О применении судами законодательства о возмещении морального вреда

Нормативное Постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 21 июня 2001 года N 3. Утратило силу нормативным постановлением Верховного суда Республики Казахстан от 27 ноября 2015 года № 7

Сноска. Утратило силу нормативным постановлением Верховного суда РК от 27.11.2015 № 7 (вводится в действие со дня официального опубликования).

В целях правильного и единообразного применения в судебной практике законодательства, регулирующего защиту личных неимущественных прав и благ, принадлежащих гражданам, и возмещения причиненного им морального вреда, Верховный Суд Республики Казахстан постановляет:
1. Обратить внимание судов на то, что судебная защита личных неимущественных прав и благ, принадлежащих гражданам от рождения или в силу закона, и полное возмещение причиненного гражданам морального вреда является эффективным способом реализации конституционных прав и свобод, построения правового государства и гражданского общества.
2. В соответствии со статьями 9 и 141 K941000_ Гражданского кодекса Республики Казахстан (далее по тексту - Гражданский кодекс) и другими законами республики защита личных неимущественных прав и благ производится судом путем:
- восстановления положения, существовавшего до нарушения личных неимущественных прав и благ, в том числе признания недействительными или не подлежащими применению актов государственных органов, не соответствующих законодательству;
- устранения последствий нарушения личных неимущественных прав и благ;
- компенсации морального вреда в денежном выражении.
Личные неимущественные права и блага защищаются судом как применением указанных выше способов в их совокупности, так и каждого из них в отдельности.
Предусмотренные Гражданским кодексом способы защиты личных неимущественных прав могут применяться судом и в тех случаях, когда защита таких прав специально не закрепляется в законодательных актах о труде, о браке и семье, об использовании природных ресурсов и охране окружающей среды и в других законодательных актах.
3. Под личными неимущественными правами и благами, нарушение, лишение или умаление которых может повлечь причинение потерпевшему морального вреда, следует понимать принадлежащие гражданину от рождения блага или в силу закона права, которые неразрывно связаны с его личностью. К благам, принадлежащим человеку от рождения, следует относить жизнь, здоровье, честь, свободу, неприкосновенность личности, а к правам гражданина - такие права, как право на неприкосновенность жилища или собственности; право на личную и семейную тайну, тайну телефонных, телеграфных сообщений и переписку; право на пользование именем; право на изображение; право авторства и другие личные неимущественные права, предусмотренные законодательством об авторском праве и смежных правах; право на свободу передвижения и выбор места жительства; право на получение достоверной информации, а также предусмотренные законодательными актами республики другие права. Z960006_
Под моральным вредом следует понимать нравственные или физические страдания, испытываемые гражданином в результате противоправного нарушения, умаления или лишения принадлежащих ему личных неимущественных прав и благ.
Под нравственными страданиями как эмоционально-волевыми переживаниями человека следует понимать испытываемые им чувства унижения, раздражения, подавленности, гнева, стыда, отчаяния, ущербности, состояния дискомфортности и т.д. Эти чувства могут быть вызваны, например, противоправным посягательством на жизнь и здоровье как самого потерпевшего, так и его близких родственников (родителей, супруга, ребенка, брата, сестры); незаконным лишением или ограничением свободы либо права свободного передвижения; причинением вреда здоровью, в том числе уродующими открытые части тела человека шрамами и рубцами; раскрытием семейной, личной или врачебной тайны; нарушением тайны переписки, телефонных или телеграфных сообщений; распространением не соответствующих действительности сведений, порочащих честь и достоинство гражданина; нарушением права на имя, на изображение; нарушением его авторских и смежных прав и т.д. Под физическими страданиями следует понимать физическую боль, испытываемую гражданином в связи с совершенным против него противоправным насилием или причинением вреда здоровью.
4. В соответствии с подпунктом 1) статьи 187 Гражданского кодекса на требования о возмещении морального вреда исковая давность не распространяется. При этом судам надлежит иметь в виду то, что в соответствии с Законом Z980213_ "О нормативных правовых актах" законодательные акты, предусматривающие защиту личных неимущественных прав граждан, применяются к правоотношениям, возникшим после введения их в действие, если иной порядок не предусмотрен законодательными актами.
Пунктом 8 Закона Z990410_ "О введении в действие Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть)" установлено, что возмещению подлежит неимущественный вред, причиненный в предусмотренных статьями 922 и 923 Гражданского кодекса случаях, если он был причинен до 1 июля 1999 года, но не ранее 1 июля 1996 года, и остался не возмещенным.
Требования о возмещении морального вреда, причиненного до введения в действие законодательного акта, предусматривающего право потерпевшего на возмещение такого вреда, удовлетворению не подлежат. Такой вред не подлежит возмещению и в тех случаях, когда после введения законодательного акта в действие гражданин испытывает нравственные или физические страдания.
Если же противоправное действие (бездействие), причинившее потерпевшему моральный вред, началось до введения законодательного акта в действие и продолжается после введения законодательного акта в действие, то подлежит возмещению только моральный вред, причиненный противоправным действием (бездействием), совершенным после введения законодательного акта в действие.
5. Согласно пункту 1 статьи 917 K990409_ Гражданского кодекса моральный вред подлежит возмещению в полном объеме лицом, причинившим его противоправными виновными (умышленно или по неосторожности) действиями (бездействием).
Под полным возмещением морального вреда следует понимать такие действия со стороны причинителя вреда, которые он обязан совершить в силу прямого предписания норм законодательных актов (например, в соответствии с Законом Z990451_ "О средствах массовой информации" средство массовой информации обязано опубликовать опровержение распространенных им сведений, не соответствующих действительности; в соответствии со статьей 44 Z970206_ Уголовно-процессуального кодекса орган, ведущий уголовный процесс, обязан принять меры по устранению последствий морального вреда) или выплатить по иску потерпевшего компенсацию морального вреда в денежном выражении в сумме, установленной решением суда.
6. Поскольку в соответствии со статьей 952 Гражданского кодекса моральный вред компенсируется только в денежном выражении, а размер компенсации определяется судом, то при определении размера компенсации судам надлежит исходить из принципов справедливости и достаточности.
Размер компенсации морального вреда в денежном выражении следует считать справедливым и достаточным, если при установлении его размера судом учтены все конкретные обстоятельства, связанные с нарушением личных неимущественных прав гражданина, и установленный судом размер компенсации позволяет сделать обоснованный вывод о разумном удовлетворении заявленных истцом требований.
Размер компенсации морального вреда, взысканный судом первой инстанции, может быть пересмотрен в апелляционном или надзорном порядке, если этот размер не соответствует указанным выше требованиям.
7. Судам при определении размера компенсации морального вреда в денежном выражении необходимо принимать во внимание как субъективную оценку гражданином тяжести причиненных ему нравственных или физических страданий, так и объективные данные, свидетельствующие об этом, в частности:
- жизненную важность личных неимущественных прав и благ (жизнь, здоровье, свобода, неприкосновенность жилища, личная и семейная тайна, честь и достоинство и т.д.);
- степень испытываемых потерпевшим нравственных или физических страданий (лишение свободы, причинение телесных повреждений, утрата близких родственников, утрата или ограничение трудоспособности и т.д.);
- форму вины (умысел, неосторожность) причинителя вреда, когда для возмещения морального вреда необходимо ее наличие.
Суд при определении размера компенсации морального вреда в денежном выражении вправе принять во внимание и другие подтвержденные материалами дела обстоятельства, в частности, семейное и имущественное положение гражданина, несущего ответственность за причиненный потерпевшему моральный вред.
8. Обратить внимание судов на то, что статьей 22 Закона Z932200_ "О реабилитации жертв массовых политических репрессий" предусмотрена особенность возмещения вреда, причиненного жертвам массовых политических репрессий. Эта особенность состоит в том, что жертвам массовых политических репрессий имущественный и неимущественный вред подлежит возмещению с 1 января 2001 года в размере трех четвертей месячного расчетного показателя, установленного законодательством Республики Казахстан на день обращения реабилитированного в органы социальной защиты населения, за каждый месяц незаконного пребывания в местах лишения свободы. Однако общая сумма компенсации имущественного и неимущественного вреда не может превышать сумму, равную 100 месячным расчетным показателям.
Поскольку компенсация морального вреда в денежном выражении неразрывно связана с личностью потерпевшего, выплата этой компенсации наследникам жертв массовых политических репрессий не производится, кроме случаев, когда компенсация была начислена (взыскана судом), но не получена реабилитированным гражданином по причине его смерти.
Судам необходимо иметь в виду, что указание в статье 26 Закона "О реабилитации жертв массовых политических репрессий" о распространении действия статей 18-24 этого Закона на жертв массовых политических репрессий, реабилитированных до вступления Закона в силу, следует рассматривать как придание действию статей 18-24 обратной силы, без ограничения прав лиц, реабилитированных после принятия Закона. <*>

Сноска. В пункт 8 внесены изменения - нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20 марта 2003 г. N 3 .
9. В соответствии с пунктом 1 статьи 922, пунктами 1 и 2 статьи 923, пунктом 3 статьи 951 Гражданского кодекса независимо от вины причинителя за счет государственной казны (средств республиканского или местного бюджетов) возмещается компенсация морального вреда в денежном выражении, причиненного гражданину в результате:
- издания государственными органами актов, не соответствующих законодательным актам;
- незаконного осуждения;
- незаконного привлечения к уголовной ответственности;
- незаконного применения в качестве меры пресечения заключения под стражу, домашнего ареста, подписки о невыезде;
- незаконного наложения административного взыскания в виде ареста;
- незаконного помещения в психиатрическое или другое лечебное учреждение;
- в иных случаях, предусмотренных законодательными актами (например, статьей 14 Закона Z934000_ "О статусе и социальной защите военнослужащих и членов их семей" - при получении военнослужащим телесных повреждений, незаконном понижении в должности или воинском звании, в случае несоблюдения условий контракта).
10. Поскольку ответчиком по искам о компенсации морального вреда в денежном выражении за счет государственной казны (республиканского или местного бюджетов) является государство, подсудность дел данной категории судам надлежит определять по месту нахождения представителя государственной казны.
Представителем государственной казны может являться Министерство финансов Республики Казахстан либо иные государственные органы, юридические лица или граждане, обладающие специальными полномочиями по представительству интересов государственной казны.
Судам надлежит устанавливать представителя государственной казны, а также администратора соответствующей бюджетной программы, и привлекать их к участию в рассмотрении дел по искам граждан о компенсации морального вреда в денежном выражении за счет государственной казны.
11. При рассмотрении исков граждан о взыскании компенсации морального вреда в денежном выражении, причиненного источником повышенной опасности, судам необходимо иметь в виду, что владелец источника повышенной опасности обязан компенсировать моральный вред в денежном выражении, если не докажет, что этот вред причинен потерпевшему вследствие непреодолимой силы или умысла потерпевшего, либо в связи с тем, что источник повышенной опасности выбыл из его правомерного владения в результате противоправных действий причинителя вреда.
Под умыслом потерпевшего судам следует понимать такие действия, которые свидетельствуют об умышленном нарушении потерпевшим правил безопасного обращения с источником повышенной опасности (травля собаки и других домашних животных; травля диких животных в зоопарках и других местах их содержания в неволе; нарушение правил безопасного обращения с огнеопасными, взрывчатыми, ионизирующими и другими опасными для здоровья и жизни человека предметами и веществами), которые способствовали причинению потерпевшему морального вреда.
Под выбытием источника повышенной опасности из правомерного владения следует понимать такую ситуацию, когда владелец источника повышенной опасности принял разумные и достаточные меры, исключающие возможность использования источника повышенной опасности в обычных условиях третьими лицами помимо его воли.
В случае причинения потерпевшему морального вреда лицами, противоправно завладевшими источником повышенной опасности, обязанность по возмещению морального вреда несут лица, непосредственно причинившие такой вред. Если источник повышенной опасности выбыл из правомерного владения и при наличии вины его владельца, то ответственность за причиненный моральный вред возлагается в долевом порядке как на непосредственного причинителя морального вреда, так и на владельца источника повышенной опасности.
12. Обратить внимание судов на то, что Законом Z000126_ "О страховой деятельности" и иными нормативными правовыми актами в области обязательного страхования гражданско-правовой ответственности владельца автотранспортного средства или перевозчика перед пассажирами не страхуется ответственность страхователя за причинение потерпевшему морального вреда. На страховые организации (страховщиков, перестраховщиков) не может возлагаться обязанность возмещать третьим лицам моральный вред в связи с наступившим страховым случаем. Обязанность по возмещению морального вреда, причиненного при наступившем страховом случае, должна возлагаться на владельца автотранспортного средства или перевозчика. P961319_
Если договором добровольного страхования предусмотрено страхование неимущественных прав и благ страхователя, то страховые выплаты должны производиться в соответствии с условиями договора добровольного страхования.
13. Разъяснить судам, что применительно к пункту 4 статьи 951 Гражданского кодекса под имущественными правами физических лиц, нарушение которых исключает возможность компенсации морального вреда в денежном выражении, следует понимать, в частности: права, связанные с владением, пользованием и распоряжением имуществом; имущественные требования, которые возникают между участниками правоотношений (вещные или обязательственные права, в том числе в связи с неисполнением или ненадлежащим исполнением обязательства по возмещению вреда, причиненного жизни или здоровью гражданина и т.п.), а также права авторов на получение вознаграждения за созданные ими произведения или сделанные изобретения; наследственные права.
Если нарушение имущественных прав гражданина имело место одновременно с нарушением его личных неимущественных прав и благ, то наряду с удовлетворением требований о возмещении причиненного имущественного вреда подлежит удовлетворению и заявленное требование о возмещении морального вреда (противоправное завладение имуществом потерпевшего с одновременным нарушением неприкосновенности жилища; нарушение прав потребителя на качественный товар; присвоение авторства; нарушение права преимущественной покупки и т.д.).
Применительно к положениям статьи 352 K941000_ Гражданского кодекса неисполнение обязательств, предусмотренных статьями 272-288 Гражданского кодекса, может являться основанием для возмещения морального вреда, если ненадлежащее исполнение обязательства должником не связано с нарушением имущественных прав кредитора. Ненадлежащее исполнение обязательств, затрагивающих имущественные права должника (например, уклонение от возврата денег по договору займа; неисполнение обязательства по договору купли-продажи в части оплаты покупки или передачи предмета сделки; и т.д.), в соответствии с пунктом 4 статьи 951 K990409_ Гражданского кодекса исключает возможность компенсации морального вреда в денежном выражении.
14. Моральный вред, причиненный потерпевшему совместными противоправными действиями нескольких юридических или физических лиц, в соответствии с пунктами 1-4 статьи 287 K941000_ и статьей 932 К990409_ Гражданского кодекса подлежит возмещению в полном объеме причинителями такого вреда в солидарном или в долевом порядке.
15. При причинении потерпевшему морального вреда действиями малолетних или несовершеннолетних, либо действиями граждан, признанных в установленном законом порядке недееспособными или ограниченно дееспособными, либо действиями дееспособных граждан, но по состоянию здоровья не способных понимать значение своих действий или руководить ими, его возмещение производится судом по правилам, установленным статьями 925-930 Гражданского кодекса.
16. Поскольку требования о возмещении морального вреда неразрывно связаны с личностью гражданина, то заявления общественных объединений по защите прав потребителей о возмещении морального вреда неопределенному кругу потребителей судам надлежит в соответствии со статьями 150 и 155 K990411_ Гражданского процессуального кодекса оставлять без движения.
17. Обратить внимание судов на то, что только в предусмотренных Гражданским кодексом случаях личные неимущественные права подлежат защите судом независимо от вины лица, нарушившего эти права. В остальных случаях возмещение морального вреда производится при установлении вины причинителя.
В исковом заявлении истец обязан указать доказательства, подтверждающие факт нарушения его конкретных личных неимущественных прав и благ, а также способ их защиты. При заявлении иска о компенсации морального вреда в денежном выражении истец обязан указать сумму компенсации, которая, по его мнению, обеспечит возмещение причиненного ему морального вреда.
Требования граждан о компенсации морального вреда в денежном выражении, причиненного органами, ведущими уголовный процесс, подлежат рассмотрению в порядке гражданского судопроизводства.
18. Требования граждан о возмещении морального вреда в соответствии с Законом Z960065_ "О государственной пошлине" как иски неимущественного характера подлежат оплате государственной пошлиной в размере 50 процентов месячного расчетного показателя на день подачи заявления, установленного законом о республиканском бюджете на соответствующий финансовый год.
При предъявлении истцом в одном исковом заявлении требований имущественного характера и о возмещении морального вреда, каждое из заявленных требований подлежит оплате государственной пошлиной самостоятельно, если истец в соответствии с законодательством не освобожден от уплаты государственной пошлины.
В соответствии со статьей 110 K990411_ Гражданского процессуального кодекса при удовлетворении требования о возмещении морального вреда суд обязан взыскать с ответчика соответственно в пользу истца или в доход местного бюджета государственную пошлину, которую истец уплатил или должен был уплатить при подаче заявления. При этом указанная сумма государственной пошлины подлежит взысканию независимо от размера удовлетворенного требования о компенсации морального вреда в денежном выражении.
19. Обратить внимание судов на то, что применительно к требованиям статьи 221 Гражданского процессуального кодекса решение по каждому делу о возмещении морального вреда должно содержать:
- описание характера правонарушения, которым потерпевшему причинен моральный вред;
- указание на те личные неимущественные права и блага потерпевшего, которые были нарушены;
- данные об испытываемых потерпевшим нравственных или физических страданиях;
способ защиты неимущественных прав (восстановление положения, существовавшего до нарушения права; устранение последствий морального вреда; взыскание компенсации морального вреда в денежном выражении), а также обоснование размера компенсации морального вреда в денежном выражении;
- нормы материального права, которыми суд руководствовался при вынесении решения.
В резолютивной части решения суд обязан указать вид ответственности ответчика (субсидиарная, долевая, солидарная, индивидуальная), а также источник взыскания (за счет имущества физического лица или денег, находящихся на банковских счетах юридического лица; из государственной казны) компенсации морального вреда в денежном выражении. При взыскании компенсации морального вреда в денежном выражении из государственной казны суд обязан указать также администратора соответствующей бюджетной программы, который в установленном законодательством порядке обеспечивает исполнение вступившего в законную силу решения суда.
20. В связи с принятием настоящего постановления признать утратившим силу постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 1995 года N 10 P95010s_ "О применении судами законодательства о возмещении морального вреда".

Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан

Секретарь Пленума,
судья Верховного Суда
Республики Казахстан

Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 2001 жылғы 21 маусым N 3. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2015 жылғы 27 қарашадағы № 7 нормативтік қаулысымен.

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 27.11.2015 № 7 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

Азаматтарға тиесiлi мүлiктiк емес игілiктер мен өзiндiк құқықтарды қорғау және оларға келтiрiлген моральдық зиянды өтеу мәселелерiн реттейтiн заңнаманы сот практикасында дұрыс әрi бiрыңғай қолдану мақсатында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қаулы етедi:

1. Азаматтарға тумысынан немесе заң бойынша тиесiлi мүлiктiк емес игiлiктер мен өзiндiк құқықтарды қорғаудың және азаматтарға келтiрiлген моральдық зиянды толық өтеудiң конституциялық құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырудың, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың тиiмдi тәсiлi болып табылатынына соттардың назары аударылсын.

2. Азаматтардың жеке мүлiктiк емес құқықтарын қорғаудың Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң (әрi қарай мәтiн бойынша - Азаматтық кодекс) 9 және 141-баптары мен басқа да заңдарға сәйкес соттардың мүлiктiк емес игiлiктер мен өзiндiк құқықтарын қорғау:

мүлiктiк емес игiлiктер мен өзiндiк құқықтар бұзылғанға дейiн қолданылған ереженi қалпына келтiру, оның iшiнде мемлекеттiк органдардың заңнамаға сәйкес келмейтiн актiлерiн қолдануға жатпайды деп тану;

мүлiктiк емес игiлiктер мен өзiндiк құқықтардың бұзылуының салдарын жою;

моральдық зиянға ақша нысанында өтем жасау жолымен жүргізiледi.

Мүлiктiк емес игiлiктер мен өзiндiк құқықтарды сот жоғарыда көрсетiлген тәсiлдердi жинақтай отырып, сондай-ақ олардың әрқайсысын бөлек қолдана отырып қорғайды.

Мүлiктiк емес өзiндiк құқықтарды қорғаудың Азаматтық кодекспен көзделген тәсiлдерiн соттар осындай құқықтарды қорғау еңбек туралы, неке және отбасы туралы, табиғи ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау туралы және өзге де заңнамалық актiлермен арнайы тиянақталмаған жағдайларда да қолдануы мүмкiн.

3. Бұзылуы, айырылуы немесе кемiтiлуi азаматқа моральдық зиян келтiруге әкеп соғатын мүлiктiк емес өзiндiк құқықтар деп азаматқа тумысынан немесе заңға сәйкес тиесiлi және оның жеке басымен тiкелей байланысты құқықтар мен игiлiктердi түсiну қажет. Адамға тумысынан тиесiлi игiлiктерге өмiр сүру, денсаулықты, ар-намысты, бостандықты, жеке басына қол сұқпаушылықты, ал құқықтарға - тұрғын үйiне немесе меншiгіне қол сұқпаушылық құқығын, жеке өмiрiнiң немесе отбасының құпиясын, телефон, телеграф хабарларының құпиясы мен хат алысу құпиясы құқығын; атын пайдалану құқығын; өз бейнесiне құқығын; интеллектуалдық қызметтiң нәтижелерiне құқығын қорғау туралы заңнамаға сәйкес авторлық құқықты және мүлiктiк емес өзiндiк құқықтарды; емiн-еркiн жүрiп-тұру және тұратын жерiн таңдау, нанымды ақпарат алу құқығын және республиканың заңнамалық актiлерiмен көзделген басқа да құқықтарды жатқызуға болады.

Моральдық зиян деп азаматтың құқық бұзушылық, оған тиесiлi мүлiктiк емес игiлiктер мен өзiндiк құқықтардың кемiтiлуiнен немесе олардан айырудан туындаған жан немесе тән азабын түсiну қажет.

Азаматтың жан азабы деп адамның кемсiтуге, ызалануға, түңiлуге, ашуға, ұятқа, қажуға, жайсыздыққа және т.б. байланысты басынан кешiретiн эмоциялық-өзiндiк жан күйзелiсi сезiмдерiн түсiну қажет. Мұндай сезiмдер тiкелей жәбiрленушiнiң өзiне немесе оның жақын туыстарының (ата-анасының, жұбайының, баласының, бауырының, апа-сiңлiсiнiң) өмiрi мен денсаулығына құқыққа қайшы қол сұғуға; бас бостандығынан заңсыз айыруға немесе шектеуге не емiн-еркiн жүрiп-тұру құқығынан заңсыз айыруға; денсаулығына зиян келуiнiң нәтижесiнде, оның iшiнде бет әлпетiне адам танымастай болып жарақат пен сызаттың түсуiнiң салдарынан алғашқы бейнесiнен айырылуына байланысты белсендi еңбек ету және қоғамдық қызметтi жалғастыру мүмкiндiгiнен толық немесе iшiнара айырылуға; отбасылық, жеке және дәрiгерлiк құпияның ашылуына; хат-хабар алмасу, телефон мен телеграф ақпараты құпиясының бұзылуына; азаматтың қадiр-қасиетi мен ар-намысына кiр келтiретiн, шындыққа жанаспайтын мәлiметтердi таратуға; өз атына, өз бейнесiне құқықтарының бұзылуына; авторлық және аралас құқықтарының бұзылуына және т.б. байланысты болуы мүмкiн. Тән азабы деп құқыққа қайшы күш қолдануға немесе денсаулығына зақым келтiрiлуiне байланысты сезiнетiн тәнiнiң ауыруын түсiну қажет. Z960006_

4. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 187-бабының

1) тармақшасына сәйкес моральдық зиянды өтеу туралы талаптарға талап қою мерзiмi қолданылмайды. Бұл ретте соттар "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" Заңға сәйкес азаматтардың мүлiктiк емес өзiндiк құқықтарын қорғауды көздейтiн заң актiлерiнiң, егер заң актiлерiмен өзгеше тәртiп көзделмесе, олар қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн пайда болатын құқықтық қатынастарға қолданылатынына назар аударулары қажет.

"Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiн (Ерекше бөлiм) қолданысқа енгiзу туралы" Заңның 8-тармағымен Азаматтық кодекстiң 922 және 923-баптарымен көзделген жағдайларда келтiрiлген мүлiктiк емес зиян, егер ол 1999 жылдың 1 шiлдесiне дейiн, бiрақ әрi кеткенде 1996 жылдың 1 шiлдесiне дейiн келтiрiлсе және өтелмей қалса, өтеуге жататыны көрсетiлген.

Жәбiрленушiнiң осындай зиянды өтеу құқығын көздейтiн заң актісi қолданысқа енгiзiлгенге дейiн келтiрiлген мүлiктiк емес зиянды өтеу туралы талап қанағаттандыруға жатпайды. Мұндай зиян заң актiсi қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн азамат жан немесе тән азабын тартқан жағдайларда да қанағаттандыруға жатпайды.

Егер жәбiрленушiге мүлiктiк емес зиян келтiрген құқыққа қарсы әрекет (әрекетсiздiк) заң актiсi қолданысқа енгiзiлгенге дейiн басталса және заң актiсi қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн де жалғасса, онда моральдық зиян заң актiсi қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн жасалған құқыққа қарсы әрекетпен (әрекетсiздiкпен) келтiрiлген бөлiгiнде ғана өтеуге жатады.

5. Азаматтық кодекстiң 917-бабының 1-тармағына сәйкес моральдық зиянды оны құқыққа қайшы (қасақана немесе абайсыздықтан) жасаған әрекетiмен (әрекетсiздiгiмен) келтiрген тұлға толық көлемiнде өтеуге тиiс.

Моральдық зиянды толық өтеу деп зиян келтiрушi тарапынан оның заң актiлерiнiң нормаларының тiкелей талабына сәйкес ол iске асыруға мiндеттi (мысалы, "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Заңға сәйкес бұқаралық ақпарат құралдары ол таратқан шындыққа сай келмейтiн мәлiметтерге түзету жариялауға; Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң 44-бабына сәйкес қылмыстық процестi жүргiзушi орган моральдық зиянның салдарын жою жөнiнде шаралар қабылдауға тиiс) немесе жәбiрленушiнiң талабы бойынша сот шешiмiмен белгiленген ақша нысанында моральдық зиянға өтем жасау сияқты әрекеттерiн түсiну қажет.

6. Азаматтық кодекстiң 952-бабына сәйкес моральдық зиянға тек ақша нысанында өтем жасалатындықтан, ал өтемнiң мөлшерiн сот анықтайтындықтан өтем мөлшерiн анықтау кезiнде соттар әдiлеттiлiк пен ақылға сыйымды қажеттiлiктi негiзге алуы қажет.

Мүлiктiк зиянға ақшалай нысанда өтем жасау мөлшері, егер оның мөлшерін анықтау кезінде сот азаматтың мүліктік емес өзіндік құқықтарының бұзылуына байланысты барлық нақтылы мән-жайларды анықтаса және сот анықтаған өтем мөлшерi талапкер мәлiмдеген талаптардың тиiстi мөлшерде қанағаттандырылуы туралы негiздi тұжырым жасауға мүмкiндiк берсе, ол әдiл әрi жеткiлiктi мөлшерде жасалды деп есептеу қажет.

Бiрiншi сатыдағы сот өндiрген мүлiктiк емес зиянға жасалатын өтемнiң мөлшерi, егер бұл мөлшер жоғарыда аталған заң талаптары мен принциптерге сәйкес келмейтiн болса, аппеляциялық және қадағалау тәртiбi бойынша қайта қаралуы мүмкiн.

7. Моральдық зиян үшiн жасалатын өтемнiң мөлшерiн белгiлеу кезiнде соттар субъективтi баға ретiнде жәбiрленушiге келтiрiлген жан азабы мен тән азабының ауырлығын, сондай-ақ осыларды куәландыратын объективтi мәлiметтердi, атап айтқанда:

мүлiктiк емес игiлiктер мен өзiндiк құқықтардың (өмiрi, денсаулығы, жеке бас бостандығы, жеке өмiрi, жеке және отбасылық құпиясы, ар-намысы мен қадiр-қасиетi және т.б.) өмiрлiк маңызын;

жәбiрленушiнiң басынан кешкен жан немесе тән азабының ауырлығын (бас еркiнен айырылу, дене жарақатын түсiру, жақын туыстарынан айырылу, еңбек қабiлетiн жоғалтуы немесе шектелуi және т.б.);

моральдық зиянды өтеу үшiн қажет болған кезде зиян келтiрушiнiң кiнәсiнiң нысанын (қасақана ниетпен, абайсыздық) назарға алулары қажет.

Сот моральдық зиянның ақшалай нысандағы өтемiнiң мөлшерiн анықтау кезiнде iс материалдарымен негiзделген басқа да мән-жайларды, атап айтқанда, жәбiрленушiге келтiрiлген моральдық зиян үшiн жауапкершiлiк көтеретiн азаматтың отбасылық және мүлiктiк жағдайын назарға алуға құқылы.

8. "Жаппай саяси қуғын-сүргiн құрбандарын ақтау туралы" Заңның 22-бабымен саяси қуғын-сүргiн құрбандарына келтiрiлген зиянды өтеудiң ерекшеліктерi көзделгенiне соттардың назары аударылсын. Осы ерекшелiк саяси себептер бойынша қуғын-сүргiнге ұшыраған адамдарға мүлiктiк және мүлiктiк емес зиянның 2001 жылдың 1 қаңтарынан бастап, бас еркiнен айыру орындарында болған әрбiр айы үшiн ақталушының әлеуметтiк қорғау органдарына жүгiнген күндегi Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгiленген айлық есептiк көрсеткiштiң төрттен үшiндей мөлшерiнде өтеуге жататынын бiлдiредi. Алайда мүлiктiк және мүлiктiк емес зиян өтемiнiң жалпы сомасы 100 айлық есептiк көрсеткiштен аспауы қажет. <*>

Моральдық зиянға ақша нысанында өтем жасау жәбiрленушiнiң жеке басымен ажырамас байланыста болғандықтан осы өтем, өтем есептелген (сот өндiрген), бiрақ ақталған адам қайтыс болуы себептi алынбаған жағдайлардан басқа кезде, жаппай саяси қуғын-сүргiн құрбандарының мұрагерлерiне берiлмейдi.

Соттар "Жаппай саяси қуғын-сүргіндер құрбандарын ақтау туралы" Заңның 26-бабындағы осы Заңның 18-24-баптарының күшінің Заң күшіне енгенге дейін ақталған жаппай саяси қуғын-сүргіндер құрбандарына қолданылатыны туралы нұсқауын Заң қабылданғаннан кейін ақталған адамдардың құқықтарын шектеместен 18-24-баптардың қолданылуына кері күш береді деп түсіну қажет. <*>

Ескерту. 8-тармақ өзгерді - ҚР Жоғарғы Сотының 2003.03.20. N 3 қаулысымен .

9. Соттардың назары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 922-бабының 1-тармағына, 923-бабының 1 және 2-тармақтарына, 951-бабының 3-тармағына сәйкес:

мемлекеттік органдардың заң актiлерiне сәйкес келмейтiн актiлер шығаруының;

заңсыз соттаудың;

заңсыз қылмыстық жауапкершiлiкке тартудың;

бұлтартпау шарасы ретiнде қамауға алудың, үй тұтқыны етiп ұстаудың, ешқайда кетпеу туралы қолхат алудың;

тұтқынға алу түрiнде әкiмшiлiк жазасын заңсыз қолданудың;

психиатриялық немесе басқа емдеу мекемелерiне заңсыз орналастырудың;

заңнамалық актiлермен көзделген өзге жағдайлардың (мысалы, "Әскери қызметшiлер мен олардың отбасы мүшелерiнiң мәртебесi және әлеуметтік қорғау туралы" Заңның 14-бабымен әскери қызметшiлер дене жарақатын алғанда, лауазымынан немесе әскери атағынан заңсыз төмендетiлгенде, келiсiм-шарт шарттарын сақтамау жағдайларының) нәтижесiнде ақша нысанында азаматқа келтiрiлген моральдық зиян оны келтiрушiнiң кiнәсiне қарамастан мемлекеттiк қазынаның (республикалық немесе жергiлiктi бюджеттiң қаражатының) есебiнен өтеледi.

10. Мемлекеттiк қазынаның есебiнен (республикалық немесе жергiлiктi бюджет) ақша түрiнде моральдық зиянға өтем жасау туралы талаптар бойынша жауапкерлер мемлекет болып табылатындықтан, осы санат бойынша қаралатын iстердi соттар мемлекеттiк қазына өкiлiнiң тұрған жерi бойынша анықтауы керек.

Мемлекеттiк қазынаның өкiлi Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi не мемлекеттiк қазынаның мүдделерiн бiлдiру жөнiнде арнайы өкілеттікті иеленген өзге де мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар бола алады.

Соттар мемлекеттiк қазынаның өкiлiн, сондай-ақ тиiстi бюджет бағдарламасының әкiмшiсiн анықтауға және оларды жәбiрленушiлердiң ақша нысанындағы моральдық зиянды мемлекет қазынасының есебiнен өтеу туралы талаптары бойынша iстердi қарауға қатыстыруға тиiс.

11. Жоғары қауiптiлiк көзi келтiрген моральдық зиян үшiн өтем өндiру туралы азаматтардың талаптарын қараған кезде соттар, егер осы зиянның жойқын күштің немесе жәбiрленушiнiң қасақана ниетiнiң салдарынан не жоғары қауіптiлiк көзiнiң зиян келтiрушiнiң құқыққа қайшы әрекеттерiнiң нәтижесiнде оның ырқынан шығып кетуiне байланысты келтiрiлгенiн дәлелдей алмаса, жоғары қауiптiлiк көзi иесiнiң моральдық зиян үшiн ақша нысанында өтем жасауға тиiс екенiн назарда ұстаулары қажет.

Соттардың, жәбiрленушiнiң жоғары қауiптiлiк көзiмен қауiпсiз жұмыс iстеу ережесiн бiле тұра қасақана бұзуын (иттер мен басқа да үй жануарларын айтақтау; зоопарктерде және олар қамауда ұсталатын басқа да жерлерде жабайы жануарларды айтақтау; өрт қаупi бар, жарылғыш, ионданушы және адам денсаулығына қауiптi басқа да нәрселер мен заттарды пайдалану тәртiбiн бұзу) дәлелдейтiн, оның жәбiрленушiге моральдық зиян келтiруiне жәрдемдесетiн әрекеттерiн жәбiрленушiнiң қасақана ниетi деп түсiнгенi жөн.

Жоғары қауiптiлiк көзiнiң құқыққа сай иелiктен шығып кетуi деп, жоғары қауiптiлiк көзi иесiнiң үшiншi адамның кәдуiлгi жағдайларда жоғары қауiптiлiк көзiн оның еркiнен тыс пайдаланып кетуiн болдырмайтын тиiстi әрi жеткiлiктi шараларды қабылдауын түсiну қажет.

Жоғары қауiптілiк көзiн иеленген адамдар құқыққа қайшы әрекеттерiмен жәбiрленушiге мүлiктiк зиян келтiрген жағдайда, моральдық зиянды өтеу жөнiндегi мiндеттердi осындай зиянды келтiрген адамдар тiкелей өздерi көтередi. Егер жоғары қауiптiлiк көзi оның иесiнiң кiнәсi болған кезде де құқыққа сай иелiктен шықса, онда мүлiктiк зиян үшiн жауапкершiлiк үлес тәртiбiмен зиян келтiрушiнiң тiкелей өзiне, сондай-ақ жоғары қауiптiлiк көзiнiң иесiне жүктеледi.

12. "Сақтандыру қызметi туралы" Заңмен және автокөлiк құралдары иелерiнiң немесе тасымалдаушылардың жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi мiндеттi сақтандыру саласындағы өзге де нормативтік құқықтық актілермен сақтандырушының жәбiрленушiге келтiрiлген зиян үшiн жауапкершiлiгi сақтандырылмайтынына соттардың назары аударылсын. Сақтандыру ұйымдарына (сақтандырушыларға, қайта сақтандырушыларға) сақтандыру оқиғасының туындауына байланысты үшiншi адамға моральдық зиянды өтеу жүктелмейдi. Сақтандыру оқиғасы туындаған жағдайда моральдық зиянды өтеу жөнiндегі мiндет автокөлiк құралының иесiне немесе тасымалдаушыға жүктелуге тиiс. P961319_

Егер ерiктi сақтандыру шартында сақтанушының мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарын сақтандыру көзделсе, онда сақтандыру төлемдерi ерiктi сақтандыру шартының ережелерiне сәйкес жүргізiлуге тиiс.

13. Соттарға Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 951-бабының 4-тармағына сәйкес жеке тұлғалардың мүлiктiк құқықтарының бұзылуы моральдық зиянға ақшалай нысанда өтем жасау мүмкiндiгiн терiске шығаратынын, атап айтқанда: мүлiктi иеленуге, пайдалануға және басқаруға байланысты құқықтарды; құқықтық қатынастарға қатысушылар арасында пайда болатын мүлiктiк талаптарды (мүлiктiк немесе мiндеттемелiк құқықтар, оның iшiнде азаматтың өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянды өтеуге, мiндеттемелердiң орындалмауына немесе тиiсiнше орындалмауына байланысты және т.б.), сондай-ақ авторлардың өздерi тудырған шығарма немесе ашқан өнертабысы үшiн сыйақы алу құқығын; мұрагерлiк құқықтарды түсiну қажет екенiн түсiндiру қажет.

Егер iстi қарау кезiнде сот азаматтардың мүлiктiк құқықтарының бұзылуы оның жеке мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарының бұзылуымен қатар орын алғанын анықтаса, онда мүлiктiк зиянды өтеу туралы талапты қанағаттандырумен қатар мүлiктiк емес зиянды өтеу туралы талап та қанағаттандыруға жатады (тұрғын үйге қол сұқпаушылықты бұза отырып, жәбiрленушiнiң үйiн заңсыз иелену; тұтынушының сапалы тауарға құқығын бұзу; тауардың фирмалық атауына құқықты бұзу; артықшылықпен сатып алу құқығын бұзу және т.с.с.).

Азаматтық Кодекстiң 352-бабының қағидаларына орай, егер міндеттемені тиісті түрде орындамау несиегердің мүліктік құқықтарының бұзылуымен байланысты болмаса, Азаматтық Кодекстiң 272-288-баптарында көрсетiлген мiндеттемелердi орындамау мүлiктiк емес зиянды өтеу үшiн негiз бола алады. Борышкердiң мүлiктiк құқықтарын қозғайтын мiндеттемелердiң тиiсiнше орындалмауы (мысалы, займ шарты бойынша алған ақшаны қайтарудан жалтару; сатып алу-сату шарты бойынша сатып алынған заттың құнын төлеу немесе мәмiле затын беру бөлiгiнде мiндеттемелердi орындамау және т.б.) Азаматтық Кодекстiң 951-бабының 4-тармағына сәйкес моральдық зиян ақша нысанында өтелуге жатпайды.

14. Бiрнеше заңды немесе жеке тұлғалардың заңсыз әрекеттерiмен жәбiрленушiге келтiрiлген мүлiктiк емес зиян Азаматтық кодекстiң 287-бабының 1-4-тармағы мен 932-бабына сәйкес осындай зиянды келтiрген адамдардың ортақтасып немесе үлес бойынша толық көлемде өтеуiне жатады.

15. Жәбiрленушiге жас балалар немесе кәмелетке толмағандар не заңмен белгiленген тәртiппен әрекетке қабiлетсiз немесе әрекетке қабiлетi шектеулi не әрекетке қабiлеттi, бiрақ денсаулығына байланысты өз әрекетiнiң мәнiн түсiнуге және оларды басқаруға қабiлетi жоқ азаматтар мүлiктiк емес зиян келтiрген жағдайда соттар оларды өтеудi Азаматтық кодекстiң 925-930-баптарында белгiленген ережелер бойынша жүргiзедi.

16. Моральдық зиянды өтеу туралы талаптар азаматтың жеке басымен тығыз байланысты болғандықтан, тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөнiндегi қоғамдық бiрлестiктердiң тұтынушылардың белгiсiз шеңберiн келтiрiлген моральдық зиянды өтеу туралы арыздарын соттар Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 150 және 155-баптарына сәйкес қозғалыссыз қалдырулары қажет.

17. Азаматтық кодекспен көзделген жағдайларда ғана мүлiктiк емес өзiндiк құқықтардың осы құқықтарды бұзған адамдардың кiнәсiне қарамастан сот қорғауына жататынына соттардың назары аударылсын. Қалған жағдайларда моральдық зиянды өтеу зиянды келтiрушiнiң кiнәсі анықталған жағдайларда жүргiзiледi.

Талапкер талап арызында оның нақтылы мүлiктiк емес өзiндік құқықтарының бұзылуын растайтын дәлелдемелердi және осы құқықтарды қорғау тәсiлдерiн көрсетуге мiндеттi. Мүлiктiк емес зиян үшiн ақшалай өтем жасау туралы талабын бiлдiрген жағдайда талапкер, оның пiкiрiнше, оған келтiрiлген мүлiктiк емес зиянның өтелуiн қамтамасыз ететiн өтем сомасын көрсетуi қажет.

Азаматтардың қылмыстық процестi жүргiзушi органдар келтiрген моральдық зиянға ақша нысанында өтем жасау туралы талаптары азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен қарауға жатады.

18. Азаматтардың "Мемлекеттiк баж туралы" Заңға сәйкес моральдық зиянды өтеу туралы талаптары мүлiктiк емес сипаттағы талаптар сияқты, арыз берiлген күнде тиiстi қаржы жылына республикалық бюджет туралы заңмен белгiленген айлық есептiк көрсеткiштiң 50 процентi мөлшерiнде мемлекеттiк баж төлеуге жатады.

Талапкер бiр талап арызында мүлiктiк сипаттағы және моральдық зиянды өтеу туралы талаптарды қойған жағдайда, олар мәлiмдеген әрбiр талап үшiн, егер талапкер "Мемлекеттiк баж туралы" Заңға сәйкес мемлекеттiк бажды төлеуден босатылмаған болса, олардың әрқайсысы бөлек-бөлек мемлекеттік баж төлеуге жатады.

Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 110-бабына сәйкес сот талапкердiң арыз берген кезде арыз берiлген күнде тиiстi қаржы жылына республикалық бюджет туралы заңмен белгiленген айлық есептiк көрсеткiштiң 50 процентi мөлшерiнде төлеген мемлекеттiк бажын жауапкерден талапкер пайдасына өндiруге, ал егер арыз берген кезде талапкер мемлекеттiк бажды төлеуден босатылған болса, аталған баж сомасын сот шешiмi бойынша талапкердiң пайдасына өндiрiлген моральдық зиянның ақшалай өтемiнiң мөлшерiне қарамастан, жауапкерден жергiлiктi бюджет кiрiсiне өндiруге мiндетті.

19. Моральдық зиянды өтеу туралы әрбiр iс бойынша шешiмнiң Қазақстан Республикасы Азаматтық iс жүргізу кодексiнiң 221-бабында көрсетiлген талаптарға сәйкес:

жәбiрленушiге моральдық зиян келтiрген құқық бұзушылықтың сипатын мұқият сипаттауды;

жәбiрленушiнiң құқық бұзушы бұзған мүлiктiк емес өзiндiк құқықтары мен игілiктерiн көрсетуiн;

жәбiрленушi шеккен жан азабы, сондай-ақ заңды тұлғаның немесе жеке кәсiпкердiң iскерлiк беделiн кемсiту туралы мәлiметтер келтiрудi;

мүлiктiк емес құқықтарды қорғау тәсiлi (құқық бұзылмай тұрған кездегi жағдайды қалпына келтiру; бұзылған өзiндiк мүлiктiк емес құқықтың салдарын жою; моральдық зиянның ақшалай өтемiн өндiру), сондай-ақ, егер мүлiктiк емес құқықтарды қорғау мүлiктiк емес зиянның ақшалай өтемiн өндiру арқылы жүзеге асырылса, ақшалай өтемнiң мөлшерiн негiздеудi;

шешiм шығару кезiнде басшылыққа алынған материалдық құқық нормаларын көрсетудi қамтуға тиiс екенiне соттардың назары аударылсын.

Сот шешімнiң қарар қабылданатын бөлiгiнде жауапкершiлiктiң түрiн (субсидиялық, үлестей, ортақ, жеке-дара), сондай-ақ ақша нысанында моральдық зиян өтемiн өндiру көзiн (жеке тұлғаның мүлкi немесе заңды тұлғаның банктiк шотындағы ақшаның, мемлекет қазынасының есебiнен) көрсетуге тиiс. Мемлекеттiк қазынадан ақша нысанында моральдық зиянға өтем өндiру кезiнде сот мемлекеттiк қазынадан ақша нысанында моральдық зиянға өтем өндiру туралы заңды күшiне енген сот шешiмiнiң орындалуын заңмен белгіленген тәртiппен қамтамасыз ететiн тиiстi бюджет бағдарламасының әкiмшiсiн көрсетуге мiндеттi.

20. Осы қаулының қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының "Соттардың моральдық залалдың орнын толтыру жөнiндегi заңды қолдануы туралы" 1995 жылғы 22 желтоқсандағы N 10 қаулысы күшiн жойды деп танылсын.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы