2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 340-бабы үшінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2024 жылғы 24 сәуірдегі № 42-НҚ нормативтік қаулысы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Р.А. Наушабаеваның өкілі – адвокат Н.К. Жолболовтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Ш.Ж. Манкешовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің сектор меңгерушісі Р.Ә. Адилованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – төраға А.Ж. Бикебаевтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Р.А. Наушабаеваның 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 340-бабы үшінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.Т. Жақыпбаевты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, сарапшы – Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, заң ғылымдарының докторы А.Н. Ахпановтың қорытындысын, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ҚПК-нің 340-бабы үшінші бөлігінің Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 13 және 14-баптарына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен қорғаушы тараптың бірінші сатыдағы сотқа қаралып жатқан істі сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізіліп жатқан басқа қылмыстық іспен біріктіру туралы мәселені шешу үшін қылмыстық істі басты сот талқылауы сатысынан алдын ала тыңдау сатысына ауыстыру туралы өтінішхат бергенін түсінуге болады. Бірінші және апелляциялық сатылардағы соттар ҚПК-нің дау айтылып отырған нормасына сілтеме жасай отырып, өтінішхатты қанағаттандырусыз қалдырған.

Өтініш субъектісі қорғаушы тараптың қылмыстық істі басты сот талқылауы сатысынан алдын ала тыңдау сатысына ауыстыру туралы өтінішхат беру құқығының болмауы өзінің қылмыстық процесте қорғалуын жүзеге асыру мүмкіндігін шектейді деп есептейді.

ҚПК-нің қаралып отырған нормасының конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 13 және 14-баптарының ережелері бұған дейін ресми түсіндірудің нысанасы болған.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі (бұдан әрі – Конституциялық Кеңес) адамның өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына конституциялық құқығы бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қалпына келтіру үшін әркімнің сотқа жүгіну мүмкіндігін көздейді деп баса назар аударған. Конституция осы конституциялық құқықты іске асыру тәртібін айқындамайды. Бұл тетік сот жүйесін ұйымдық-құқықтық құру және сот төрелігін іске асыру мәселелерін регламенттейтін Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленеді (1999 жылғы 5 мамырдағы № 8/2 нормативтік қаулы).

Осыған ұқсас ұстанымды Конституциялық Сот та ұстанып, 2023 жылғы 16 мамырдағы № 13-НҚ нормативтік қаулысында конституциялық маңызды құндылықтарды сот төрелігі арқылы тиімді қорғауға мүмкіндік беретін нақты құқықтық тетіктер Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі деп атап өткен болатын. Конституцияда Қазақстан Республикасының Парламентіне сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне қатысты негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейтін заңдар шығару құқығы беріледі. Бұл жағдайда заңдар Конституцияның, оның ішінде сот арқылы қорғалу құқығына байланысты нормалары негізінде және оларды дамыту үшін қабылданады.

Негізгі Заңның 14-бабында заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деп бекітіледі, бұл тиісті құқықтық қатынастардың барлық субъектілері үшін талаптар мен құқықтық жауаптылықтың біртұтастығын көздейді. Прокурорларға процеске басқа қатысушылардың құқықтарынан айырмашылығы бар процестік құқықтарды заңнамалық түрде берудің конституциялылығы мәселесі бұған дейін Конституциялық Кеңестің ресми түсіндіруінің нысанасы болды (1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 нормативтік қаулы), онда Конституцияның 14-бабы 1-тармағының нормасы прокурордың заңнамада белгіленген процестік өкілеттігінің көлемін айқындамайды деп түсіндірілген. Конституцияның 83-бабының 1-тармағында прокурорға сотта мемлекеттің мүддесін білдіру міндеті жүктеледі, бұл оның процестік өкілеттігінің аясын кеңейтеді. Сот процесінің барлық басқа қатысушыларына сияқты прокурорға қолданыстағы заңнамамен процестік құқықтар беріледі.

Конституциялық Соттың 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НҚ нормативтік қаулысында қылмыстық процеске қатысушылардың түрлі процестік мүмкіндіктерінің болуы құқықтық нормалардың өзі заң алдында жұрттың бәрі тең деген конституциялық қағидаттың ықпалында болу мән-жайын жоққа шығармайды деп көрсетілген.

Конституциялық Сот ҚПК-нің 42-тарауында басты сот талқылауының жалпы шарттары шеңберіндегі рәсімдерді регламенттеу істің мән-жайларын объективті және толық зерттеу үшін қажетті жағдайлар жасауға, тараптар құқықтарының теңдігін қамтамасыз етуге, соттың қалыпты жұмыс істеуін және процеске қатысушылардың қауіпсіздігін ұйымдастыруға бағытталған деп пайымдайды. ҚПК-нің 344-бабының төртінші бөлігіне сәйкес басты сот талқылауы барысында шығарылған қаулылармен келіспеу апелляциялық шағымға, прокурордың өтінішхатына, наразылыққа енгізілуі мүмкін.

2. Өтініш субъектісі дау айтып отырған ҚПК-нің 340-бабының үшінші бөлігінде басты сот талқылауының шегі айқындала отырып, мыналар белгіленеді: "Егер басты сот талқылауы барысында қаралып отырған істі басқа қылмыстық іспен біріктіру, егер басқа адамдардың әрекеттері қаралып жатқан іспен байланысты болса және оларға қатысты істі бөлек қарау мүмкін болмаса, басқа адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тарту қажеттігі туындаса, сот айыптаушы тараптың өтінішхаты бойынша, процестің басқа қатысушыларының пікірін ескере отырып, істі қарауда үзіліс жасайды және осы Кодекстің 321-бабында көзделген тәртіппен алдын ала тыңдауды өткізеді".

ҚПК-нің 340-бабының түрлі бөліктерінде баяндалған ережелерін бір-бірімен өзара байланыста, сондай-ақ өзге де қылмыстық-процестік нормалардың ережелерін ескере отырып қарау қажет.

Қылмыстық істерді біріктірудің базалық мәселелері ҚПК-нің 43-бабында айқындалған. Бір немесе бірнеше қылмыстық құқық бұзушылықты сыбайласып жасаған бірнеше адамға қатысты қылмыстық істер, бірнеше қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға қатысты істер, сондай-ақ осы қылмыстарды күні бұрын уәде бермей жасырғандығы немесе олар туралы айтпағандығы үшін күдік келтірілетін, айыпталатын адамға қатысты істер бір іс жүргізуге біріктірілуі мүмкін. Күдікті анықталмаған, бірақ бірнеше қылмыстық құқық бұзушылықты бір адам немесе адамдар тобы жасады деп пайымдауға жеткілікті негіздер болған жағдайларда да қылмыстық істерді біріктіруге жол беріледі. Қылмыстық істерді біріктіру қылмыстық процесті жүргізетін органның қаулысы негізінде жүргізіледі. Қылмыстық процеске қатысушылардың құқығы адамдарға өздеріне қатысты біріктірілген істер бойынша ғана тиесілі болады.

ҚПК-нің 340-бабының бірінші бөлігінде бекітілген жалпы қағидаға сәйкес басты сот талқылауы адамның сотқа берілген айыптау шегінде жүргізіледі. Егер айыптауды өзгерту айыпталушының қорғалу құқығын бұзбаса, айыптауды өзгертуге жол беріледі.

Қылмыстық сот ісін жүргізу айыптаушы және қорғаушы тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы қағидаты негізінде жүзеге асырылады. Заң шығарушы қылмыстық процестің осы қағидатын ҚПК-нің 23-бабында бекіте отырып, қылмыстық қудалау, қорғау және соттың істі шешуі бір-бірінен бөлінген және оларды әртүрлі органдар мен лауазымды адамдар жүзеге асырады деп белгіледі. Адамның қылмыстық құқық бұзушылықты жасаудағы кінәлілігін дәлелдеу және оның өзін қорғайтын дәлелдерін теріске шығару міндеті – қылмыстық қудалау органдарына, ал сотта іс жүргізу кезінде мемлекеттік және жекеше айыптаушыларға жүктеледі.

Заң шығарушының қаралып жатқан істі басқа қылмыстық іспен біріктіру, егер басқа адамдардың әрекеттері қаралып жатқан іспен байланысты болса және жаңа адамдарға қатысты істі бөлек қарау мүмкін болмаса, басқа адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселелерінде бастама жасауды айыптаушы тарапқа бекітіп беруі объективті факторларға негізделген. ҚПК-де көзделген басты сот талқылауының шегін айқындау тәртібі (прокурордың қылмыстық істі соттылығы бойынша сотқа жіберуі, ал жекеше айыптау істері бойынша – жәбірленушінің адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы шағымды сотқа жіберуі) қылмыстық процестің табиғатына, қылмыстық қудалауды қорғаудан бөліп алу, яғни онда айыптаушы және қорғаушы тараптардың рөлдерін бөлу қағидатына сәйкес келеді.

Қылмыстық істерді қарау кезінде басты сот талқылауының шегі осы нақты талқылаудың нысанасын айқындайды және сол арқылы сотталушының қорғалу құқығын іске асыруды қамтамасыз етеді, өйткені оған қандай іс-әрекет жасауда өзіне айыптау тағылып отырғанын білуге мүмкіндік беріледі. Айыптаушы тараптың басты сот талқылауының шегін дәлме-дәл айқындауы қорғаушы тарапқа сот процесіне уақтылы дайындалуға мүмкіндік бере отырып, процесте жарыспалылықтың басталуын дамытады.

Дәл осындай тәсілдер шетел практикасында қалыптасқан, бұларға сәйкес сот процесі басталар алдын айыптау шағымы (талап қою) немесе өзге де айыптау құжаты жария етіліп, соның шегінде дәлелдемелерді ұсыну және зерттеу жүзеге асырылады. Бұл ретте сот ісін жүргізудің жалпы схемасы айыпталушының қорғалу құқығының кепілдіктері қамтамасыз етілген жағдайда айыптаушының бастамасымен айыптау шегін кеңейту мүмкіндігін де көздейді.

Сот Негізгі Заңның 76-бабының 1-тармағымен құқықтық өзара байланыста 75-бабы 1-тармағының ережелеріне сәйкес Қазақстан Республикасында сот төрелігін жүзеге асырады, ал тікелей сот билігі өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды.

Соттың конституциялық мақсаты оның қылмыстық қудалау органы болып табылмайтынын, айыптаушы немесе қорғаушы тарап жағында әрекет етпейтінін және құқық мүдделерінен басқа, қандай да бір мүдделерді білдірмейтінін алдын ала белгілейді (ҚПК-нің 23-бабының бесінші бөлігі), тиісінше, сот өз бастамасымен қаралып жатқан істі басқа қылмыстық іспен біріктіру және (немесе) басқа адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тарту арқылы басты сот талқылауының шегін кеңейтуге құқылы емес.

Сотталушыға неғұрлым ауыр немесе бастапқыдан ерекшеленетін айыптау тағу қажеттігі туындаған жағдайда (оның ішінде қылмыстық істер біріктірілген кезде де) сот істі қарауды кейінге қалдырады, содан кейін іс сот юрисдикциясында болған кезде айыптау шегін кеңейту туралы мәселені шешудің процестік тәртібі айқындалған ҚПК-нің 340-бабында көзделген салдар туындайды.

ҚПК-нің 340-бабының үшінші бөлігінде көзделген, тиісті өтінішхатта көрсетіліп, негізгі мәнге ие болатын айыптаушы тараптың бастамасы сотталушының немесе сот қарап жатқан іс бойынша сотталушы мәртебесіндегі емес өзге адамның құқықтық жағдайының ықтимал нашарлауының объективті факторына, сондай-ақ процеске қатысушылардың қылмыстық-процестік құқықтарын бөлуге негізделеді. Сонымен бірге, осы норманың құрылымы процеске басқа қатысушылардың, оның ішінде қорғаушы тараптың ұстанымын да ескеруге мүмкіндік береді.

Айыптау актісінің қарар бөлігінде айыпталушының (айыпталушылардың) тегі, аты және әкесінің аты (ол болған кезде), оған жасады деп айыптау тағылып отырған іс-әрекет сараланатын қылмыстық заңның нақты бабы, бабының бөлігі мен тармағы, айыпталушыны сотқа беру және қылмыстық істі соттылығы бойынша сотқа жіберу туралы шешім көрсетіледі (ҚПК-нің 302-1-бабының төртінші бөлігі). ҚПК-нің қолданыстағы редакциясында сотқа берудің процестік сатысы жеке регламенттелмейді. Айыпталушы сотқа тергеп-тексеру аяқталып, айыптау актісі жасалған қылмыстық іс шеңберінде ғана беріледі. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру айыптау актісі жасалмай аяқталған жағдайларда, прокурор айыпталушыны сотқа беру туралы мәселені формальды түрде шешпей, қылмыстық істі сотқа жібереді.

Прокурор мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жалғастыра отырып, өзі ұсынған және қолдайтын мемлекеттік айыптаудың шегін айқындайды, сондай-ақ нақты және заңды негіздерді ескере отырып, сот алдында айыптауға түзету енгізу туралы мәселеге бастама жасайды.

Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарының жүргізуіндегі қылмыстық істер бойынша дәл осы органдар қылмыстық іс бойынша дәлелденуге жататын барлық мән-жайлар анықталды деп табады және сотқа дейінгі тергеп-тексерудің аяқталуымен байланысты рәсімдерді орындайды. Бұл ретте сотқа дейінгі тергеп-тексеру тоқтатылумен аяқталуы мүмкін, бұл туралы уәжді қаулы шығарылады немесе тергеп-тексеру қорытындысы бойынша қылмыстық іс прокурорға беріледі, ол әртүрлі шешім нұсқаларын қабылдауы, оның ішінде қылмыстық істі тоқтатуы немесе оны сотқа жіберуі мүмкін.

Бұдан басқа, басты сот талқылауының дайындық бөлігі шеңберінде (ҚПК-нің 362-бабы) қорғаушы тарап жаңа куәларды, сарапшыларды, мамандарды шақыру және заттай дәлелдемелер мен құжаттарды талап етіп алдыру туралы өтінішхаттарын мәлімдеуге құқылы. Бұл ретте өтінішхатты мәлімдеген тұлға қандай мән-жайларды анықтау үшін қосымша дәлелдемелердің қажет екенін көрсетуге міндетті.

Сот өтінішхатын қанағаттандырудан бас тартқан тұлға сот талқылауы барысында оны одан әрі мәлімдеуге құқылы.

Осы жазылғандарды ескере отырып, Конституциялық Соттың пікірінше, басты сот талқылауының шегін айқындаудың қолданыстағы моделі, әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығын (13-баптың 2-тармағы), сондай-ақ заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең екенін (14-баптың 1-тармағы) қоса алғанда, Конституция ережелеріне қайшы келмейді.

3. Конституциялық Сот бұған дейін құқық нормаларын жеткілікті дәрежеде анық, заң ережелерін өз бетінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермейтіндей етіп тұжырымдау қажеттігін көрсеткен болатын (2023 жылғы 22 ақпандағы № 3, 2023 жылғы 16 мамырдағы № 13-НҚ нормативтік қаулылар және басқалар).

Сот төрелігінің конституциялық негіздері және қылмыстық сот ісін жүргізу арқылы сот билігін іске асыру соттың тараптар басты сот талқылауы барысында ұсынған барлық дәйектемелерді қарауын және оларға мәні бойынша баға беруін білдіреді.

ҚПК-нің 8-бабына сәйкес әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану да қылмыстық процестің міндеттері болып табылады, бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың барлық мән-жайлары, оны жасаған тұлғалар және қылмыстық істі заңды, негізді және әділ шешу үшін маңызы бар өзге де нақты деректер анықталған кезде ғана мүмкін болады.

Осыған байланысты сот істі дұрыс шешуге қажетті және жеткілікті мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті зерттеу үшін заңда көзделген барлық шараларды қолдануға міндетті. Ол істе бар және сот отырысында тараптар ұсынған дәлелдемелерді зерттеудің қажеттілігі мен жеткіліктілігі мәселелері бойынша тараптардың пікірімен байланысты болмайды (ҚПК-нің 24-бабының бірінші және төртінші бөліктері).

Сонымен бірге, Конституциялық Сот дау айтылып отырған қылмыстық-процестік норманың редакциясында айыптаушы тараптың қаралып жатқан істі басқа қылмыстық іспен біріктіру, басқа адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тарту қажеттігі туралы өтінішхатына қатысты соттың процеске қатысушылардың пікірлерін қаншалықты ескеретіні жеткілікті түрде анық емес деп атап өтеді. ҚПК-нің 7-бабының 2) тармағында берілген түсіндіруді ескере отырып, "айыптаушы тарап" деген жалпыланған ұғымды ҚПК-нің 340-бабының үшінші бөлігінде пайдалану тиісті өтінішхат субъектілеріне қатысты әртүрлі құқық қолдануға жол беруі мүмкін.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын, 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62 – 65-баптарын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 340-бабының үшінші бөлігі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес қылмыстық-процестік заңнаманы одан әрі жетілдіру мәселесін қарау ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части третьей статьи 340 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года

Нормативное постановление Конституционного Суда Республики Казахстан от 24 апреля 2024 года № 42-НП

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения Наушабаевой Р.А. – адвоката Жолболова Н.К.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Манкешова Ш.Ж.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – заведующей сектором Отдела законодательства Адиловой Р.А.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Республиканской коллегии адвокатов – председателя Бикебаева А.Ж.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Наушабаевой Р.А. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части третьей статьи 340 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Жакипбаева К.Т. и участников заседания, изучив заключение эксперта – профессора Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева доктора юридических наук Ахпанова А.Н., материалы конституционного производства и проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие статьям 13 и 14 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) части третьей статьи 340 УПК.

Из обращения следует, что стороной защиты в суд первой инстанции было подано ходатайство о переводе уголовного дела со стадии главного судебного разбирательства на стадию предварительного слушания для решения вопроса о соединении рассматриваемого дела с другим уголовным делом, по которому производится досудебное расследование. Судами первой и апелляционной инстанций ходатайство не было удовлетворено со ссылкой на оспариваемую норму УПК.

Субъект обращения считает, что отсутствие у стороны защиты права ходатайствовать о переводе уголовного дела со стадии главного судебного разбирательства на стадию предварительного слушания ограничивает ее возможности по осуществлению защиты в уголовном процессе.

При проверке конституционности рассматриваемой нормы УПК Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Положения статей 13 и 14 Конституции ранее являлись предметом официального толкования.

Конституционный Совет Республики Казахстан (далее – Конституционный Совет) акцентировал внимание на том, что конституционное право человека на судебную защиту своих прав и свобод предполагает возможность каждого обратиться в суд за защитой и восстановлением нарушенных прав и свобод. Конституция не определяет порядок реализации этого конституционного права. Данный механизм устанавливается в законах Республики Казахстан, регламентирующих вопросы организационно-правового построения судебной системы и отправления правосудия (нормативное постановление от 5 мая 1999 года № 8/2).

Аналогичной позиции придерживается и Конституционный Суд, отметивший в нормативном постановлении от 16 мая 2023 года № 13-НП, что конкретные правовые механизмы, которые позволяют эффективно защищать конституционно значимые ценности посредством правосудия, регулируются законами Республики Казахстан. Конституция наделяет Парламент Республики Казахстан правом издавать законы, которые устанавливают основополагающие принципы и нормы, касающиеся вопросов судоустройства и судопроизводства. Законы в этом случае принимаются на основе и в развитие норм Конституции, в том числе связанных с правом на судебную защиту.

Статья 14 Основного Закона закрепляет равенство всех перед законом и судом, что предполагает единство требований и правовой ответственности для всех субъектов соответствующих правоотношений. Вопрос конституционности законодательного наделения прокуроров процессуальными правами, отличающимися от прав других участников процесса, ранее был предметом официального толкования Конституционного Совета (нормативное постановление от 6 марта 1997 года № 3), в котором дано разъяснение, что норма пункта 1 статьи 14 Конституции не определяет установленный законодательством объем процессуальных полномочий прокурора. Пункт 1 статьи 83 Конституции возлагает на прокурора обязанность представлять интересы государства в суде, что расширяет рамки его процессуальных полномочий. Прокурор, как и все другие участники судебного процесса, наделяется процессуальными правами действующим законодательством.

В нормативном постановлении Конституционного Суда от 14 июля 2023 года № 21-НП указано, что наличие различного объема процессуальных возможностей у участников уголовного процесса не исключает того обстоятельства, что сами правовые нормы находятся под воздействием конституционного принципа равенства всех перед законом.

Конституционный Суд полагает, что регламентация в главе 42 УПК процедур в рамках общих условий главного судебного разбирательства направлена на создание необходимых условий для объективного и полного исследования обстоятельств дела, обеспечение равенства прав сторон, организацию нормальной работы суда и безопасности участников процесса. Согласно части четвертой статьи 344 УПК несогласие с постановлениями, вынесенными в ходе главного судебного разбирательства, может быть включено в апелляционные жалобу, ходатайство прокурора, протест.

2. Оспариваемая субъектом обращения часть третья статьи 340 УПК, определяя пределы главного судебного разбирательства, устанавливает следующее: "Если в ходе главного судебного разбирательства возникла необходимость соединения рассматриваемого дела с другим уголовным делом, привлечения к уголовной ответственности других лиц, если их действия связаны с рассматриваемым делом и отдельное рассмотрение дела в отношении новых лиц невозможно, суд по ходатайству стороны обвинения с учетом мнения других участников процесса прерывает рассмотрение дела и проводит предварительное слушание в порядке, предусмотренном статьей 321 настоящего Кодекса".

Положения статьи 340 УПК, изложенные в разных его частях, необходимо рассматривать во взаимосвязи друг с другом, а также с учетом положений иных уголовно-процессуальных норм.

Базовые вопросы соединения уголовных дел определены в статье 43 УПК. В одном производстве могут быть соединены уголовные дела в отношении нескольких лиц, совершивших одно или несколько уголовных правонарушений в соучастии, дела в отношении лица, совершившего несколько уголовных правонарушений, а также дела в отношении лица, подозреваемого, обвиняемого в заранее не обещанном укрывательстве этих же преступлений или недонесении о них. Соединение уголовных дел допускается также в случаях, когда подозреваемый не установлен, но имеются достаточные основания полагать, что несколько уголовных правонарушений совершены одним лицом или группой лиц. Соединение уголовных дел производится на основании постановления органа, ведущего уголовный процесс. Лицам принадлежат права участников уголовного процесса только по тем соединенным делам, которые к ним относятся.

Согласно общему правилу, закрепленному в части первой статьи 340 УПК, главное судебное разбирательство проводится в пределах того обвинения, по которому лицо предано суду. Изменение обвинения допускается при условии, если этим не нарушается право обвиняемого на защиту.

Уголовное судопроизводство осуществляется на основе принципа состязательности и равноправия сторон обвинения и защиты. Закрепляя данный принцип уголовного процесса в статье 23 УПК, законодатель установил, что уголовное преследование, защита и разрешение дела судом отделены друг от друга и осуществляются различными органами и должностными лицами. Обязанность доказывания виновности лица в совершении уголовного правонарушения и опровержение его доводов в свою защиту возлагаются на органы уголовного преследования, а при производстве в суде – на государственного и частного обвинителей.

Закрепление законодателем за стороной обвинения инициативы в вопросах соединения рассматриваемого дела с другим уголовным делом, привлечения к уголовной ответственности других лиц, если их действия связаны с рассматриваемым делом и отдельное рассмотрение дела в отношении новых лиц невозможно, обусловлено объективными факторами. Предусмотренный в УПК порядок определения пределов главного судебного разбирательства (прокурором путем направления уголовного дела в суд, которому оно подсудно, а по делам частного обвинения – потерпевшим путем направления в суд жалобы о привлечении лица к уголовной ответственности) соответствует природе уголовного процесса, принципу отделения уголовного преследования от защиты, то есть распределению в нем ролей сторон обвинения и защиты.

Пределы главного судебного разбирательства при рассмотрении уголовных дел определяют предмет этого конкретного разбирательства и, тем самым, обеспечивают реализацию права подсудимого на защиту, поскольку позволяют ему знать, в совершении какого деяния он обвиняется. Точное определение стороной обвинения пределов главного судебного разбирательства развивает состязательное начало в процессе, предоставляя возможность стороне защиты своевременно подготовиться к судебному процессу.

Такие же подходы сложились в зарубежной практике, в соответствии с которыми в начале судебного процесса оглашается обвинительная жалоба (иск) или иной документ обвинения, в границах которого осуществляются представление и исследование доказательств. При этом общая схема судебного производства также предполагает возможность расширения пределов обвинения по инициативе обвинителя при условии обеспечения гарантий права обвиняемого на защиту.

Суд в силу положений пункта 1 статьи 75 в правовой взаимосвязи с пунктом 1 статьи 76 Основного Закона осуществляет правосудие в Республике Казахстан, а непосредственно судебная власть имеет своим назначением защиту прав и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики Казахстан.

Конституционное предназначение суда предопределяет, что он не является органом уголовного преследования, не выступает на стороне обвинения или защиты и не выражает каких бы то ни было интересов, помимо интересов права (часть пятая статьи 23 УПК), соответственно, суд не вправе по своей инициативе расширять пределы главного судебного разбирательства путем соединения рассматриваемого дела с другим уголовным делом и (или) привлечения к уголовной ответственности других лиц.

В случае необходимости предъявления подсудимому более тяжкого обвинения или отличающегося от первоначального (в том числе и при соединении уголовных дел) суд откладывает рассмотрение дела, после чего и наступают последствия, предусмотренные статьей 340 УПК, которой определен процессуальный порядок разрешения вопроса о расширении пределов обвинения при нахождении дела в юрисдикции суда.

Предусмотренная в части третьей статьи 340 УПК инициатива стороны обвинения, имеющая ключевое значение, выражающаяся в соответствующем ходатайстве, обусловлена объективным фактором возможного ухудшения правового положения подсудимого или иного лица, не проходящего по рассматриваемому судом делу в статусе подсудимого, а также разделением уголовно-процессуальных прав участников процесса. Вместе с тем конструкция данной нормы позволяет учесть и позицию других участников процесса, в том числе стороны защиты.

В резолютивной части обвинительного акта указываются фамилия, имя и отчество (при его наличии) обвиняемого (обвиняемых), конкретная статья, часть и пункт статьи уголовного закона, по которым квалифицируется инкриминируемое ему деяние, решение о предании обвиняемого суду и направлении уголовного дела в суд, которому оно подсудно (часть четвертая статьи 302-1 УПК). Действующая редакция УПК отдельно не регламентирует процессуальную стадию предания суду. Обвиняемый предается суду только в рамках уголовного дела, завершенного расследованием с составлением обвинительного акта. В случаях окончания досудебного расследования без составления обвинительного акта прокурор направляет уголовное дело в суд, формально не разрешая вопрос о предании обвиняемого суду.

В продолжение уголовного преследования от имени государства прокурором определяются пределы выдвигаемого и поддерживаемого им государственного обвинения, а также инициируется перед судом вопрос о корректировке обвинения с учетом фактических и юридических оснований.

По находящимся в производстве органов досудебного расследования уголовным делам именно эти органы признают, что по уголовному делу установлены все обстоятельства, подлежащие доказыванию, и выполняют процедуры, связанные с завершением досудебного расследования. При этом досудебное расследование может быть завершено прекращением, о чем выносится мотивированное постановление, или по итогам расследования уголовное дело передается прокурору, который может принять разные варианты решений, в том числе прекратить уголовное дело или направить его в суд.

Кроме того, в рамках подготовительной части главного судебного разбирательства (статья 362 УПК) сторона защиты вправе заявлять ходатайства о вызове новых свидетелей, экспертов, специалистов и истребовании вещественных доказательств и документов. При этом лицо, заявившее ходатайство, обязано указать, для установления каких обстоятельств необходимы дополнительные доказательства.

Лицо, которому судом отказано в удовлетворении ходатайства, вправе заявить его в дальнейшем в ходе судебного разбирательства.

С учетом изложенного, по мнению Конституционного Суда, действующая модель определения пределов главного судебного разбирательства не противоречит положениям Конституции, включая право каждого на судебную защиту своих прав и свобод (пункт 2 статьи 13), а также равенство всех перед законом и судом (пункт 1 статьи 14).

3. Конституционный Суд ранее указывал на необходимость формулировки правовых норм с достаточной степенью четкости, исключающей возможность произвольной интерпретации положений закона (нормативные постановления от 22 февраля 2023 года № 3, от 16 мая 2023 года № 13-НП и другие).

Конституционные основы правосудия и реализация судебной власти посредством уголовного судопроизводства предполагают рассмотрение судом и дачу оценки по существу всем аргументам сторон, представленным в ходе главного судебного разбирательства.

Согласно статье 8 УПК задачами уголовного процесса являются, в том числе, справедливое судебное разбирательство и правильное применение уголовного закона, что возможно только при установлении всех обстоятельств уголовного правонарушения, лиц, его совершивших, и иных фактических данных, имеющих значение для законного, обоснованного и справедливого разрешения уголовного дела.

В связи с этим суд обязан принять все предусмотренные законом меры для всестороннего, полного и объективного исследования обстоятельств, необходимых и достаточных для правильного разрешения дела. Он не связан мнением сторон по вопросам необходимости и достаточности исследования имеющихся в деле и представленных сторонами в судебном заседании доказательств (части первая и четвертая статьи 24 УПК).

Вместе с тем Конституционный Суд отмечает, что из редакции оспариваемой уголовно-процессуальной нормы недостаточно ясно, в какой степени суд учитывает мнения участников процесса относительно ходатайства стороны обвинения о необходимости соединения рассматриваемого дела с другим уголовным делом, привлечения к уголовной ответственности других лиц. Использование в части третьей статьи 340 УПК обобщенного понятия "сторона обвинения" с учетом разъяснения, данного в пункте 2) статьи 7 УПК, может допускать различное правоприменение относительно субъектов соответствующего ходатайства.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72, пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62 – 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать часть третью статьи 340 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан соответствующей Конституции Республики Казахстан.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о дальнейшем совершенствовании уголовно-процессуального законодательства в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан