Об утверждении критериев и характеристик определения неблагоприятных природных явлений

Постановление Правительства Республики Казахстан от 4 апреля 2007 года N 270. Утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 сентября 2015 года № 802

Сноска. Утратило силу постановлением Правительства РК от 28.09.2015 № 802 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

Примечание РЦПИ!
В соответствии с Законом РК от 29.09.2014 г. № 239-V ЗРК по вопросам разграничения полномочий между уровнями государственного управления см. приказ и.о. Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 27 февраля 2015 года № 9-2/174.

В соответствии с Законом Республики Казахстан от 10 марта 2004 года "Об обязательном страховании в растениеводстве" Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

1. Утвердить прилагаемые критерии и характеристики определения неблагоприятных природных явлений.

2. Настоящее постановление вводится в действие по истечении десяти календарных дней со дня первого официального опубликования.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

Утверждены
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 4 апреля 2007 года N 270

Критерии и характеристики определения неблагоприятных
природных явлений

1. Общие положения

1. Неблагоприятные природные явления - метеорологические, агрометеорологические и гидрологические явления, в результате которых произошли гибель или повреждение продукции растениеводства.

2. Критерии неблагоприятных природных явлений определены на основе агроклиматического районирования и разработаны с учетом условий вегетации основных сельскохозяйственных культур - зерновых (яровые - ранние и поздние, озимые), масличных (подсолнечник, сафлор, рапс), зернобобовых (горох, нут, соя), корнеклубнеплодных (сахарная свекла, картофель), прядильных (хлопчатник).
Агроклиматическое районирование Казахстана осуществлено по теплообеспеченности, с учетом периода активной вегетации большинства растений и приведено в приложении 1 к критериям и характеристикам определения неблагоприятных природных явлений.

3. По продолжительности воздействия на сельскохозяйственные культуры неблагоприятные природные явления подразделяются на долговременные (засуха, вымерзание, недостаток тепла, излишнее увлажнение почвы, переувлажнение воздуха, наводнение, суховей) и кратковременные (град, ливень, заморозки, сильный ветер, сель).

2. Критерии и характеристики определения долговременных
неблагоприятных природных явлений

4. Засуха подразделяется на атмосферную и почвенную.
1) атмосферная засуха - состояние атмосферы, характеризующееся недостаточным выпадением осадков, высокой температурой и пониженной влажностью. В летний период атмосферная засуха оказывает значительно большее отрицательное воздействие на растения, чем весенняя и осенняя, так как наблюдается в период формирования урожая сельскохозяйственных культур. Атмосферная засуха снижает накопление вегетативной массы, обуславливает засыхание листьев, снижает фотосинтетическую деятельность растений, вызывает череззерницу, пустоколосицу, щуплость зерна, приостанавливает прирост клубней и корнеплодов, задерживает образование масла в семенах масличных культур. Критерии атмосферной засухи приведены в приложении 2 к критериям и характеристикам определения неблагоприятных природных явлений;
2) почвенная засуха характеризуется иссушением почвы. Недостаток влаги в почве в весенний период сказывается на развитии корневой системы растений, возможности использования питательных веществ почвы, деятельности полезных микроорганизмов. Критерии почвенной засухи приведены в приложении 3 к критериям и характеристикам определения неблагоприятных природных явлений.
В летний период данные критерии применимы для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения атмосферной и почвенной засухой определяются по следующим признакам:
пожелтение или побурение листьев (нижнего и верхнего ярусов), а также засыхание их в зеленом состоянии;
пожелтение колосьев;
засыхание зачатков или уже развившихся соцветий, бутонов, цветков, завязей или опадение бутонов, цветков, завязей, незрелых плодов;
подсыхание только что появившихся из обертки нитевидных столбиков (у кукурузы).
Признаками приближающихся глубоких повреждений при дальнейшем сохранении неблагоприятных условий могут быть: побеление остей (у зерновых колосовых культур), свертывание верхней части листьев в трубочку, потеря тургора у листьев в дневное время, свидетельством чего является их временное увядание (листья поникают).
Другим признаком преждевременного засыхания зерна служит малая продолжительность периода от колошения до пожелтения зерна - менее 20-22 дней у мягкой пшеницы и менее 23-25 дней - у твердой пшеницы.

5. Вымерзание - повреждение зимующих культур низкими температурами при отсутствии снежного покрова или при недостаточной его мощности во время сильных морозов.
У большинства зимующих культур при малоснежной зиме критическая температура после осенней закалки находится в пределах минус 15 - минус 22 ⁰ С. После интенсивных оттепелей растения погибают при менее низких температурах почвы. Для растений, ушедших в зиму недостаточно развитыми (озимые зерновые, не достигшие стадии кущения), понижение температуры воздуха до минус 15 ⁰ С при высоте снежного покрова менее 5 см может нанести значительный ущерб. Критерии вымерзания приведены в приложении 4 к критериям и характеристикам определения неблагоприятных природных явлений.
Данные критерии применимы для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения растений вымерзанием определяются по следующим признакам:
повреждаются различные органы растения (листья, стебли, корни);
наиболее опасным является повреждение узла кущения, при отмирании которого происходит гибель растения.

6. Недостаток тепла определяется по фактическим суммам активных и эффективных температур воздуха и теоретическим константам, необходимым для физиологического развития (наступление определенных фаз развития различных сельскохозяйственных культур). Суммы эффективных температур воздуха - это суммы средних декадных температур за вычетом температуры ниже биологического нуля, то есть температуры, при которой начинается активный рост той или иной культуры. Суммы активных и эффективных температур воздуха при недостатке тепла в вегетационный период приведены в приложении 5 к критериям и характеристикам определения неблагоприятных природных явлений.
Для яровых зерновых культур оценка недостатка тепла в период развития зависит от потребности растения в тепле в конкретный межфазный период. Растения яровых зерновых культур приостанавливают свое развитие в период "посев-колошение", если средняя температура воздуха преимущественно ниже 10 ⁰ С, а в период "колошение-созревание" - ниже 15 ⁰ С. Яровые зерновые культуры начинают свое развитие при температуре выше 5 ⁰ С, поэтому в оценке недостатка тепла следует использовать суммы положительных температур воздуха (выше 0 ⁰ С) или суммы эффективных температур воздуха (выше 5 ⁰ С).
Данные критерии применимы для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения растений при недостатке тепла определяются по следующим признакам:
слабый рост растений;
ухудшение развития плодовых органов растений в период налива и созревания (снижение продуктивности колоса (метелки) зерновых культур, образование мелких корзинок подсолнечника, початков кукурузы и так далее).

7. Излишнее увлажнение почвы в отдельных районах Казахстана наблюдается в вегетационный период, когда почва на глубине 10-12 см при визуальной оценке увлажненности характеризуется липким или текучим состоянием не менее 20 суток подряд. В отдельные сутки (не более 4-5 суток) допускается переход почвы в мягкопластичное состояние.
Данные критерии применимы для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения растений при излишнем увлажнении определяются по следующим признакам:
в период посева и начальные фазы развития сельскохозяйственных культур наблюдается загнивание растений;
полегание в период уборки хлебов, затрудняющее уборку высокорослых посевов.

8. Переувлажнение воздуха характеризуется среднесуточным значением относительной влажности воздуха 80 % и более в течение 10 дней и более при выпадении количества осадков 150 % от декадной нормы.
Данный критерий применим для всех агроклиматических зон.

9. Наводнение характеризуется стихийным затоплением населенных пунктов, сельскохозяйственных угодий, в результате резкого подъема уровня воды в поверхностных водных объектах при снеготаянии, обильных ливневых осадках, ветровых нагонах воды, при ледяных заторах и так далее.
Данный критерий применим для всех агроклиматических зон.

10. Суховей характеризуется сохранением не менее 5 дней минимальной относительной влажности воздуха 30 % и менее, максимальной температурой воздуха 25 ⁰ С и более при средней скорости ветра 5 м/с и более.
Интенсивность суховея определяется сухостью и температурой воздуха, а также скоростью движения суховейного потока. Критерии интенсивности суховеев в зависимости от действия на растения приведены в приложении 6 к критериям и характеристикам определения неблагоприятных природных явлений.
Данные критерии применимы для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения суховеем определяются по следующим признакам:
пожелтение или побурение листьев (нижнего и верхнего ярусов), а также засыхание их в зеленом состоянии;
пожелтение колосьев;
засыхание зачатков или уже развившихся соцветий, бутонов, цветков, завязей или опадение бутонов, цветков, завязей, незрелых плодов;
подсыхание только что появившихся из обертки нитевидных столбиков (у кукурузы).
Признаками приближающихся глубоких повреждений при дальнейшем сохранении неблагоприятных условий могут быть: побеление остей (у зерновых колосовых культур), свертывание верхней части листьев в трубочку, потеря тургора у листьев в дневное время, свидетельством чего является их временное увядание (листья поникают).
Суховеи и недостаток влаги в почве могут вызвать засыхание не закончившего формирование зерна. Отличительный признак засохшего (не завершившего налива) зерна - его щуплость. Другим признаком преждевременного засыхания зерна служит малая продолжительность периода от колошения до пожелтения зерна - менее 20-22 дней у мягкой - пшеницы и менее 23-25 дней - у твердой пшеницы.

3. Критерии и характеристики определения кратковременных
неблагоприятных природных явлений

11. Град характеризуется выпадением осадков, в теплое время года из мощных кучево-дождевых облаков, в виде частичек плотного льда, различных по форме и величине.
Продолжительность выпадения града и площадь полосы выпадения колеблятся в широких пределах: по времени от нескольких секунд до 1 часа; по площади полоса по ширине достигает 1-2 км, в длину 10-20 км.
Наибольший вред наносит град в период цветения и созревания плодов сельскохозяйственных культур, когда поврежденные растения не в состоянии восстановить свои органы.
Данные критерии применимы для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения растений градом определяются по следующим признакам:
листья (отдельные, многие, большинство, все) сбиты, порваны;
стебли у травянистых растений (отдельные, многие, большинство, все) поломаны;
соцветия, бутоны, цветки, завязи плодов, незрелые плоды, зрелые плоды (отдельные, многие, большинство, все) поломаны, побиты, сбиты;
у зерновых зерно выбито (в небольшой, большой, очень большой степени);
полегание растений - временное, окончательное.

12. Ливень характеризуется выпадением осадков большой интенсивности в количестве 20 мм и более за период 1 час и менее.
Сильные ливни вызывают водную эрозию почвы и полегание посевов, что затрудняет уборку и обуславливает значительные потери урожая.
Выпадение ливневых осадков в период от посева до появления всходов сельскохозяйственных культур вызывает уплотнение почвы и при установлении сухой солнечной погоды способствует образованию почвенной корки, которая затрудняет появление всходов.
В период начального развития растений ливни оказывают механическое воздействие на посевы: прибивают к поверхности почвы, частично надламывают. Во время уборки урожая сельскохозяйственных культур ливни вызывают большие потери, ухудшают качество продукции.
Данные критерии применимы для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения ливнем определяются по следующим признакам:
стебли у травянистых растений (отдельные, многие, большинство, все) поломаны;
соцветия, бутоны, цветки, завязи плодов, незрелые плоды, зрелые плоды (отдельные, многие, большинство, все) смыты;
полегание растений - временное, окончательное;
смывание посевов потоками воды;
образование корки на поверхности почвы до появления всходов.

13. Заморозки характеризуются понижением температуры воздуха (поверхности почвы) ниже 0 ⁰ С в период активной вегетации сельскохозяйственных культур, приводящим к значительному их повреждению.
Температура, ниже которой растения повреждаются или гибнут, называется критической. Эта температура зависит от вида и фазы развития растений:
озимые, ранние яровые зерновые и зернобобовые культуры в начальные фазы развития выносят кратковременные заморозки до минус 7 ⁰ С. В период колошения озимые, ранние яровые зерновые и зернобобовые культуры повреждаются при температуре минус 3 ⁰ С, а во время цветения при минус 1 ⁰ С. В фазе молочной спелости зерновые культуры повреждаются при минус 2 ⁰ С. По мере созревания устойчивость зерна к низким температурам возрастает;
корнеплоды, прядильные и некоторые масличные культуры в начале развития выдерживают до минус 5 ⁰ С, в фазе цветения до минус 2 ⁰ С;
кукуруза, картофель, соя выносят температуру до минус 2 ⁰ С, но в фазе цветения повреждаются при минус 1 ⁰ С;
теплолюбивые растения (гречиха, фасоль, рис, хлопчатник, бахчевые) повреждаются при минус 0,5 ⁰ С.
Данные критерии применимы для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения заморозками определяются по следующим признакам:
листья (отдельные, многие, большинство, все) увяли, побурели, почернели, повреждены по краям, на концах, в середине; стебли и побеги (отдельные, многие, большинство, все) почернели, увяли на концах, до половины, до основания;
соцветия, бутоны, цветки (отдельные, многие, большинство, все) увяли, побурели, опали;
зрелые плоды, зерно (у отдельных растений, у многих, у большинства, у всех) повреждены (небольшое число, большая часть, все);
растения целиком померзли (отдельные, многие, большинство, все).
Первым признаком возможного повреждения зерна кукурузы, не достигшего восковой спелости, является внезапное изменение цвета листьев обертки после оттаивания они быстро теряют зеленую окраску и засыхают; поврежденное зерно теряет упругость.

14. Сильный ветер характеризуется ветром со скоростью 15 м/с и более. Сельскохозяйственные посевы могут быть повреждены при скорости ветра 15 м/с независимо от того, какой характер имеет ветер (средняя скорость, максимальная скорость, порывы).
Сильный ветер наносит ущерб в период созревания посевов, вызывает полегание высокорослых зерновых и других культур.
Данные критерии применимы для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения растений сильным ветром определяются по следующим признакам:
стебли у травянистых растений (отдельные, многие, большинство, все) поломаны;
соцветия, бутоны, цветки, завязи плодов, незрелые плоды, зрелые плоды (отдельные, многие, большинство, все) поломаны;
полегание растений - временное, окончательное;
выдувание посевов - обнажение корней, обнажение узлов кущения у зерновых полное, выдувание слабо укоренившихся растений (отдельные растения, многие, большинство, все);
заносы - покрытие растений перенесенной ветром почвой.

15. Сель характеризуется временным горным потоком смеси воды и большого количества обломков горных пород от глинистых частиц до крупных камней и глыб, производящим за относительно короткий промежуток времени значительные изменения строения русла водотока и приносящим очень большие разрушения.
Данный критерий применим для всех агроклиматических зон.
Характер и степень повреждения растений селем определяются по следующим признакам:
листья (отдельные, многие, большинство, все) порваны;
стебли у растений (отдельные, многие, большинство, все) поломаны;
соцветия, бутоны, цветки, завязи плодов, незрелые плоды, зрелые плоды (отдельные, многие, большинство, все) смыты;
полегание растений - временное, окончательное.

Приложение 1
к критериям и характеристикам
определения неблагоприятных
природных явлений

Агроклиматическое районирование территории Казахстана

(См. бумажный вариант)

Приложение 2
к критериям и характеристикам
определения неблагоприятных
природных явлений

Критерии атмосферной засухи

Период наблюдения		Продол- жительность	Макси- мальная темпе- ратура воздуха ( 0 С)	Минимальная относи- тельная влажность воздуха (%)	Агроклима- тические зоны Казахстана
1) ранне-весен- ний - апрель и поздне-осенний - октябрь		30 суток подряд	10 градусов и выше	50 и менее	I, II, III, IV
				45 и менее	VI, VII
2) поздне- весенний - май и ранне-осенний - сентябрь		30 суток подряд	20 градусов и выше	40 и менее	I, II, III, V
				35 и менее	IV, VI, VII
3) летний - июнь, июль, август	а)	30 суток подряд (не более 25 % продолжи- тельности периода возможна температура ниже указанного предела)	от 25 до 30 градусов	35 и менее	для всех агроклима- тических зон
	б)	15 суток подряд	от 30 до 35 градусов	30 и менее
	в)	10 суток подряд	выше 35 градусов

Приложение 3
к критериям и характеристикам
определения неблагоприятных
природных явлений

Критерии почвенной засухи

Период наблюдения		Продолжи- тельность	Запасы продуктивной влаги (мм) в слое почвы		Агроклима- тические зоны Казахстана
			0-20 см	0-100 см
1) весенний	а)	в течение 3-х декад	25 и менее	100 и менее	I, II, III, V
	б)	в течение 3-х декад	20 и менее	80 и менее	IV
	в)	в течение 3-х декад	15 и менее	60 и менее	VI, VII
2) летний	а)	30 суток подряд	10 и менее	-	для всех агроклима- тических зон

Приложение 4
к критериям и характеристикам
определения неблагоприятных
природных явлений

Критерии вымерзания

Минимальная температура воздуха ( 0 С)	Высота снежного покрова (см)	Агроклиматические зоны Казахстана
минус 20 и ниже	отсутствие снежного покрова	для всех агроклиматических зон
минус 25 и ниже	5 и менее

Приложение 5
к критериям и характеристикам
определения неблагоприятных
природных явлений

Суммы активных и эффективных температур воздуха
при недостатке тепла в вегетационный период

1) яровые зерновые культуры	Продол- жительность	Сумма положительных средне- суточных температур воздуха (выше 0 0 С)	Сумма эффективных температур (выше 5 0 С)	Агрокли- матические зоны Казахстана
	июнь - август	1350 и менее	1000 и менее	II, III, V
	июнь - август	1500 и менее	1100 и менее	IV, VI, VII
2) тепло- любивые культуры	Продол- жительность	Сумма положительных средне- суточных температур воздуха (выше 0 0 С)	Сумма эффективных температур (выше 10 0 С)
	июнь - август	1800 и менее	1100 и менее	VIII, XI
	июнь - август	1650 и менее	900 и менее	VII, XI

Приложение 6
к критериям и характеристикам
определения неблагоприятных
природных явлений

Критерии интенсивности суховеев

Интенсив- ность суховея	Испаряе- мость за сутки (мм)	Дефицит насыщения водяного пара (гПа) после полудня		Агрокли- матические зоны Казахстана
		при ветре менее 10 м/с	при ветре более 10 м/с	для всех агрокли- матических зон
Слабые	3-5	20-32	13-27
Средние	5-6	33-39	28-32
Интенсивные	6-8	40-52	33-45
Очень интенсивные	более 8	более 52	более 45

Қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамаларын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 4 сәуірдегі N 270 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 28 қыркүйектегі № 802 қаулысымен

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 28.09.2015 № 802 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).

"Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 10 наурыздағы Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ :

1. Қоса беріліп отырған қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамалары бекітілсін.

2. Осы қаулы алғаш рет ресми жарияланған күнінен бастап он
күнтізбелік күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2007 жылғы»4«сәуірдегі
N 270 қаулысымен
бекітілген

Қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамалары 1. Жалпы ережелер

1. Қолайсыз табиғат құбылыстары - салдарынан өсімдік
шаруашылығының өнімдері жойылған немесе бүлінген метеорологиялық,
агрометеорологиялық және гидрологиялық құбылыстар.

2. Қолайсыз табиғат құбылыстарының өлшемдері агроклиматтық аудандастыру негізінде айқындалған және негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарын - дәнді (жаздық - ерте және кеш, күздік), майлы (күнбағыс, мақсары, рапс), дәнді-бұршақты (бұршақ, аңқа, қытай бұршағы), тамыр түйнекті жемістілер (қант қызылшасы, картоп), иірілетін (мақта) дақылдарды вегетациялау шарттары ескеріле отырып әзірленген.
Қазақстанды агроклиматтық аудандастыру көптеген өсімдіктердің белсенді вегетациялану кезеңі ескеріле отырып, жылумен қамтамасыз етілуі бойынша жүзеге асырылған және қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамаларына 1-қосымшада келтірілген.

3. Қолайсыз табиғат құбылыстары ауыл шаруашылығы дақылдарына әсер ету ұзақтығы бойынша ұзақ мерзімді (қуаңшылық, үсу, жылудың жетіспеуі, топырақтың шамадан тыс ылғалдануы, ауаның шамадан тыс ылғалдануы, су басу, аңызақ) және қысқа мерзімді (бұршақ, нөсер, үсік шалу, қатты жел, сел) болып бөлінеді.

2. Ұзақ мерзімді қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамалары

4. Қуаңшылық атмосфералық және топырақтық болып бөлінеді:
1) атмосфералық қуаңшылық - атмосфераның жауын-шашынның жеткіліксіз болуымен, жоғары температурамен және төмен ылғалдылықпен сипатталатын жай-күйі. Жазғы кезеңде атмосфералық қуаңшылық көктемгі және күзгіге қарағанда өсімдіктерге едәуір көбірек кері әсерін тигізеді, өйткені ол ауыл шаруашылығы дақылдарын жинау кезеңінде байқалады. Атмосфералық қуаңшылық вегетативтік массаның жинақталуын азайтады, жапырақтардың солуына себепші болады, өсімдіктердің фотосинтетикалық қызметін төмендетеді, сирек дәнділікті, бос масақтылықты, дәннің жадаулығын туғызады, түйнектер мен тамыр-жемістілердің өсуін тоқтатады, майлы дақылдардың тұқымдарында майдың түзілуін кідіртеді. Атмосфералық қуаңшылықтың өлшемдері қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамаларына 2-қосымшада келтірілген.
2) топырақтық қуаңшылық топырақтың құрғауымен сипаттамаланады. Көктемгі кезеңде топырақта ылғалдың жетіспеуі өсімдіктердің тамыр жүйесінің дамуында, топырақтың құнарлы заттарын пайдалану мүмкіндігінде, пайдалы микроорганизмдердің қызметінде білінеді. Топырақтық қуаңшылықтың өлшемдері қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамаларына 3-қосымшада келтірілген.
Жазғы кезеңде осы өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.
Атмосфералық және топырақтық қуаңшылықпен бүліну сипаты және дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
жапырақтардың (төменгі және жоғарғы ярустардың) сарғаюы немесе қоңырлануы, сондай-ақ олардың жасыл күйінде қурауы;
масақтардың сарғаюы;
ұрықтардың немесе дамыған гүл шоғырының, түйнектердің, гүлдердің, түйіндердің қурауы немесе түйнектердің, гүлдердің, түйіндердің түсуі, пісіп-жетілмеген жемістердің қурауы;
орамдардан жаңадан пайда жіп тәріздес сабақтардың (жүгеріде) солуы.
Қолайсыз жағдайдың одан әрі қарай сақталуы кезінде жақындаған қатты зақымданудың белгілері мыналар болуы мүмкін: қылқандардың ағаруы (дәнді масақты дақылдарда), жапырақтарының жоғары бөлігінің түтік тәріздес болып оралуы, жапырақтарда күндізгі уақытта серпінділіктің жоғалуы, оның дәлелі олардың уақытша солуы (жапырақтар бүгіліп қалады) болып табылады.
Дәннің мерзімінен бұрын қурауының екінші белгісі дәннің масақтанудан сарғаюына дейінгі аз ғана ұзақтық - жұмсақ бидайда көп дегенде 20-22 күн және қатты бидайда - көп дегенде 23-25 күн болады.

5. Үсу - қатты аяз кезінде қар жамылғысы болмаған кезде немесе оның қуаты жеткіліксіз болған кезде төменгі температурамен қыстайтын дақылдардың бүлінуі.
Қары аз қыс кезінде көптеген қыстайтын дақылдарда күзгі шыңдалудан кейін ауыспалы температура минус 15 - минус 22 ^о С шегінде болады. Қарқынды жылымықтардан кейін топырақтың мейлінше төмен температурасы кезінде өсімдіктер өліп қалады. Қысқа жеткіліксіз дамымай кеткен өсімдіктер үшін (түптену сатысына жетпеген күзгі дәнді дақылдар) қар жамылғысының биіктігі 5 см-ден аз болған кезде, ауа температурасының минус 15 ^о С-қа дейін төмендеуі едәуір залал келтіруі мүмкін. Үсу өлшемдері өлшемдері қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамаларына 4-қосымшада келтірілген.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады. Өсімдіктердің үсумен бүліну сипаты мен дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
өсімдіктің әр түрлі органдары (жапырақтары, сабақтары, тамырлары) бүлінеді;
түптену түйінінің бүлінуі неғұрлым қауіпті болып табылады, ол солған кезде өсімдік өледі.

6. Жылудың жетіспеушілігі - белсенді және тиімді ауа температураларының іс жүзіндегі жиынтықтары және физиологиялық даму (әр түрлі ауыл шаруашылығы дақылдары дамуының белгілі бір фазаларының басталуы) үшін қажетті теориялық константтар бойынша айқындалады. Тиімді ауа температураларының жиынтықтары - бұл биологиялық нөлден төмен температураны алып тастағандағы он күндік орташа температуралардың жиынтықтары, яғни оның кезінде сол немесе өзге де дақылдың белсенді өсуі басталатын температура. Вегетациялық кезеңде жылудың жетіспеушілігі кезінде белсенді және тиімді ауа температураларының жиынтығы қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамаларына 4-қосымшада келтірілген.
Жаздық дәнді-дақылдар үшін даму кезеңінде жылудың жетіспеушілігін бағалау өсімдіктердің нақты фазааралық кезеңінде өсімдіктердің жылуды қажет етуіне байланысты. Егер ауаның орташа температурасы негізінен 10 ^о С-тан төмен, ал»"масақтану-пісу" кезеңінде 15 ^о С-тан төмен болса жаздық дәнді дақыл өсімдіктері»"себу-масақтану" кезеңінде өзінің дамуын тоқтатады. Жаздық дәнді-дақылдар 5 ^о С-тан жоғары температура кезінде өз дамуын бастайды, сондықтан жылудың жетіспеушілігін бағалауда оң ауа температураларының жиынтықтарын (0 ^о С-тан жоғары) немесе тиімді ауа температураларының жиынтықтарын (5 ^о С-тан жоғары) пайдалану қажет.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.
Жылудың жетіспеушілігі кезіндегі өсімдіктердің бүліну сипаты мен дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
өсімдіктердің баяу өсуі;
өсімдіктердің дәндену және пісуі кезеңінде жемісті органдарының дамуының нашарлауы (дәнді дақылдардың масағы (сіпсебасы) өнімділігінің төмендеуі) күнбағыстың, жүгері собығының майда қоржыншаларының пайда болуы және т.б.).

7. Топырақтың шамадан тыс ылғалдануы Қазақстанның жекелеген аудандарында вегетациялық кезеңде байқалады, онда топырақ 10-12 см тереңдікте, ылғалдылықты көзбен шолып бағалау кезінде қатарынан кемінде 20 тәулік бойы жабысқақ немесе аққыштық жай-күймен сипатталады. Жекелеген тәуліктерде (4-5 тәуліктен көп емес) топырақтың жұмсақ иілімді жай-күйге ауысуы мүмкін.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.
Шамадан тыс ылғалдану кезінде өсімдіктердің бүліну сипаты мен дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
ауылшаруашылығы дақылдарын себу және олардың дамуының бастапқы фазалары кезеңінде өсімдіктердің шіруі байқалады;
биік өскен егісті жинауды қиындататын астықты жинау кезеңінде астықтың жатып қалуы.

8. Ауаның шамадан тыс ылғалдануы он күндік норманың 150%-ындай жауын-шашынның болуы кезінде 10 және одан да көп күн ішінде ауаның 80% және одан да көп салыстырмалы ылғалдылығының орташа тәуліктік мәнімен сипатталады.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.

9. Су басу қардың еруі, қатты нөсерлі жауындар, судың желмен көтерілуі кезінде, сеңнің кептелуі кезінде және т.б. жер бетіндегі су объектілерінде су деңгейінің күрт көтерілуі нәтижесінде елді мекендердің, ауыл шаруашылығы алқаптарын сұрапыл су басумен сипатталады.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.

10. Аңызақ 5 м/с және одан да күшті желдің орташа жылдамдығы кезінде кемінде 5 күн 30% және одан да аз ауаның ең аз салыстырмалы ылғалдылығының, 25 ^о С және одан да көп ауаның ең жоғары температурасының сақталуымен сипатталады.
Аңызақтың қарқындылығы ауаның құрғақтығымен және температурасымен, сондай-ақ аңызақ ағыны қозғалысының жылдамдығымен айқындалады. Өсімдіктерге әсеріне байланысты аңызақ қарқындылығының өлшемдері қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамаларына 6-қосымшада келтірілген.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.
Аңызақпен бүліну сипаты мен дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
жапырақтардың (төменгі және жоғарғы ярустардың) сарғаюы немесе қоңырлануы, сондай-ақ олардың жасыл күйінде қурауы;
масақтардың сарғаюы;
ұрықтардың немесе дамыған гүл шоғырының, түйнектердің, гүлдердің, түйіндердің қурауы немесе түйнектердің, гүлдердің, түйіндердің түсуі, пісіп-жетілмеген жемістердің қурауы;
орамдардан жаңадан пайда жіп болған тәріздес сабақтардың (жүгеріде) солуы.
Қолайсыз жағдайдың одан әрі қарай сақталуы кезінде жақындаған қатты бүлінудің белгілері мыналар болуы мүмкін: қылқандардың ағаруы (дәнді масақты дақылдарда), жапырақтарының жоғары бөлігінің түтік тәріздес болып оралуы, жапырақтарда күндізгі уақытта серпінділіктің жоғалуы, оның дәлелі олардың уақытша солуы (жапырақтар бүгіліп қалады) болып табылады.
Аңызақ және топырақта ылғалдың жетіспеуі қалыптасып бітпеген дәннің құрғауын туғызуы мүмкін. Қураған (толысып бітпеген) дәннің ерекше белгісі - оның жадаулығы. Дәннің мерзімінен бұрын қурауының екінші белгісі дәннің масақтанудан сарғаюына дейінгі аз ғана ұзақтық - жұмсақ бидайда көп дегенде 20-22 күн және қатты бидайда - көп дегенде 23-25 күн болады.

3. Қысқа мерзімді қолайсыз табиғат құбылыстарын айқындаудың өлшемдері мен сипаттамалары

11. Бұршақ жылдың жылы мезгілінде қуатты жаңбырлы-түйдек бұлттардан нысаны және шамасы бойынша әр түрлі қатты мұз бөлікшелері түріндегі жауын-шашынның болуымен сипатталады.
Бұршақтың жауу ұзақтығы және жауу жолағының алаңы кең шектерде ауытқып отырады: уақыт бойынша бірнеше секундтан 1 сағатқа дейін; алаңы бойынша жолағының ені 1-2 км, ұзындығы 10-20 км-ге дейін жетеді.
Бұршақ бүлінген өсімдіктер өз органдарын қалпына келтіре алмайтын ауыл шаруашылығы дақылдарының гүлдеу және жемістерінің пісуі кезеңінде барынша зиян келтіреді.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.
Өсімдіктердің бұршақпен бүліну сипаты мен дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
жапырақтар (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) құлаған, жыртылған;
шөптес өсімдіктердің сабақтары (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) сынған;
гүл шоғырлары, гүлдер, жемістердің түйіндері, пісіп-жетілмеген жемістер, піскен жемістер (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) сынған, соғылған, құлаған;
дәнділердің дәндері ұшқан (аз, көп, өте көп дәрежеде);
өсімдіктердің жатып қалуы - уақытша, түпкілікті.

12. Нөсер жауын-шашынның 1 сағат және одан да аз кезең ішінде 20 мм және одан да көп мөлшерде үлкен қарқынмен жаууымен сипатталады.
Қатты нөсерлер топырақтың су эрозиясын және егістіктің жатып қалуын тудырады, бұл астық жинауды қиындатады және астықтың едәуір ысырабына себепші болады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын себуден олардың көктеп шығуына дейінгі кезеңде нөсерлі жауын-шашынның болуы топырақтың тығыздалуын туғызады және күншуақты құрғақ ауа райы орнаған кезде топырақ қабатының пайда болуына ықпал етеді, бұл өнімнің көктеп шығуын қиындатады.
Нөсер өсімдіктердің бастапқы дамуы кезеңінде егістікке механикалық әсерін тигізеді: топырақтың беткі қабатын жапырады, ішінара шайып кетеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарының астығын жинау уақытында нөсерлер үлкен шығын келтіреді, өнімнің сапасын нашарлатады.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.
Нөсерден бүліну сипаты мен дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
шөптес өсімдіктердің сабақтары (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) сынған;
гүл шоғырлары, гүлдер, жемістердің түйіндері, пісіп-жетілмеген жемістер, піскен жемістер (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) шайылған;
өсімдіктердің жатып қалуы - уақытша, түпкілікті;
егістіктің ағынды сумен шайылуы;
көктеу пайда болғанға дейін топырақ бетінде қабыршақтың пайда болуы.

13. Үсіктер ауыл шаруашылығы дақылдарының белсенді вегетациясы кезеңінде олардың едәуір бүлінуіне әкеп соғатын ауа температурасының (топырақ бетіне) 0 ^о С-тан төмен төмендеуімен сипатталады.
Өсімдіктер бүлінетін немесе өліп қалатын температура ауыспалы деп аталады. Бұл температура өсімдіктер дамуының мынадай түрлеріне және фазаларына байланысты болады:
күздік, ерте жаздық дәнді және дәнді-бұршақты дақылдар алғашқы даму фазасында минус 7 ^о С-қа дейінгі қысқа мерзімді үсікке шыдай алады. Масақтану кезеңінде күздік, ерте жаздық дәнді және дәнді-бұршақты дақылдар минус 3 ^о С, ал гүлдеу уақытында минус 1 ^о С температурада бүлінеді. Сүттеніп пісу фазасында дәнді дақылдар минус 2 ^о С кезінде бүлінеді. Пісуіне қарай дәннің төменгі температураға төзімділігі артады;
тамыржемістілер, иірілетін және кейбір майлы дақылдар бастапқы дамуында минус 5 ^о С-қа дейін, гүлдену фазасында минус 2 ^о С-қа дейін төзеді;
жүгері, картоп, қытай бұршағы минус 2 ^о С-қа дейінгі температураға төзеді, бірақ гүлдеу фазасында минус 1 ^о С кезінде бүлінеді;
жылуды сүйетін өсімдіктер (қара құмық, түйебұршақ, күріш, мақта, бақша дақылдары) минус 0,5 ^о С кезінде бүлінеді.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.
Үсіктерден бүліну сипаты мен дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
жапырақтар (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) семген, қоңырланған, қарайған, шеттері, ұштары, ортасы бүлінген; сабақтары мен өркендері (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) қарайған, ұштары, жартысына дейін, негізіне дейін семген;
гүл шоғырлары, түйнектер, гүлдер (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) семген, коңырланған, түсіп қалған;
піскен жемістер, дән (жекелеген өсімдіктерде, көбісінде, көпшілігінде, барлығында) бүлінген (аз мөлшері, көп бөлігі, барлығы);
өсімдіктер тұтасымен үсіген (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы).
Балауыздық пісіп жетілмеген жүгері дәнінің мүмкін болатын бүлінуінің алғашқы белгісі орам жапырақтары түсінің кенеттен өзгеруі болып табылады, ерігеннен кейін олар жасыл бояуын тез жоғалтады және солып қалады; бүлінген дән тығыздығын жоғалтады.

14. Қатты жел жылдамдығы 15 м/с және одан көп желмен сипатталады. Ауыл шаруашылығы егістіктері желдің қандай сипатқа (орташа жылдамдық, ең жоғарғы жылдамдық, жел екпіні) ие екендігіне қарамастан желдің 15 м/с жылдамдығы кезінде бүлінуі мүмкін.
Қатты жел егістіктердің пісуі кезеңінде залал келтіреді, биік өскен дәнді және басқа да дақылдардың жатып қалуын туғызады.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.
Өсімдіктердің қатты желден бүліну сипаты мен дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
шөптес өсімдіктердің сабақтары (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) сынған;
гүл шоғырлары, гүлдер, жемістердің түйіндері, пісіп-жетілмеген жемістер, піскен жемістер (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) сынған;
өсімдіктердің жатып қалуы - уақытша, түпкілікті;
егістіктердің ұшырылуы - тамырлардың жалаңаштануы, дәнді өсімдіктердің түптену түйіндерінің жалаңаштануы, әлсіз тамырланған өсімдіктердің (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) толығымен ұшырылуы;
басып қалу - өсімдіктердің жел ауыстырған топырақпен көмілуі.

15. Сел салыстырмалы қысқа уақыт аралығында ағын су арналарының құрылымын едәуір өзгерістерге ұшырататын және өте үлкен бұзылулар әкелетін судың және сазды бөлшектерден бастап ірі тастар мен кесектерге дейінгі тау жыныстары сынықтарының көп мөлшері қоспасының уақытша таулы ағынымен сипатталады.
Бұл өлшемдер барлық агроклиматтық аймақтар үшін қолданылады.
Өсімдіктердің селмен бүліну сипаты мен дәрежесі мынадай белгілер бойынша айқындалады:
жапырақтар (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) жыртылған;
шөптес өсімдіктердің сабақтары (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) сынған;
гүл шоғырлары, гүлдер, жемістердің түйіндері, пісіп-жетілмеген жемістер, піскен жемістер (жекелеген, көбі, көпшілігі, барлығы) шайылған;
өсімдіктердің жатып қалуы - уақытша, түпкілікті.

Қолайсыз табиғат
құбылыстарын айқындаудың
өлшемдері мен сипаттамаларына
1-қосымша

Қазақстан аумағын агроклиматтық аудандастыру

(1-қосымшаның картасын қағаздағы нұсқасынан қараңыз)

Қолайсыз табиғат
құбылыстарын айқындаудың
өлшемдері мен сипаттамаларына
2-қосымша

Атмосфералық қуаңшылықтың өлшемдері

Қадағалау кезеңі		Ұзақтығы	Ауаның ең көп шамадағы темпера- турасы ( о С)	Ауаның ең аз салыстыр- малы ылғал- дылығы (%)	Қазақстанның агроклиматтық аймақтары
1) ерте-көктемгі - сәуір және кеш-күзгі - қазан		қатарынан 30 тәулік	10 градус және одан жоғары	50 және одан төмен	I, II, III, IV
				45 және одан төмен	VI, VII
2) кеш-көктемгі - мамыр және кеш-күзгі - қыркүйек		қатарынан 30 тәулік	20 градус және одан жоғары	40 және одан төмен	I, II, III, V
				35 және одан төмен	IV, VI, VII
3) жазғы - маусым, шілде, тамыз	а)	қатарынан 30 тәулік (кезеңнің 25%-дан аспайтын ұзақтығын- да темпе- ратурада көрсетіл- ген шектен төмен болуы мүмкін)	25-тен 30 гра- дусқа дейін	35 және одан төмен	барлық агроклиматтық аймақтар үшін
	б)	қатарынан 15 тәулік	30-дан 35 гра- дусқа дейін	30 және одан төмен
	в)	қатарынан 10 тәулік	35 градустан жоғары

Қолайсыз табиғат
құбылыстарын айқындаудың
өлшемдері мен сипаттамаларына
3-қосымша

Топырақтық қуаңшылықтың өлшемдері

Қадағалау кезеңі		Ұзақтығы	Топырақ қабатындағы өнімді ылғалдың қоры (мм)		Қазақстан- ның агроклима- ттық аймақтары
			0-20 см	0-100 см
1) көктемгі	а)	3 онкүндік ішінде	25 және одан төмен	100 және одан төмен	I, II, III, V
	б)	3 онкүндік ішінде	20 және одан төмен	80 және одан төмен	IV
	в)	3 онкүндік ішінде	15 және одан төмен	60 және одан төмен	VI, VII
2) жазғы	а)	қатарынан 30 тәулік	10 және одан төмен	-	барлық агроклимат- тық аймақ- тар үшін

Қолайсыз табиғат
құбылыстарын айқындаудың
өлшемдері мен сипаттамаларына
4-қосымша

Үсу өлшемдері

Ауаның ең аз шамадағы температурасы ( 0 С)	Қар жамылғысының биіктігі	Қазақстанның агроклиматтық аймақтары
минус 20 және одан төмен	қар жамылғысының болмауы	барлық агроклиматтық аймақтар үшін
25 және одан төмен	5 және одан төмен

Қолайсыз табиғат
құбылыстарын айқындаудың
өлшемдері мен сипаттамаларына
5-қосымша

Вегетациялық кезеңде жылудың жетіспеушілігі кезіндегі белсенді және тиімді ауа температураларының жиынтықтары

1) жаздық дәнді дақылдар	Ұзақтығы	Оң орташа тәуліктік ауа температура- ларының жиынтығы (0 0 С-тан жоғары)	Тиімді температу- ралардың жиынтығы (5 0 С-тан жоғары)	Қазақстан- ның агрокли- маттық аймақтары
	маусым - тамыз	1350 және одан төмен	1000 және одан төмен	II, III, V
	маусым - тамыз	1500 және одан төмен	1100 және одан төмен	IV, VI, VII
2) жылу сүйетін дәнді дақылдар	Ұзақтығы	Оң орташа тәуліктік ауа температура- ларының жиынтығы (0 0 С-тан жоғары)	Тиімді температу- ралардың жиынтығы (10 0 С-тан жоғары)
	маусым - тамыз	1800 және одан төмен	1100 және одан төмен	VIII, XI
	маусым - тамыз	1650 және одан төмен	900 және одан төмен	VII, XI

Қолайсыз табиғат
құбылыстарын айқындаудың
өлшемдері мен сипаттамаларына
6-қосымша

Аңызақ үдемелілігінің өлшемдері

Аңызақ үдеме- лілігі	Тәулік ішінде булануы (мм)	Түстен кейінгі су буы (гПа) қанығушылығының тапшылығы		Қазақстан- ның агро- климаттық аймақтары
		10 м/с-тан аз жел кезінде	10 м/с-тан асатын жел кезінде	барлық агроклимат- тық үшін
Әлсіз	3-5	20-32	13-27
Орташа	5-6	33-39	28-32
Үдемелі	6-8	40-52	33-45
Өте үдемелі	8-ден астам	52-ден астам	45-тен астам