Форма завершения

Сроки завершения

Ответственные исполнители

1

2

3

4

5

Направление 1. Институциональные меры и развитие человеческого капитала
Целевой индикатор 1. Доля МСП в ВВП 40 % (2022 г. – 35,1 %, 2023 г. – 36 %, 2024 г. – 37 %, 2025 г. – 37,5 % 2026 г. – 38 %, 2027 г. – 38,5 %, 2028 г. – 39 %, 2029 г. – 39,5 %, 2030 г. – 40 %)


Пересмотр норм действующего законодательства на предмет необоснованного ограничения по распоряжению банковскими счетами

информация в АПр

I квартал 2024 года

МФ, МНЭ, НБ (по согласованию), АРРФР (по согласованию)


Повышение предпринимательского потенциала через обучающие инструменты и предоставление консультаций по вопросам деятельности предприятий

информация в АПр

II квартал 2024 года

МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)


Поддержка в создании и продвижении продукции из местных и локальных ресурсов в рамках проекта "Одно село – один продукт"

информация в АПр

II квартал 2024 года

МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)


Расширение возможностей женщин с предпринимательской инициативой и женщин-предпринимателей в центрах развития женского предпринимательства

информация в АПр

II квартал 2024 года

МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)


Пересмотр условий предоставления мер государственной поддержки субъектам социального предпринимательства, в том числе квотирование средств для социальных предпринимателей при предоставлении государственных грантов и субсидирование части ставок вознаграждения по кредитам БВУ

принятие пакета НПА

II квартал 2024 года

МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)


Трансформация системы государственной поддержки: внедрение "пакетных решений" в зависимости от стадий жизненного цикла и уровня конкурентоспособности ("минимальный пакет", "стандартный пакет" и "комбинированный пакет")

проект Закона Республики Казахстан

IV квартал 2024 года

МНЭ, МТСЗН, МИД, МПС, МТС, МСХ, МТИ, МЦРИАП, МЭПР, АРРФР (по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), НПП "Атамекен" (по согласованию)


Расширение деловых связей и повышение производительности предпринимателей через прохождение бизнес-стажировок за рубежом и привлечение экспертов на предприятия

информация в АПр

IV квартал 2024 года

МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)


Распространение упрощенного порядка прекращения деятельности, предусмотренного для индивидуальных предпринимателей, на юридических лиц, являющихся субъектами малого предпринимательства

проект Закона Республики Казахстан

IV квартал 2024 года

МФ, МНЭ


Изменение критериев по определению категорийности субъектов предпринимательства

проект Закона
Республики Казахстан

IV квартал 2024 года

МНЭ, БНС АСПиР (по согласованию), НПП "Атамекен" (по согласованию)


Внедрение сервисной модели оказания услуг передачи электрической энергии в целях получения энергоснабжающими организациями беспрепятственного доступа к регулируемой услуге энергопередающих организаций

приказ

IV квартал 2024 года

МЭ, МНЭ, АЗРК (по согласованию)


Интеграция информационных систем государственных органов с порталом "Правительство для бизнеса"

информация в АПр

IV квартал 2025 года

МНЭ, МЦРИАП, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "Казахтелеком" (по согласованию), АО "НАРИ QazInnovations" (по согласованию), заинтересованные ГО


Поэтапное сокращение разницы и отмена дифференциации тарифов между группами потребителей на услуги электроснабжения

информация в АПр

IV квартал 2025 года

МНЭ, АЗРК (по согласованию)


Увеличение доли реализации сжиженного нефтяного газа через товарные биржи от общего объема реализации

информация в АПр

IV квартал 2025 года

МТИ, МЭ, АЗРК (по согласованию)


Увеличение доли реализации нефтепродуктов через товарные биржи от общего объема реализации

информация в АПр

IV квартал 2025 года

МТИ, МЭ, АЗРК (по согласованию),


Увеличение доли реализации угля через товарные биржи от общего объема производства напрямую региональным тупикам

информация в АПр

IV квартал 2025 года

МТИ, МПС, АЗРК (по согласованию)


Внедрение онлайн цифровой платформы (market place) для смены поставщика электрической энергии

информация в АПр

IV квартал 2025 года

МЭ, АЗРК (по согласованию), АО "КОРЭМ" (по согласованию)


Проведение масштабной информационной работы по формированию образа лидеров среди молодых фермеров, руководителей и специалистов, работающих в селах

информация в АПр

постоянно

МСХ, МКИ

Направление 2. Создание стимулов для роста средних компаний
Целевой индикатор 2. Доля средних компаний в ВВП 20 % (2022 г. – 6,9 %, 2023 г. – 8,5 %, 2024 г. – 11 %, 2025 г. – 15 %, 2026 г. – 16 %, 2027 г. – 16,5 %, 2028 г. – 18 %, 2029 г. – 19 %, 2030 г. – 20 %)


Разработка механизма формализации неформального имущества и прав собственности

информация в АПр

IV квартал 2023 года

МНЭ, МФЦА (по согласованию)


Создание равного конкурентного поля по доступу к финансовым инструментам для субъектов МСП через использование цифровых решений на основе прозрачных и объективных рейтингов и критериев

постановление Правительства Республики Казахстан

IV квартал 2023 года

МНЭ


Исключение инструмента "Развитие производственной (индустриальной) инфраструктуры" из мер государственной поддержки МСП за счет средств республиканского бюджета и перенос высвобождающихся ресурсов на инструмент "Развитие индустриальных зон"

постановление Правительства Республики Казахстан

IV квартал 2023 года

МНЭ


Проработка внедрения стимулов для привлечения частных инвестиций в целях решения проблем с дефицитом качественной специализированной инфраструктуры, в том числе в специальных экономических и индустриальных зонах республиканского назначения

информация в АПр

IV квартал 2024 года

МПС, МНЭ, МИО, НПП "Атамекен" (по согласованию)


Анализ информационных систем государственных органов на предмет правильности начисления налогов и других обязательных платежей

информация в АПр

I квартал 2024 года

МФ, МЦРИАП, МНЭ


Пересмотр требований для технического подключения к инфраструктуре субъектов естественных монополий и коммунального сектора (оказание услуг по принципу "одного окна" с использованием интегрированных цифровых платформ)

информация в АПр

II квартал 2024 года

МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)


Введение обязательства по проведению процедур закупа по заключению офтейк-контрактов и расширение перечня заказчиков (включение системообразующих предприятий, субъектов естественных монополий и квазигосударственных предприятий)

проект Закона Республики Казахстан

IV квартал 2024 года

МПС, МНЭ


Постепенный отказ от кросс-субсидирования тарифов на рынке коммунальных услуг

приказ Министра национальной экономики Республики Каазахстан

IV квартал 2024 года

МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)


Внедрение нормы по обязательному использованию принципов открытого аукциона для доступа к основным факторам производства

проект Закона Республики Казахстан

I квартал 2025 года

МНЭ, АЗРК (по согласованию), АСПиР (по согласованию), МЭ, МТИ, МЦРИАП, МСХ, МЭПР, МФ, НПП "Атамекен" (по согласованию)


Внедрение в промышленную эксплуатацию веб-портала "Правительство для бизнеса", включающего маркетплейс услуг для бизнеса (государственные услуги, услуги НПП "Атамекен", финансовые и нефинансовые меры поддержки)

цифровая платформа "Портал для бизнеса"

IV квартал 2025 года

НПП "Атамекен" (по согласованию), МЦРИАП, МНЭ, МТСЗН, МИД, МПС, МТС, МСХ, МТИ, МЦРИАП, МЭПР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию)


Обеспечение равного, оперативного и адекватного по стоимости доступа бизнеса к ключевым факторам производства (ключевой мощности): земле, электроэнергии, инфраструктуре и сырью

информация в АПр

ежегодно

МНЭ, МПС, МЭ, МСХ, МЦРИАП, АЗРК (по согласованию), НПП "Атамекен" (по согласованию)

Направление 3. Сокращение теневого сектора в МСП.
Целевой индикатор 3. Доля ненаблюдаемой экономики в ВВП 12 % (2022 г. – 18,8 %, 2023 г. – 18,2 %, 2024 г. – 16,6 %, 2025 г. – 15 %, 2026 г. – 14,5 %, 2027 г. – 14 %, 2028 г. – 13,8 %, 2029 г. – 13 %, 2030 г. – 12 %)


Оптимизация специальных налоговых режимов по итогам ревизии их целесообразности

проект Кодекса Республики Казахстан

IV квартал 2024 года

МНЭ, МФ, НПП "Атамекен" (по согласованию)

      Примечание: расшифровка аббревиатур:

      МФЦА – Международный финансовый центр "Астана";

      НПП "Атамекен" – Национальная палата предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен";

      МСХ – Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан;

      АО "НУХ "Байтерек" – акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек";

      АЗРК – Агентство по защите и развитию конкуренции Республики Казахстан;

      МНВО – Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан;

      БВУ – банки второго уровня;

      МТСЗН – Министерство труда и социальной защиты населения Республики Казахстан;

      МИО – местные исполнительные органы;

      ВВП – валовой внутренний продукт;

      МФ – Министерство финансов Республики Казахстан;

      АРРФР – Агентство Республики Казахстан по регулированию и развитию финансового рынка;

      МКИ – Министерство культуры и информации Республики Казахстан;

      ГО – государственные органы;

      МПС – Министерство промышленности и строительства Республики Казахстан;

      АП – Администрация Президента Республики Казахстан;

      АСПиР – Агентство по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан;

      БНС АСПиР – Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан;

      МТИ – Министерство торговли и интеграции Республики Казахстан;

      МИД – Министерство иностранных дел Республики Казахстан;

      МТС – Министерство туризма и спорта Республики Казахстан;

      НБ – Национальный Банк Республики Казахстан;

      МНЭ – Министерство национальной экономики Республики Казахстан;

      АПр – Аппарат Правительства Республики Казахстан;

      МЦРИАП – Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан;

      МСП – малое и среднее предпринимательство;

      АО "КОРЭМ" – акционерное общество "Казахстанский оператор рынка в электрической энергии и мощности";

      МЭ – Министерство энергетики Республики Казахстан;

      МЭПР – Министерство экологии и природных ресурсов Республики Казахстан;

      АО "НАРИ "QazInnovations" – акционерное общество "Национальное агентство по развитию инноваций "QazInnovations".