Об утверждении Концепции развития электроэнергетической отрасли Республики Казахстан на 2023 – 2029 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 28 марта 2023 года № 263.

      Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

      1. Утвердить прилагаемую Концепцию развития электроэнергетической отрасли Республики Казахстан на 2023 – 2029 годы (далее – Концепция).

      2. Центральным, местным исполнительным органам, государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан (по согласованию), и иным организациям (по согласованию), ответственным за реализацию Концепции:

      1) принять необходимые меры по реализации Концепции;

      2) представлять информацию о ходе реализации Концепции в порядке и сроки, установленные постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2017 года № 790 "Об утверждении Системы государственного планирования в Республике Казахстан".

      3. Контроль за исполнением настоящего постановления возложить на Министерство энергетики Республики Казахстан.

      4. Настоящее постановление вводится в действие со дня его подписания.

      Премьер-Министр
Республики Казахстан
А. Смаилов

  Утверждена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 28 марта 2023 года № 263

КОНЦЕПЦИЯ
РАЗВИТИЯ ЭЛЕКТРОЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ ОТРАСЛИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН НА 2023 – 2029 ГОДЫ

Содержание

      Раздел 1. Паспорт

      Раздел 2. Анализ текущей ситуации

      2.1 Оценка текущего состояния отрасли

      2.2 Производство и потребление электрической энергии

      2.3 Передача электрической энергии

      2.4 Снабжение электрической энергией

      2.5 Теплоэнергетика

      2.6 Цифровизация отрасли

      2.7 Рынки электроэнергетической отрасли

      2.8 Международный рынок электроэнергии

      2.9 Вопросы профессиональных кадров

      2.10 Основные проблемы электроэнергетической отрасли

      Раздел 3. Обзор международного опыта

      3.1 Модели рынка электроэнергии

      3.2 Опыт организации и функционирования саморегулируемых организаций в электроэнергетике

      3.3 Цифровизация

      3.4 Развитие генерации по видам используемых энергетических ресурсов

      Раздел 4. Видение развития электроэнергетической отрасли

      Раздел 5. Основные принципы и подходы развития

      Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

Концепция развития электроэнергетической отрасли Республики Казахстан на 2023 – 2029 годы

Раздел 1. Паспорт

      Наименование: Концепция развития электроэнергетической отрасли Республики Казахстан на 2023 – 2029 годы.

      Основание для разработки: поручение Президента Республики Казахстан №ЗТ-К-17709,1 от 26 января 2022 года.

      Государственный орган разработчик: Министерство энергетики Республики Казахстан.

      Государственные органы, ответственные за реализацию: Министерство энергетики Республики Казахстан, Агентство по защите и развитию конкуренции Республики Казахстан, Министерство национальной экономики Республики Казахстан, Министерство экологии и природных ресурсов Республики Казахстан, Министерство финансов Республики Казахстан, Министерство юстиции Республики Казахстан.

      Сроки реализации: 2023 – 2029 годы.

Раздел 2. Анализ текущей ситуации

2.1 Оценка текущего состояния отрасли

      Электроэнергетическая отрасль Республики Казахстан – важнейшая отрасль, являющаяся оскодексновой жизнеобеспечения страны, функционирования и развития экономики, обеспечивающая национальную безопасность. Надежность энергоснабжения потребителей зависит от эффективности регуляторной среды, состояния электроэнергетической отрасли, включая техническое состояние энергетического оборудования, уровень инвестиций и качество управления.

      За последние двадцать лет в электроэнергетике проведены ряд институциональных, рыночных и регуляторных реформ, которые дали как положительные эффекты, так и отрицательные последствия.

      С 2009 по 2015 годы в рамках программы "Тариф в обмен на инвестиции" с внедрением регуляторного инструмента предельных тарифов на электрическую энергию был создан среднесрочный резерв мощности за счет ремонтных кампаний, реконструкции, восстановления и строительства 3 ГВт мощностей на общую сумму чуть больше 1 триллиона тенге.

      Однако завершение программы с заморозкой тарифов, и как следствие хроническое недофинансирование и низкий уровень инвестиционной привлекательности до настоящего времени, привели к резкому старению фондов и низким темпам модернизации энергетического оборудования.

      С 1 января 2019 года наряду с рынком электрической энергии, начал функционировать рынок электрической мощности, направленный на обеспечение привлечения необходимого объема инвестиций в сектор генерации на строительство новых электростанций и поддержание существующих мощностей. Рынок мощности направлен на окупаемость инвестиционных затрат энергопроизводящих организаций (далее – ЭПО). Объем привлеченных инвестиций в сектор генерации в рамках рынка электрической мощности за четыре года функционирования составил всего порядка 300 миллиардов тенге.

      В рамках проекта "Модернизация Национальной электрической сети" модернизированы высоковольтные оборудования на 43 подстанциях в I этапе и на 55 подстанциях во II этапе, установлена система диспетчерского контроля и управления SCADA/EMS (Supervisory Control and Data Acquisition/Energy Management Systems), внедрена автоматизированная система коммерческого учета электроэнергии (далее – АСКУЭ), что повысило надежность работы национальной электрической сети (далее – НЭС).

      Реализация проектов "Строительство второй линии 500 кВ транзита Север-Юг Казахстана" (1097 км), "Строительство линии 500 кВ транзита Север-Юг через Восток" (1700 км) позволила увеличить пропускную способность между Северной и Южной зонами до 2100 МВт, что увеличило надежность электроснабжения южных областей, которые являются энергодефицитными.

      Программами "Развитие тепло-электроэнергетики" и "Кредитование областных бюджетов, бюджетов городов республиканского значения, столицы на реконструкцию и строительство систем теплоснабжения" с 2020 по 2022 годы реализовано 53 проекта на сумму 96,2 млрд тенге, которые нацелены на реконструкцию, модернизацию и строительство систем теплоснабжения, подстанций и линий электропередач напряжением выше 35 кВ.

      С 2009 года в законодательстве Республики Казахстан закреплена система государственной поддержки развития возобновляемых источников энергии (далее – ВИЭ). Принятие на государственном уровне решения по улучшению инвестиционного климата в секторе ВИЭ с учетом мировых практик стало фундаментом для развития данного сектора энергетики в нашей стране.

      Основой электроэнергетики Казахстана является угольная электроэнергетика, при этом угольные месторождения главным образом сосредоточены в Северном и Центральном Казахстане, здесь же размещены и основные источники электрической энергии. Кроме того, в целях энергетической безопасности угольные станции в среднесрочной перспективе сохранят свое присутствие в секторе генерации.

2.2 Производство и потребление электрической энергии

      На 1 января 2023 года производство электрической энергии осуществляется 204 электрическими станциями (74 – традиционные, 130 – ВИЭ). Общая установленная мощность электростанций Казахстана составила 24523,7 МВт, располагаемая мощность – 19024,3 МВт.

      При этом общая установленная мощность ВИЭ составляет 2388 МВт, в том числе ветровые электростанции – 957 МВт, солнечные электростанции – 1149 МВт, гидроэлектростанция (далее – ГЭС) – 280 МВт, биогазовые электростанции – 2 МВт.

      В 2022 году по Казахстану производство электроэнергии составило 112865,9 млн кВтч (в 2020 году – 108085,8 млн кВтч, в 2021 году – 114447,9 млн кВтч), при этом уголь является основным топливом (доля угольных станций – 66,7 %, газовых – 21,5 %, ГЭС – 7,3 %, ВИЭ – 4,5 %).

      Потребление электрической энергии составило 112944,6 млн кВтч (в 2020 году – 107344,8 млн кВтч, в 2021 году – 113890,3 млн кВтч), из которых 78,7 млн кВтч было покрыто за счет импорта электрической энергии из сопредельных государств.

      В 2022 году был исторический максимум потребления за все годы и составил 16459 МВт при генерации 15203 МВт, в результате чего 1256 МВт импортировано с Российской Федерации, что отмечается резким скачком по сравнению с предыдущими годами (в 2018 году – 268 МВт, в 2019 – 301 МВт, в 2020 – 300 МВт, в 2021 – 388 МВт) (диаграмма 1).


      Диаграмма 1 – Пиковая нагрузка и генерация за 2018-2022 годы

      Причинами дефицита электрической энергии и мощности является высокая аварийность, технические ограничения генерирующего оборудования и ограниченное количество маневренных генерирующих установок для компенсации дисбалансов в энергосистеме (ввиду исторически сложившейся структуры генерирующих мощностей).

      На конец 2022 года 55,5 % генерирующего оборудования теплоэлектростанций (далее – ТЭС) имеет возраст более 30 лет (диаграмма 2).


      Диаграмма 2 – Возраст генерирующего оборудования ТЭС

2.3 Передача электрической энергии

      Электрические сети Республики Казахстан представляют собой совокупность подстанций, распределительных устройств и соединяющих их линий электропередач напряжением 0,4-1150 кВ, предназначенных для трансформации, передачи и (или) распределения электрической энергии.

      Роль системообразующей сети в Единой электроэнергетической системе Республики Казахстан (далее – ЕЭС РК) выполняет НЭС, к которой относятся межрегиональные и (или) межгосударственные линии электропередачи напряжением 220 кВ и выше. На 1 января 2023 года функционируют 83 подстанций напряжением 500-220 кВ, общая протяженность линий электропередач составляет 26970,8 км.

      Управление НЭС осуществляет акционерное общество "Казахстанская компания по управлению электрическими сетями" (далее – АО "KEGOC"), совмещающая функции энергопередающей организации и системного оператора. При этом в рамках развития рыночных отношений деятельность системного оператора АО "KEGOC" требует усиления прозрачности, исключения рисков создания дискриминационных условий на рынке и недопущения конфликтов интересов с участниками рынка.

      При этом потери электрической энергии за 2022 год при транспортировке в 5 %, тогда как, нормативные технические потери в национальной электрической сети составляют порядка 6-7 %.

      Передачу электроэнергии на региональном уровне (внутри страны) осуществляют 19 региональных электросетевых компаний (далее – РЭК) и 126 небольших энергопередающих компаний, на балансе которых находятся электрические сети напряжением 0,4-220 кВ.

      Средний уровень износа электрических сетей Казахстана составляет 66 %. Наибольший уровень износа в Костанайской области – 85,3 %, наименьший – 29,5 % в городе Астане.

      Средний уровень потерь РЭК составляет порядка 14 % и колеблется от 6 % до 18 % ввиду различий топологии, классов напряжения, протяженности электрических сетей и количества подстанций. В свою очередь, значительные потери в распределительных сетях связаны с эксплуатацией большинства линий электропередач более 40 лет и значительной протяженностью.

      Электрические сети западного Казахстана остаются изолированными от ЕЭС РК и системообразующая сеть Западной зоны полностью загружена, в связи с чем наблюдается недостаточная пропускная способность транзитных потоков.

      Кроме того, присутствие на региональном уровне большого количества частных мелких игроков оказывает значительное влияние на рост конечной цены для потребителей.

2.4 Снабжение электрической энергией

      Снабжение электрической энергией осуществляют энергоснабжающие организации (далее – ЭСО), которые покупают электрическую энергию на оптовым рынке и реализуют ее на розничном. На начало 2023 года более 500 компаний имеют лицензию на осуществление деятельности по покупке электрической энергии в целях энергоснабжения. При этом фактическую деятельность осуществляют порядка 140 организаций, в том числе на 35 ЭСО распространяется государственное регулирование.

      Тарифы на электрическую энергию ЭСО формируются исходя из отпускных цен энергопроизводящих организаций, расходов на услугу по обеспечению готовности электрической мощности к несению нагрузки, тарифов на передачу электрической энергии и снабженческой надбавки самой энергоснабжающей организации.

      При этом для регулируемых ЭСО уполномоченным органом утверждаются среднеотпускные тарифы, которые дифференцируются по группам потребителей: физические лица (население), юридические лица и индивидуальные предприниматели, бюджетные организации. Как правило, с целью недопущения социальной напряженности, тарифы для физических лиц устанавливаются ниже среднеотпускных за счет субсидирования тарифами для юридических лиц и бюджетных организаций.

      У гарантирующих поставщиков тарифы юридических лиц выше чем у нерегулируемых ЭСО, которые могут предложить более привлекательные тарифы, что в корне исключило равную конкуренцию. Отток юридических лиц приводит к повышению тарифов для юридических лиц и бюджетных организаций из-за невозможности увеличения тарифов для населения. В свою очередь, нерегулируемые ЭСО не заинтересованы в заключении договоров с физическими лицами из-за низких тарифов.

      В настоящее время во исполнение поручения Главы государства Агентством по защите и развитию конкуренции Республики Казахстан проводится работа по поэтапному сокращению и устранению дифференцированных тарифов между группами потребителей на услуги электроснабжения с целью создания равных условий конкуренции между ЭСО.

2.5 Теплоэнергетика

      Производство тепловой энергии

      Производство тепловой энергии в Казахстане осуществляют свыше 2500 теплоисточников, из них 118 мощностью свыше 100 Гкал/ч и источники индивидуальных потребителей.

      Тепловые источники в централизованных и локальных системах теплоснабжения разделяются на теплоэлектроцентрали (далее – ТЭЦ) и котельные.

      На момент 1 января 2023 года в Казахстане функционируют 37 ТЭЦ, 15 из которых находятся в государственной собственности (города Семей, Костанай, Кентау, Уральск, Аркалык, Шахтинск, Астана, Кызылорда, Тараз, Актау, Алматы).

      Общая установленная мощность тепловых источников составляет 43231 Гкал/ч. Располагаемая мощность теплоисточников составила 37566,7 Гкал/ч.

      Производство тепловой энергии в 2022 году по Казахстану составило 94 млн Гкал/ч (2020 год – 91 млн Гкал/ч, 2021 год – 93 млн Гкал/ч).

      Видами топлива выработки тепловой энергии являются уголь казахстанских месторождений (~80 %), природный газ (~15 %) и мазут (~ 5 %).

      Передача тепловой энергии

      Общая протяженность тепловых сетей в двухтрубном исчислении по республике составляет порядка 12680 км. При этом около 49,2 % или 6246 тыс. км сетей требуют замены. Средний износ тепловых сетей составляет 57 %.

      Сектор теплоснабжения характеризуется от производства до потребления тепловой энергией низким коэффициентом полезного действия (в среднем 75 % для котлов, 58 % – для всей системы), высокими выбросами и потерями тепла (18-42 % на этапе транспортировки и распределения тепла).

      Снабжение тепловой энергией

      Сектор снабжения тепловой энергией представлен ЭСО, которые осуществляют покупку тепловой энергии у теплопроизводящих организаций и последующую еҰ продажу потребителям. В большинстве регионов энергопередающие организации осуществляют деятельность по энергоснабжению. Энергоснабжение тепловой энергией осуществляется только в системах централизованного и локального теплоснабжения.

      Системы централизованного теплоснабжения на базе ТЭЦ получили наибольшее развитие в Северной зоне Казахстана – 64 % от суммарной располагаемой тепловой мощности ТЭЦ РК, в Южной зоне – 19 %, в Западной зоне – 17 %.

      Основное количество теплоэнергетических организаций находится на балансе местных исполнительных органов и вследствие недостаточности тарифных средств предусмотрена возможность выделения субсидий из бюджета в целях обеспечения безопасного прохождения отопительного сезона.

2.6 Цифровизация отрасли

      Цифровизация отрасли затрагивает все уровни электроэнергетической отрасли: генерацию, передачу, распределение, снабжение, потребление и системное оперирование.

      На начало 2023 года внедренными элементами Smart Grid (Умные сети) в Казахстане являются системы автоматического регулирования частоты и мощности (АРЧМ), автоматизированная система коммерческого учета электроэнергии (АСКУЭ), системы мониторинга и управления подстанцией (СМиУ), автоматизированная система управления технологическим процессом (АСУТП), централизованная система противоаварийной автоматики (ЦСПА), система диспетчерского управления и сбора данных (SCADA/EMS), система мониторинга и управления на основе синхрофазорных технологий (WAMS/WACS, Wide Area Monitoring System/Control), геоинформационная система (ГИС), биллинговая информационная система (БИС), система балансирующего рынка электроэнергии (СБРЭ), системы мониторинга и диагностики оборудования подстанции (СМ ПС), волоконно-оптическая линия связи (ВОЛС), система гибкой передачи переменного тока (FACTS, Flexible Alternating Current Transmission System), частично интеллектуальные счетчики электроэнергии (Smart Meter).

      Однако вышеперечисленные технологии внедрены не на всех уровнях производства, передачи и потребления электрической энергии и/или с ограниченным их охватом.

2.7 Рынки электроэнергетической отрасли

      В Казахстане действуют оптовый и розничный рынки.

      Оптовый рынок электрической энергии и мощности состоит из оптового рынка электрической энергии, балансирующего рынка электрической энергии, рынка электрической мощности, рынка системных и вспомогательных услуг (рисунок 1).

      Оптовый рынок электрической энергии включает в себя децентрализованный и централизованный рынки купли-продажи электрической энергии, функционирующие на основе заключаемых между участниками рынка договоров по ценам и условиям поставки, устанавливаемым соглашением сторон и по итогам централизованной торговли электрической энергией на спотовых торгах электрической энергией на среднесрочный и долгосрочный периоды.

      Балансирующий рынок электрической энергии более 15 лет функционирует в имитационном режиме, то есть без осуществления финансовых взаиморасчетов (реальных денежных взаиморасчетов за дисбалансы).

      Рынок электрической мощности представляет собой модель рынка с Единым закупщиком, осуществляющим централизованную покупку и продажу услуги по поддержанию и обеспечению готовности электрической мощности соответственно. Рынок мощности функционирует в условиях долгосрочных договоров в рамках инвестиционных соглашений с уполномоченным органом, а также краткосрочных договоров с энергопроизводящими организациями, в составе которых ТЭЦ, и по итогам конкурентного отбора (на централизованных торгах) среди существующих энергопроизводящих




      Рис. 1 – Оптовый рынок

      организаций за право продать свою услугу по мощности на предстоящий календарный год.

      Рынок системных и вспомогательных услуг функционирует как рынок услуг, оказываемых системным оператором субъектам оптового рынка электрической энергии по передаче, технической диспетчеризации, организации балансирования производства-потребления электрической энергии, резервированию мощности, а также услуг, приобретаемых системным оператором у субъектов оптового рынка электрической энергии для обеспечения необходимых объемов и структуры регулировочных резервов электрической мощности, регулирования активной и реактивной мощностей, по запуску энергосистемы из обесточенного состояния.

      Оптовый рынок электрической энергии

      В настоящее время энергопроизводящая организация реализует электрическую энергию не выше отпускной цены, определяемой как сумма предельного тарифа на электрическую энергию энергопроизводящей организации и надбавки на поддержку использования возобновляемых источников энергии. При этом величины предельных тарифов не индексируются на уровень инфляции. Вместе с этим установление с 2019 года индивидуального ценового регулирования для энергопроизводящих организаций минимизировало и практически полностью исключило условия конкуренции между ними.

      В условиях абсолютного преобладания двусторонних договоров купли-продажи электрической энергии над централизованной торговлей наблюдается ограниченный доступ энергоснабжающих организаций и оптовых потребителей к электрической энергии энергопроизводящих организаций, имеющих низкий уровень предельного тарифа. В данных условиях вышеуказанные субъекты вынуждены покупать электрическую энергию у энергоисточников, имеющих высокий уровень предельного тарифа.

      В настоящее время на рынке электроэнергии действуют несколько крупных субъектов (АО "Самрук-Энерго", ТОО "Евразийская Группа", АО "ЦАЭК", ТОО "Корпорация Казахмыс"), у которых в собственности находится значительная часть традиционных электростанций, энергопередающие и энергоснабжающие организации.


      Диаграмма 3 – Распределение электрической мощности

      При этом доступ сторонних субъектов к вырабатываемой вышеуказанными группами электроэнергии ограничен. Наблюдается доминирование ограниченного круга лиц, общая доля в установленной мощности которых превышает 75 % (диаграмма 3). Оставшаяся доля 24 % приходится на собственников, владеющих более 30 энергопроизводящими организациями.

      Фактически, цены на электрическую энергию у конечных потребителей в стране, как базового товара, сильно отличаются между регионами, что в свою очередь создает неравные условия для населения и бизнеса. При этом основной причиной различия в ценах на электрическую энергию, помимо индивидуального ценового регулирования для энергопроизводящих организаций, является политика местных исполнительных органов и органа по регулированию естественных монополий по дифференциации тарифов.

      Централизованные торги

      Анализ организации и проведения централизованных торгов электрической энергией показывает, что на протяжении последних пяти лет (таблица 1) спрос на электроэнергию от потребителей и ЭСО по Северной и Южной зонам ЕЭС РК значительно превышает выставляемую энергопроизводящими организациями на торги электрическую энергию и количество участников достигло минимального уровня, соответственно объем сделок на данный период сократился до исторического минимума.


      Таблица 1 – Сравнительная таблица объемов спроса и предложений млн кВтч

Наименование

Спот-торги

Долгосрочные и среднесрочные торги

2018

2019

2020

2021

2022

2018

2019

2020

2021

2022

Северная-Южная зона ЕЭС РК

Объем предложения

1042

480

221

962

165

26006

17334

1425

2338

2066

Продавцы, кол.

6

8

4

5

5

19

8

8

5

5

Объем спроса

539

1163

631

1400

398

126614

293118

36995

31005

9561

Покупатели, кол.

26

39

24

20

12

84

82

69

39

50

Объем сделок

98

345

190

794

109

21049

17598

749

2460

1254

V спрос к V предложению

52 %

243 %

285 %

145 %

241 %

5 раз

17 раз

26 раз

13 раз

4,6 раз

Сделки / спрос

18 %

30 %

30 %

57 %

27 %

17 %

6 %

2 %

8 %

13 %

Западная зона ЕЭС РК

Объем предложения

0

0

0

107

762

0

0

0

0

0

Продавцы, кол.

0

0

0

1

1

0

0

0

0

0

Объем спроса

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Покупатели, кол.

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Объем сделок

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

V спрос к V предложению

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

Сделки / спрос

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

      В 2022 году на централизованных спот-торгах в Северной-Южной зоне ЕЭС РК спрос составил – 398 млн кВтч, предложение – 165 млн кВтч, объем сделок – 109 млн кВтч, в Западной зоне спрос отсутствует, предложение – 762 млн кВтч, сделок не состоялось.

      Анализ функционирования рынка централизованной торговли показывает, что энергопроизводящие организации в целом не заинтересованы в участии на рынке в связи с высокой концентрацией вертикально интегрированных энергетических компаний в Казахстане, они не стремятся к прямой и открытой конкуренции между собой, поделив рынок (потребителей).

      Розничный рынок электроэнергии

      Розничный рынок электрической энергии – система отношений, функционирующая на основе публичных договоров энергоснабжения между субъектами розничного рынка электрической энергии вне оптового рынка.

      Розничный рынок электроэнергии в современном виде возник в 2004 году, когда, в дополнение к оптовому рынку, была проведена либерализация данного сегмента рынка электроэнергии. В этих целях, в частности, было осуществлено разделение деятельности региональных электросетевых компаний по передаче электроэнергии от деятельности по энергоснабжению и создание ЭСО в виде юридически обособленных предприятий.

      Внедрение конкурентной модели рынка предполагала, что в частном порядке будут созданы ЭСО, которые будут конкурировать с гарантирующими поставщиками и между собой за поставку электроэнергии розничным потребителям, и таким образом на рынке будет обеспечена конкуренция.

      Как видно, на рынке создано множество частных ЭСО, однако еще не удалось до конца организовать оптимальную структуру товарного рынка для развития конкуренции между ЭСО.

      При этом развитие конкуренции на розничном рынке между ЭСО концептуально ограничивает:

      текущая структура монопольной аффилированности на рынке;

      механизмы ценового регулирования в виде перекрестного субсидирования;

      несформированная активность розничных потребителей, в особенности в вопросе смены поставщиков.

2.8 Международный рынок электроэнергии

      В рамках трансграничной торговли электроэнергией Республика Казахстан в настоящее время участвует в создании двух рынков.

      1. Общий электроэнергетический рынок Евразийского экономического союза (далее – ОЭР ЕАЭС).

      Данный рынок формируется как региональный рынок, основанный на интеграции оптовых рынков электроэнергии 5 государств – членов ЕАЭС, имеющих самый разный дизайн и правила оптовой торговли электроэнергией.

      Учитывая особенности национальных рынков, сторонами достигнута договоренность при формировании ОЭР ЕАЭС сохранить существующие национальные электроэнергетические рынки.

      Способами осуществления взаимной торговли электрической энергией между участниками общего электроэнергетического рынка Союза будут:

      свободные двусторонние договоры;

      централизованные торги срочными контрактами (неделя, месяц, квартал, год);

      централизованные торги на сутки вперед;

      урегулирование почасовых отклонений фактических сальдо-перетоков электрической энергии от плановых значений.

      Возможности каждого субъекта внутренних оптовых рынков государств – членов при участии в ОЭР ЕАЭС в первую очередь будут зависеть от энергетической стабильности в странах-участницах и экономической ситуации в мире, развития генерирующих мощностей, и конечно же проводимой политики в области электроэнергетики.

      2. Региональный рынок электроэнергии стран Центральной Азии (CAREM – Central Asia Regional Electricity Market).

      В рамках проекта предоставляется техническое содействие пяти государствам Центральной Азии (далее – ЦА) и поддерживается наращивание их потенциала по формированию регионального рынка. Ожидается, что такой рынок усилит энергетическую безопасность региона, привлечет частные инвестиции в энергетический сектор каждой из стран и внесет вклад в экономический рост, а также позволит наладить торговлю электроэнергией между Центральной Азией, Афганистаном и Пакистаном.

      Основная цель и выгоды Регионального рынка электроэнергии Центральной Азии заключаются в повышении эффективности рынков электроэнергии за счет:

      оптимизации использования первичных энергетических ресурсов;

      повышения надежности и эффективности соответствующих энергосистем за счет совместного использования резервов и поддержки в экстренных ситуациях;

      улучшения условий для интеграции в энергосистемы постоянно растущих объемов нестабильной генерации на основе ВИЭ за счет объединения балансирующих ресурсов.

      Важным обстоятельством для интеграции рынков электроэнергии стран ЦА является то, что энергетические системы Казахстана, Кыргызстана, Таджикистана и Узбекистана уже объединены, а Туркменистан намерен присоединиться к Объединенной энергосистемы ЦА после отсоединения в 2003 году.

2.9 Вопросы профессиональных кадров

      В электроэнергетической отрасли сохраняется низкий уровень оплаты труда производственного персонала, в связи с чем наблюдается отток квалифицированных кадров в смежные отрасли, где в большинстве регионах уровень заработной платы выше в 1,5 – 3 раза.


      Диаграмма 4 – Средняя заработная плата

      Диаграмма 4 отображает сводную информацию по средней заработной плате производственного персонала ТЭЦ в сравнении со средними заработными платами по региону и в промышленном секторе по региону.

      В сравнении со средней заработной платой по региону удовлетворительные уровни заработной платы производственного персонала ТЭЦ только в г. Алматы, Алматинской, Восточно-Казахстанской, Костанайской, Павлодарской и Северо-Казахстанской областях.

      В остальных 2 городах республиканского значения и 12 регионах средняя заработная плата на ТЭЦ не достигает уровня средней заработной платы по региону. При этом критичная ситуация в Кызылординской (44 % от уровня по региону) области и области Абай (49 % от уровня по региону).

      В сравнении со средней заработной платой в промышленном секторе по региону удовлетворительные уровни заработной платы производственного персонала ТЭЦ только в г. Алматы, Алматинской, Костанайской, Павлодарской и Северо-Казахстанской областях.

      В остальных 2 городах республиканского значения и 13 регионах средняя заработная плата на ТЭЦ не конкурирует с уровнем средней заработной платой в промышленном секторе по региону. При этом критичная ситуация в Атырауской (30 % от уровня промышленного сектора по региону), Западно-Казахстанской (34 % от уровня промышленного сектора по региону) и Мангистауской (37 % от уровня промышленного сектора по региону) областях.


      Диаграмма 5 – Дефицит кадров ЭПО

      Согласно опросу ЭПО, существует недостаток кадров, что также негативно влияет на надежное функционирование организации. На диаграмме 5 отражена информация по дефициту производственного персонала на станциях по стране на конец 2022 года. При этом у АО "Актобе ТЭЦ", АО "Риддер ТЭЦ", ТОО "Степногорская ТЭЦ", АО "Павлодарэнерго" (ТЭЦ-3), ГКП "Теплокоммунэнерго", ТОО "Экибастузэнерго" наибольший дефицит рабочего персонала.

2.10 Основные проблемы электроэнергетической отрасли

      Высокие показатели аварийности. В 2022 году на электростанциях произошло 1789 технологических нарушений, что на 23 % больше по сравнению с 2021 годом (1456). Стоит учесть крупные аварии, случившиеся на Петропавловской ТЭЦ-2, Экибастузской, Риддерской ТЭЦ.
На электрических сетях произошло 20017 технологических нарушений, что на 48 % больше по сравнению с 2021 годом (13525).

      Главным фактором роста показателей аварийности и уровня износа основного оборудования являются:

      отсутствие ответственности акционеров (учредителей) и первых руководителей энергопредприятий за качество проводимых ремонтных кампаний;

      снижение квалификации уполномоченных органов и сотрудников энергетических компаний и в целом производственной дисциплины;

      снижение инвестиционной привлекательности отрасли, и как следствие ограничение возможности проведения реконструкций, модернизаций и капитальных ремонтов энергетических активов, что привело к их физическому и моральному износу.

      Дефицит электрической энергии и мощности. В связи с недостаточностью генерирующих мощностей, согласно Прогнозным балансам электрической энергии и мощности на 2023 – 2029 годы (утвержден приказом № 20 от 20.01.2023), прогнозируется дефицит:

      электрической энергии: в 2023 году – 0,8 млрд кВтч, 2024 году – 1,6 млрд кВтч, 2025 году – 1,6 млрд кВтч, 2028 году – 1,3 млрд кВтч, 2029 году – 5,5 млрд кВтч;

      электрической мощности: в 2023 году – 1414 МВт, 2024 году – 1239 МВт, 2025 году – 1354 МВт,      2026 году – 454 МВт, 2027 году – 1184 МВт, 2028 году – 2158 МВт, 2029 году – 3076 МВт.

      При этом ряд запланированных проектов по вводу новых мощностей реализуются с отставанием более 5 лет, либо вовсе приостановлены.

      Необходимость создания целостности энергосистемы. С вводом новых генерирующих мощностей необходимо усиление и развитие национальной электрической сети и задействование потенциала регулировочной мощности запада страны.

      Слабое развитие теплоэнергетики. Несмотря на социальную важность не осуществляется должное развитие теплоэнергетики страны. На начало 2023 года техническое состояние тепловой инфраструктуры многих регионов находится в неудовлетворительном состоянии, не решены правовые пробелы отраслевого законодательства, регулирующего отношения в сфере теплоэнергетики и вопросы контроля. Отсутствуют схемы (планы) развития теплоснабжения в регионах. Кроме того, рынок характеризуется низкими тарифами на тепловую энергию, низкой инвестиционной привлекательностью, отсутствием квалифицированных кадров. Вместе с этим на местах существует проблема с отсутствием полной и достоверной информации о техническом состоянии и производительности централизованных систем теплоснабжения, что не позволяет оценить состояние отрасли для качественного планирования и развития.

      Недостаточный уровень цифровизации отрасли. На начало 2023 года низкий уровень (ограниченный охват) цифровизации и автоматизации в процессах производства, передачи и потребления энергии приводят к:

      отсутствию единой системы сбора и верификации надежности данных, преобладанию ручного сбора данных;

      низкой наблюдаемости электрических режимов в реальном времени и ограничиванию эффективности управления энергосистемой;

      ограничению потребителей в управлении режимами собственного энергопотребления.

      Ограничения на пути достижения экологических обязательств. В стране в целях достижения углеродной нейтральности взят курс на декарбонизацию отрасли. В связи с чем, положено начало исполнения экологических обязательств путем развития возобновляемых источников энергии (ВИЭ) и альтернативной энергетики. Однако в целях энергетической безопасности, учитывая снижение разведанных запасов природного газа и ограниченность газотранспортной инфраструктуры (темпы ввода газовых станций будут снижены), в среднесрочной перспективе угольные станции сохранят свое присутствие в секторе генерации. Внедрение наилучших доступных техник (далее – НДТ), автоматизированной системы мониторинга эмиссий в окружающую среду (далее – АСМ), улавливания и хранения углерода, прямого захвата из атмосферы (DAC, Direct Air Capture) являются капиталоемкими, а затраты на данные мероприятия не предусмотрены в существующей методике тарифообразования. Таким образом, в настоящий момент отсутствуют механизм и источник финансирования экологических мероприятий (внедрение АСМ и НДТ, финансовое обеспечение ликвидации последствий эксплуатации объектов I категории). Кроме того, отсутствуют согласованные планы ввода и вывода генерирующих мощностей в долгосрочных перспективах перехода к углеродной нейтральности.

      Неэффективная система тарифообразования. Ввиду сдерживания тарифов на протяжении долгого времени, сложился низкий уровень инвестиций в отрасль, что привело к вышеперечисленным проблемам. Решение этих проблем не осуществимо без достаточного объема средств, вливаемых в отрасль, что в свою очередь, требует пересмотра тарифной политики. В современных условиях проведение индексации тарифов на уровень инфляции недостаточно, так как долгие годы происходило искусственное сдерживание тарифов, которое привело к изношенности сетей, а также оттоку квалифицированных кадров из-за низкого уровня оплаты труда. Кроме того, отсутвуют меры поддержки со стороны государства по льготному кредитованию капиталоҰмких вложений в электроэнергетической отрасли.

      Неэффективная система энергетического контроля. В отрасли необходимы мероприятия по повышению эффективности действующей системы энергетического контроля, такие как встречные обязательства, повышение ответственности субъектов энергокомплекса и их первых руководителей, принудительное исполнение предписаний, прозрачность процедур проводимых закупок энергопредприятий и субъектов естественных монополий (далее – СЕМ).

      Необходимость развития модели оптового рынка. Существующая модель оптового рынка имеет следующие пробелы: спекулятивные операции при покупке и продаже электроэнергии, непродуктивные посредники, отсутствие равного и недискриминационного доступа к электрической энергии, функционирование балансирующего рынка в имитационном режиме, отсутствие на рынке мощности обязательства энергопроизводящих организаций по целевому использованию средств, рынок системных и вспомогательных услуг не развит и практически полностью завязан на импортных поставках, сохраняется высокая концентрация вертикально-интегрированных компаний.

      Отсутствие институциональной базы. На начало 2023 года сложилась слабая институциональная основа отрасли энергетики, в части отсутствия Института развития энергетики для проведения аналитической работы, выработки стратегии и предложений по совершенствованию законодательства. Кроме того, отсутствуют инвестиционные поддержки для проведения исследований и новых разработок.

      Низкий уровень заработной платы и недостаток квалифицированных кадров в отрасли. Одним из критических проблем электроэнергетической отрасли является низкий уровень оплаты труда производственного персонала. В связи с этим наблюдается резкий отток квалифицированных кадров в смежные отрасли. Следует отметить, что фонд оплаты труда энергопредприятий ограничен тарифной сметой, и соответственно тарифами.

      Выводы анализа проблем и тенденций

      Большинство проблем являются общими для отдельных областей электроэнергетики и носят межотраслевой характер, к ним относятся:

      1) Техническое состояние и ограничения:

      прогнозируемый дефицит электрической энергии и мощности;

      высокий уровень износа, и как следствие, высокая аварийность энергетических активов ЕЭС РК (генерирующих и энергопередающих);

      ограничение пропускной способности между отдельными энергоузлами НЭС и изолированность западной зоны ЕЭС РК;

      низкий уровень цифровизации и автоматизации отрасли.

      2) Инвестиционные издержки:

      снижение инвестиций в энергоактивы из-за действующей системы тарифного регулирования, что также не дает стимулов для снижения собственных издержек и повышения эффективности;

      отсутствие долгосрочной государственной политики тарифообразования, учитывающей индексацию тарифов на уровень инфляции;

      отсутствие мер поддержки со стороны государства по льготному кредитованию капиталоҰмких вложений в электроэнергетической отрасли.

      3) Рыночные недостатки:

      противоречия между рыночной основой правил и дизайна рынка электроэнергии и политикой ценового регулирования рыночных сегментов (производства и снабжения электроэнергии).

      4) Регуляторные проблемы:

      большое количество энергопередающих организаций;

      отсутствие независимого Совета рынка.

      5) Ограничения на пути достижения экологических обязательств:

      несогласованность экологической политики и политики тарифного регулирования отрасли;

      отсутствие механизмов и источников финансирования экологических мероприятий (внедрение АСМ и НДТ, финансовое обеспечение ликвидации последствий эксплуатации объектов I категории);

      отсутствие согласованных планов ввода и вывода генерирующих мощностей в перспективе перехода к углеродной нейтральности.

      6) Институциональные вопросы:

      отсутствие института и (или) научно-технического совета по развитию электроэнергетической отрасли (проведение аналитической работы, экономического моделирования и расчетов влияния электроэнергетической отрасли на экономику, выработка предложений по совершенствованию законодательства и стратегического видения отрасли).

      7) Социально-экономические вопросы:

      ухудшение в целом производственной дисциплины энергокомпаний;

      низкая оплата труда в отрасли и соответственно нехватка кадров;

      снижение квалификации государственных органов и сотрудников энергетических компаний.

Раздел 3. Обзор международного опыта

3.1 Модели рынка электроэнергии

      Обобщая мировой опыт реформирования электроэнергетики, можно выделить четыре базовых моделей функционирования электроэнергетической отрасли:

      1)      вертикально-интегрированная модель – цикл от производства до сбыта электроэнергии осуществляется в рамках интегрированной компании, при этом сбыт осуществляется по регулируемым тарифам;

      2)      модель независимых производителей – по сути вертикально-интегрированная модель при условии существования конкуренции производителей;

      3)      модель единого закупщика – конкуренция производителей за получение контракта на поставку электроэнергии единому закупщику, который по регулируемым тарифам реализует электроэнергию сбытовым компаниям;

      4)      конкурентная модель – конкуренция производителей электроэнергии в рамках оптового рынка электроэнергии, основными покупателями на котором являются сбытовые компании, непосредственно осуществляющие взаимодействие с потребителем.

      Каждая из перечисленных моделей обладает как преимуществами, так и недостатками, сочетание которых в сочетании с внутренними факторами, характерными для той или иной страны влияет на выбор целевой модели функционирования отрасли электроэнергетики. Преимущества и недостатки каждой из четырех моделей представлены в таблице 2.


      Таблица 2 – Преимущества и недостатки моделей электроэнергетики

Модели

Преимущества

Недостатки

Вертикально-интегрированная модель

сохранение сложившейся структуры;
возможность контроля за ценами – предсказуемость для потребителей и государства

отсутствие экономических стимулов для повышения эффективности;
необходимость государственного участия в финансировании отрасли либо перекладывания расходов на потребителей

Модель независимых производителей

привлечение частных инвесторов при минимальных структурных изменениях;
возможность контроля за ценами – предсказуемость для потребителей и государства

необходимость для привлечения в отрасль частного капитала государственных гарантий в части уровня цен и политики в части других составляющих рынка

Модель Единого закупщика

привлечение частных инвесторов при ограниченных структурных изменениях;
возможность контроля за ценами;
предсказуемость для потребителей и государства

необходимость обеспечения прозрачности работы "единого закупщика";
возникновение кассового разрыва у энергопроизводящих организаций ввиду несвоевременного получения платы за электроэнергию от "единого закупщика"

Конкурентная модель

привлекательность для частных инвесторов;
наличие стимулов для повышения эффективности;
стимулирование саморазвития отрасли

отсутствие возможности контроля за ценами;
необходимость значительных структурных преобразований;
коррекция уровня цен до экономически обоснованного уровня

      Модели организации экономических отношений в электроэнергетике разных стран строились в соответствии с основной целью и исходя из наличия начальных экономических условий (достаточность генерирующих мощностей, относительный объем производства электроэнергии, уровень интеграции передачи внутри страны с соседними странами, соотношение цен на оптовом рынке с экономической стоимостью, доступ к фондовому рынку и др.), а в зависимости от причин реструктуризации выбирались его конкретные пути и направления.

      Конкретные пути рыночных преобразований электроэнергетики в разных странах различны. Вместе с тем каждая из стран решала общие принципиальные задачи, без которых реструктуризацию невозможно было бы осуществить. К таким задачам относятся: технология передачи электроэнергетики в частные руки, определение видов независимых рыночных субъектов, выбор формы организации рынка электроэнергии, разработка механизма торговли и расчетов на рынке электроэнергии, определение степени, формы и методов регулирования рынка электроэнергии.

      Переход к рыночной, в той или иной степени конкурентной модели функционирования и развития национальной энергетики сопряжен с определенными проблемами, с необходимостью решения которых, так или иначе, сталкивается каждая из стран, вставших на путь реструктуризации предприятий отрасли электроэнергетики:

      разделение отрасли по функциям, т.е. отделение выработки электроэнергии от ее транспортировки и распределения;

      создание конкурентного рынка генерации;

      формирование инфраструктуры электроэнергетического хозяйства;

      применение более сдержанной политики государственного регулирования;

      регулирование цены только через ограничение ее сверху, отход от регулирования посредством ограничения нормы прибыли;

      отделение функции передачи электроэнергии от ее распределения и сбыта;

      постепенное создание условий для конкуренции в области торговли электроэнергией;

      привлечение иностранных инвестиций в национальную электроэнергетику;

      создание независимых системных операторов.

      Решение проблем и выбор пути реструктуризации предприятий в электроэнергетике отдельной страны преимущественно связан не только с национальной спецификой, но также с инвестиционными возможностями каждого конкретного отдельно взятого государства.

      В результате проведенного анализа сущности и содержания процессов реструктуризации национальных энергетических компаний на основе функционального разделения и внедрения конкурентного механизма его существования и развития, можно сделать вывод о том, что в современный период в той или иной степени сложился оптовый рынок электроэнергии, и в большинстве стран достигнуты позитивные результаты, такие как повышение надежности электроснабжения потребителей, рост эффективности функционирования электроэнергетики и снижение цен на продукцию отрасли.

      Таким образом, исходя из мирового опыта, в Казахстане будет реформирована модель оптового рынка электрической энергии.

3.2 Опыт организации и функционирования саморегулируемых организаций в электроэнергетике

      Международный опыт четырех саморегулируемых организаций в области электроэнергетики – Российской Федерации, Европейского Союза, штата Техас в Соединенных Штатах Америки (ERCOT – Electric Reliability Council of Texas), а также Североамериканского агентства по надежности электроснабжения Совета (NERC – North American Electric Reliability Corporation) был взят из отчета по совету рынка Казахстана – новой модели, подготовленной компанией TETRA TECH ES, INC для проекта USAID (United States Agency for International Development) "Энергетика Центральной Азии".

      Совет Рынка (Российская Федерация). Совет Рынка создан в целях обеспечения функционирования коммерческой инфраструктуры рынка электроэнергии, эффективной взаимосвязи оптового и розничного рынков, создания благоприятных условий для привлечения инвестиций в электроэнергетическую отрасль и выработки обшей позиции участников оптового и розничного рынков по вопросам электроэнергетики и продвижения саморегулирования на рынке электроэнергии.

      Совет Рынка ведет реестр субъектов оптового рынка; разрабатывает формы регламентов оптового рынка, типовых договоров; организует процессы досудебного урегулирования споров (посредничества) между субъектами оптового рынка и другими субъектами электроэнергетики; устанавливает систему и порядок применения имущественных и существующих штрафных санкций к субъектам оптового рынка, включая исключение из Оптового рынка электроэнергии; участвует в подготовке проектов правил оптового и розничного рынков и предложений по их изменению; осуществляет контроль за соблюдением норм и правил оптового рынка субъектами оптового рынка; подтверждает объҰм производства на основе ВИЭ квалифицированными генерирующими объектами; проводит мониторинг ценовой ситуации на оптовом и розничном рынках; проводит оценки экономических последствий для потребителей на оптовом и розничном рынках электрической энергии (мощности), вызванных возможным выводом из эксплуатации электростанции, в отношении которого собственником подано заявление на вывод из эксплуатации.

      ERCOT (Техас, США). В Техасе функционирует энергосистема с десятками присоединҰнных оптовых и розничных поставщиков электроэнергии, работающих на открытом рынке. ERCOT является независимой некоммерческой организацией, которая управляет работой энергосистемы штата, а также работой оптового и розничного рынков, при этом обеспечивая недискриминационный открытый доступ к системе передачи. ERCOT регулируется комиссией штата по регулированию коммунальных услуг.

      Основная ответственность ERCOT заключается в обеспечении балансирования спроса и предложения для обеспечения надежной работы энергосистемы и управления потоком электроэнергии для примерно 26 миллионов населения штата.

      ERCOT также обеспечивает сохранение конкурентоспособности на рынке электроэнергии путем мониторинга и управления биржевыми сделками между поставщиками электроэнергии и энергопроизводящими организациями, контролируя соответствие выполняемых операций с установленными ERCOT правилами и положениями. Кроме того, как и на других организованных рынках, у ERCOT есть назначенный наблюдатель за рынком, роль которого заключается в оценке конкурентоспособности рынка, потенциальных или фактических злоупотреблениях со стороны участников рынка и выработке рекомендаций по улучшению функционирования рынка. Кроме того, регулирующие органы также следят за рынком, чтобы гарантировать справедливость и разумность результатов, включая цены, полученные на рынке.

      По состоянию на апрель 2021 года ERCOT заявляет, что финансируется за счет тарифа за системное администрирование в размере 55,5 центов за МВтч, что составляет 0,0555 центов за кВтч. Для большинства техасцев это означает, что около 50-60 центов от счета за электроэнергию ежемесячно идут на финансирование ERCOT.

      NERC (Североамериканская корпорация по надежности электроснабжения). NERC – это международная организация, созданная для обеспечения надежности работы энергосистем Северной Америки на высоковольтном уровне (Bulk Power System или BPS). Ее миссия заключается в обеспечении эффективности и действенного снижения рисков для обеспечения надежности и безопасности работы энергосистемы, для чего она "разрабатывает и применяет стандарты надежности; ежегодно оценивает сезонную и долгосрочную надежность; осуществляет мониторинг энергосистем на высоковольтном уровне, а также проводит обучение, подготовку и сертификацию отраслевого персонала". Зона ответственности NERC охватывает континентальную часть США, Канаду и северную часть штата Баха Калифорния в Мексике. NERC является организацией по обеспечению надежности электроснабжения (ERO – Electric Reliability Organisation) в Северной Америке, надзор за деятельностью которой осуществляют Федеральная комиссия по регулированию энергетики США (далее – FERC) (Federal Energy Regulatory Commission) и государственные органы Канады. В юрисдикцию NERC входят потребители, владельцы и операторы систем высоковольтного электроснабжения, которые обслуживают почти 400 миллионов человек.

      Ежегодный бизнес-план и бюджет NERC подлежит утверждению FERC, и после утверждения ежегодное финансирование NERC обеспечивается в основном за счет взносов организаций, обслуживающих потребителей. Эти взносы распределяются по принципу "спроса на электроэнергию". Аналогичные механизмы финансирования предусмотрены в Канаде в соответствии с конкретными законами и правилами каждой провинции. Требования к финансированию региональных организаций рассматриваются отдельно в соответствующих бизнес-планах и бюджетах, которые должны быть рассмотрены и утверждены NERC и FERC. Начисления на региональные организации в США включены в общие начисления NERC для обслуживающих потребителей организаций. NERC также финансируется за счет финансирования третьими сторонами, оплат за обучения, тестирования, семинары, услуг программного обеспечения и вычета процентов от штрафов за нарушение надежности электрических сетей.

      Nord Pool (Северная Европа). Группа Nord Pool обеспечивает работу ведущего европейского рынка электроэнергии в части торговли электроэнергией, клиринга, заключения договоров и предоставления сопутствующих услуг на рынках на сутки вперед и внутридневных рынках в 16 европейских странах. Межсистемные связи между Северными странами, Европейским континентом и Балтикой позволили создать крупный рынок, что повысило надежность энергоснабжения, а также открыло доступ к различным источникам выработки энергии. Около 360 предприятий из 20 стран торгуют на рынках Nord Pool в Северном и Балтийском регионах, Соединенном Королевстве (Великобритании), Центральной Западной Европе (охватывающей Австрию, Бельгию, Францию, Германию, Люксембург и Нидерланды) и Польше.

      Nord Pool относится к рынкам, где торгуется только электроэнергия (рынки без торговли мощностью), в отличие от рынков, в которых существует оплата и торговля мощностью, как, например, в России. На рынках электроэнергии Nord Pool потребители не платят за наличие генерирующих мощностей, а поставщики электроэнергии не получают платежей за мощность.

      Рыночная система Nord Pool состоит из четырех независимых рынков – спотового, фьючерсного, опционного и базового. Скандинавский рынок электроэнергии имеет следующие особенности: единые правила торговли, отсутствие трансграничных пошлин на покупку и продажу электроэнергии, торговля электроэнергией на централизованном рынке в двух формах (физические поставки электроэнергии, то есть прямые поставки электроэнергии от производителя к потребителю, и финансовые инструменты).

      В Казахстане с учетом мирового опыта будет реформирован и усовершенствован Совет рынка.

3.3 Цифровизация

      Интернет вещей

      По оценкам PricewaterhouseCoopers (PwC), при внедрении интернета вещей в сетевом комплексе электроэнергетики России следует фокусироваться на улучшении контролируемости подстанций, линий электропередачи и других элементов сети за счет дистанционного мониторинга. Такие проекты помогут снизить затраты на эксплуатацию и ремонт, параллельно предотвращая технологические и коммерческие потери.

      Что касается сферы производства электроэнергии, то там применение Internet of Things (далее – IoT) (интернет вещей) позволит уменьшить расход топлива, на закупки которого в настоящее время приходится более половины операционных затрат станций. Общий же экономический эффект от внедрения IoT в электроэнергетике до 2025 года, по прогнозам экспертов, достигнет 532 млрд руб., из которых 180 млрд составят предотвращенные потери энергии.

      Решения на основе IoT в сфере энергетики все чаще сочетаются с функционалом искусственного интеллекта (далее – ИИ) и машинного обучения для обработки и анализа массивов больших данных, генерируемых в процессе работы оборудования. Технологии помогают выявить неочевидные закономерности в работе объектов, буквально "услышать" предприятие и выстроить на основе этой информации диалог на новом уровне. В мировой практике уже появляются электростанции, способные эффективно контролировать и управлять основными рабочими процессами в полностью автономном режиме с помощью инструментов сбора и анализа данных. К примеру, возможностей ИИ и машинного обучения вполне достаточно, чтобы справиться с мониторингом и настройкой газовых турбин – уже на тысячах предприятий по всему миру эти задачи так или иначе автоматизированы.

      Из примеров успешных IoT-проектов в российской электроэнергетике можно привести проект в "Интер РАО Электрогенерация". Внедренная в компании система сбора, передачи и расчета технологической информации помогает сокращать пережоги топлива и повышает надежность работы. Срок окупаемости проекта оценивается в 5–7 лет с учетом того, что система позволяет экономить на топливе 130 млрд руб ежегодно.

      Там, где отсутствует техническая возможность установки датчиков, задача решается за счет снабжения персонала системами eSOMS (electronic Shift Operations Management System, электронная система управления сменой по эксплуатации). Корпорация "Росэнергоатом" внедрила такие решения на Смоленской и Воронежской атомной электростанции (далее – АЭС), где с их помощью удалось оптимизировать задачи обхода объектов, составления отчетов и сверки исторических данных с возможностью создания прогнозных моделей.

      Роботизация

      В электроэнергетике растут инвестиции в создание нового уровня безопасной рабочей среды для персонала электростанций, и одно из передовых направлений здесь – ввод в коммерческую эксплуатацию роботов, устойчивых к экстремальным условиям труда и управляемых дистанционно. Подобные решения также завязаны на технологиях ИИ/IoT, а в последнее время к их возможностям добавляется функционал дополненной реальности, с помощью которого изображение с камер на роботе получает интерактивную составляющую.

      На Западе разрабатываются и внедряются роботы, выполняющие функции диагностики и обслуживания высоковольтных линий электропередач. Такие механизмы подвешиваются к проводам линии, а их действиями с земли с помощью контроллера управляет оператор. Роботы снабжены датчиками и видеокамерами, позволяющими выявлять проблемные участки на проводах.

      В районах с длительным зимним периодом используются роботы-очистители, убирающие с линий электропередач снег и наледь, причем некоторые модели способны раскручивать и закручивать болты и гайки, снимать с проводов инородные предметы. Роботизируются и АЭС: например, роботам отдают задачи проверки первичных контуров реакторов с помощью ультразвука.

      Умные сети (Smart Grid)

      Проблема непрерывной работы электросетей остается нерешенной во всем мире: даже в относительно благополучных в этом смысле странах 100 %-ной отказоустойчивости сетей достичь не удается. В США этот показатель составляет 99,97 %, всего несколько сбоев за год могут привести к убыткам в $100-150 млрд.

      Для решения этой проблемы используются технологии семейства Smart Grid – "умная электросеть". По сути, это менее централизованная, более управляемая автоматизированная инфраструктура, построенная на основе нескольких активно развиваемых сегодня концептов. В их числе – продвинутая инфраструктура для учета потребления и различные решения для визуализации распределения нагрузок и доступного ресурса сети в реальном времени.

      В Евросоюзе принятая концепция Smart Grid предполагает полную интеграцию распределенной малой генерации в энергосистемы с использованием современных телекоммуникационных и информационных технологий. Также имеются трактовки концепции Smart Grid с акцентом на распределительных электрических сетях, включающих распределенную генерацию с формированием активных и адаптивных свойств сетей за счет развития распределенной системы адаптивной автоматики, широкого использования компьютерных технологий и современных систем управления.

      Одними из основных свойств энергосистем в концепции Smart Grid являются самовосстановление при аварийных возмущениях и сопротивление негативным влияниям.

      Два наглядных и результативных примера освоения концепции Smart Grid – Jeju Smart Grid Demonstration Project в Южной Корее и Smart Grid Smart City (SGSC) в Австралии.

      Jeju Smart Grid Demonstration Project. Южная Корея импортировала до 97 % энергии, а климатические особенности страны усиливали потребность в автономии: осенью у прибрежных районов проходят тихоокеанские тайфуны, чаще всего – у побережья острова Чеджу. Jeju Smart Grid Demonstration Project запущен в 2009 году и тестировался до 2013 года на острове Чеджу, солнечный и ветреный климат которого делает остров идеальным местом для воплощения концепции Micro Grid. За проектом, охватывающим 6 тыс. домов, наблюдает корейское министерство торговли, промышленности и энергетики (MOTIE). К 2030 году остров планируют сделать нейтральным в отношении выбросов СО2 и энергонезависимым. В реализации проекта принимают участие 169 компаний.

      Ожидается, что при выполнении намеченных планов к 2030 году Южная Корея будет производить 11 % всей своей энергии из ВИЭ (по сравнению с 2,1 % в 2012 году), устранит 230 млн тонн СО2, создаст 50 тыс. рабочих мест, получит 74 трлн вон ($64 млрд) на внутреннем спросе на новые технологии, сэкономит от 47 трлн вон ($40 млрд), которые тратятся на импорт энергии, перестанет нуждаться в строительстве новых заводов стоимостью 3,2 трлн вон ($2,8 млрд) и заработает 49 трлн ($42 млрд) на экспорте своих разработок.

      Smart Grid Smart City (SGSC). Проект Smart Grid Smart City (SGSC) в Австралии разработан и профинансирован правительством Австралии в сотрудничестве с Ausgrid, Energy Australia и их партнерами: IBM Australia, GE Energy Australia, Sydney Water и городским советом Ньюкасла. Финансирование проекта состояло из правительственного гранта в $100 млн и $400 млн консорциума проекта. Проект начат в 2010 году и в 2014 году официально завершен.

      Анализ результатов действия системы предполагает экономическую выгоду от $9,5 до 28 млрд за 20 лет, частные потребители будут экономить от $156 до 2 тыс. в год.

      В России технологию Smart Grid внедряют "Россети" в рамках 10 пилотных проектов: это собственное решение компании, которое, как ожидается, позволит сократить потери электроэнергии на 225,3 млн кВтч и достичь уровня оптимизации ремонтов на сумму 35,8 млрд руб.

      Одна из первых "цифровых" подстанций (далее – ПС) 110 кВ открылась в Красноярске в 2018 году. ПС выполнена на базе программно-технического комплекса iSAS – интегрированной системы защиты и управления подстанцией для обеспечения релейной защиты, противоаварийной автоматики и АСУ. За счет цифровизации удалось уменьшить количество кабеля различного назначения в 10 раз: со 150-160 км до примерно 15 км. В целом подстанция стоила на 5 % дешевле аналогов предыдущего поколения, а в перспективе, учитывая повышение надежности ее работы за счет высокой степени автоматизации, нового качества мониторинга и управляемости, а также благодаря отсутствию оперативного персонала, за 30 лет эксплуатации ПС должна дать экономический эффект около 75 млн руб.

      Управление спросом на электроэнергию

      Развитие телекоммуникаций, широкое распространение систем автоматизации и автоматики, а также эволюция развитых рынков электроэнергии привели к появлению концепции управления спросом, предполагающей повышение эластичности спроса путем целенаправленного воздействия на оборудование потребителей при возникновении соответствующих экономических или технологических условий.

      Самая дешҰвая мощность на энергорынке находится у потребителей в виде возможности управления своим спросом, она ничего не стоит рынку с точки зрения инвестиций, но решает текущие задачи, например, по регулированию лучше, чем любая генерация, не говоря уже о серьҰзной экономии на строительстве пиковой энергоинфраструктуры, которую может дать управление спросом при достижении определҰнных масштабов.

      Основные цели управления спросом на электроэнергию – уменьшение пиковой нагрузки в энергосистеме, необходимое как для снижения цен на рынке электроэнергии, так и для предотвращения избыточного капиталоемкого строительства электростанций и электрических сетей, оптимизация управления энергосистемой, и интеграция возобновляемых источников энергии.

      В управлении спросом могут принимать участие различные виды оборудования промышленных, сельскохозяйственных, коммерческих и бытовых потребителей.

      Основные возможности участия в управлении спросом для потребителей связаны со смещением графика потребления на периоды более низких цен, остановом или снижением интенсивности производственного процесса, полным или частичным отключением систем освещения, вентиляции и кондиционирования, а также с использованием собственных источников, включая запуск резервных источников питания или отключение от сети на изолированную работу с покрытием собственного потребления от резервного источника питания.

      Потенциал снижения пиковой нагрузки в энергосистеме за счет использования программ управления спросом составляет, по различным оценкам, 10-15 % от величины пиковой нагрузки.

      Создание агрегаторов, как новой функции на рынке электроэнергии – это ключевой импульс, обеспечивающий рост объема управляемого спроса, привлечение частных инвестиций и рост конкуренции.

      Практика показывает, что важным элементом нормативной конструкции является допуск к работе на рынке независимых агрегаторов: например, на некоторых рынках в США свыше 80 % объема управления спросом предоставляется именно независимыми агрегаторами (82 % в PJM по данным за 2015 год), несмотря на то что поставщики также могут выполнять роль агрегаторов.

      Автоматизация технического обслуживания и ремонта

      Ремонтные работы и техническое обслуживание объектов (ТОиР) – одна из базовых составляющих бизнес-процессов крупнейших системообразующих компаний в сегменте энергетики. Направление FSA (системы автоматизации сервисного обслуживания в полевых условиях) сегодня можно назвать одним из наиболее динамично развивающихся в электроэнергетике – ИТ-решения в этой сфере позволяют оперативно получать данные о статусе задачи после выезда бригады на объект, избегать дублирования задач при фиксации дефектов сети, усиливать контроль за выполнением работ и удалять типичные недочеты из рабочих процессов сервисных инженеров и ремонтных бригад.

      Современные решения в этой области имеют широкие возможности масштабирования и интеграции с другими промышленными информационными системами: ERP, EAM и СMMS, поддерживают совместимость с мобильными платформами (Android, Windows 8.1/10), NFC-совместимы и обеспечивают оперативный обмен данными по любым каналам беспроводной связи в режиме реального времени.

      Такую систему в конце 2018 года начало использовать в своей практике ПАО "Кубаньэнерго", подключив к ней около 800 сотрудников.

      Централизованный мониторинг

      В сегменте теплоэлектростанций и гидроэлектростанций высока востребованность и актуальность решений для централизованного мониторинга технического состояния энергетических блоков, соблюдения правил промышленной безопасности и контроля работы персонала.

      Понятно, что диспетчерские залы на таких объектах существовали всегда, но настоящее воплощение концепции централизованного мониторинга стало возможным сравнительно недавно, благодаря развитию протоколов обмена данными (FC, iSCSI и др.), в совокупности позволивших надежно связать территориально удаленные системы мониторинга с центральным пунктом. Важную роль в развитии централизованного мониторинга сыграли и технологии виртуализации, которые позволяют снижать нагрузку на локальные ИТ-ресурсы объекта, а критически важные задачи работы с данными решать в удаленном центре обработки данных.

      На основе мирового опыта в Казахстане необходима дальнейшая цифровизация отрасли, в связи с чем будет внедрена "Интеллектуальная энергосистема".

3.4 Развитие генерации по видам используемых энергетических ресурсов

      Франция. В ноябре 2021 года было принято стратегическое решение по возобновлению строительства ядерных реакторов в целях обеспечения энергетической безопасности страны и основной акцент на период до 2050 года будет сделан на атомных электрических станциях.

      По действующим 56 ядерным реакторам планируется продлить срок эксплуатации до 50 лет, до этого безопасным считался срок в 40 лет. Будут также построены новые шесть реакторов нового поколения EPR-2. Их строительство начнут в 2028 году, а ввод в строй намечен на 2035 год. В проект будет вложено не менее 50,5 млрд евро. Более того, предусмотрено еще восемь таких агрегатов, они появятся позднее.

      В части ВИЭ, место которых в энергобалансе Франции пока невелико, акцент будет сделан на солнечной энергетике по сравнению с ветрогенераторами.

      Объем получаемой от солнца энергии планируется увеличить в 10 раз, а от ветра – в два раза, для чего будут созданы 50 морских парков ветряных электростанций. Сейчас на АЭС вырабатывается более 70 % всего электричества, потребляемого в стране (планируется, что будет 80 %). На долю солнца приходится до 2 %, ветра – 8 %, газа и угля – до 9 % от всей генерации. При этом благодаря большим мощностям АЭС, Франция вырабатывает электроэнергии больше, чем потребляет, экспортируя ее в Германию и Италию.

      Германия. По оценкам немецкого правительства, в 2022 году страна импортирует около 35 % своего природного газа из России (в 2021 году – 55 %), использует большую его часть для отопления и промышленности.

      В 2021 году производство электроэнергии с использованием природного газа составляло около 15 % от общего производства электроэнергии в Германии. В 2022 году отмечается снижение доли газа в производстве электроэнергии. Германия обозначила ряд шагов, которые должны ускорить уменьшение доли газа в энергетическом комплексе и создать запасы на следующую зиму.

      Правительство предоставит компаниям возможность расширить использование угольных электростанций, как альтернативного источника энергии, с учетом задержки достижения экологических целей по сокращению выбросов парниковых газов. Закон об использовании угля будет действовать до 31 марта 2024 года, к этому времени правительство надеется создать устойчивую альтернативу российскому газу.

      Правительство планирует ввести систему аукционов, которая будет побуждать промышленность к снижению потребления газа. Угольные теплоэлектростанции имеют в Германии общую мощность 45 ГВт и производили примерно треть всей электроэнергии страны. Уже к 2022 году планировалось от энергосети отключить ТЭС мощностью 12,5 ГВт.

      Ранее Германия уже приняла решение отказаться к 2022 году от атомной энергетики. Но для того, чтобы страна могла выполнить национальные и международные цели по защите климата, ФРГ должна ускорить переход на экологически чистую электроэнергию. К 2050 году выбросы двуокиси углерода в стране должны составлять 80-95 процентов от показателей 1990 года.

      Япония. Япония намерена сокращать энергетическую зависимость, возобновляя работу АЭС, которые были остановлены после аварии на АЭС Фукусима-1 в 2011 году. Были ужесточены требования к атомным объектам, из 30 энергоблоков АЭС работают лишь несколько. До аварии на АЭС в префектуре Фукусима на атомную энергетику в энергобалансе Японии приходилось около 30 %, тогда как сейчас этот показатель составляет около 4 %, а основная нагрузка легла на тепловые электростанции. Правительство страны рассчитывает на частичный перезапуск АЭС в ближайшем будущем.

      Япония будет наращивать собственную энергетическую независимость не только за счет АЭС, но и развивая зеленую энергетику, а также диверсифицируя источники поставок энергоносителей.

      До 2030 года планируется привлечь 150 трлн иен (1,16 трлн долл. США) новых инвестиций для реализации дорожной карты, включающей следующие инициативы: максимальное использование ориентированного на рост ценообразования на углерод, что повышает предсказуемость для компаний при одновременном содействии росту и инновациям; использование мер поощрения инвестиций, которые интегрируют регулирование, такое как стандарты энергоэффективности, и финансовую поддержку, такую как помощь в продвижении долгосрочных крупномасштабных инвестиций, в качестве пакета; сокращение к 2030 году объемов выбросов парниковых газов на 46 %; достижение углеродной нейтральности к 2050 году.

      США. Атомные электростанции США производят более половины безуглеродной электроэнергии, поэтому оказывается поддержка работы этих станций для достижения целей в области экологически чистой энергии. Соединенные Штаты выделят $6 млрд на поддержку коммерческих атомных электростанций, находящихся под угрозой закрытия из-за финансовых трудностей.

      Британские и американские компании разрабатывают электронную платформу и конструкторские решения по проектам перепрофилирования угольных электростанций в атомные. На ТЭС и ТЭЦ предлагают разместить вместо угольных котлов модульные реакторы и начать переоборудование уже к 2030 году. Планируется, что установка малых модульных реакторов (далее – ММР) на ТЭС и ТЭЦ снизит затраты по сравнению со строительством новых АЭС на 35 %, и первые реакторы появятся к 2027 году, процесс переоборудования можно будет начать с 2030 года. Пока участники проекта планируют работать в США, где угольная генерация уступает только газовой.

      По данным Международного агентства по атомной энергии, строительство ММР явлется наиболее перспективным вариантом развития атомной энергетики. Основными преимуществами ММР, мощность которых составляет до 300 МВт на энергоблок, являются оперативность строительства (в зависимости от технологии 3-5 лет), компактность (необходимая площадь около 6 га), экономичность (перегрузка топлива каждые 3-7 лет, в некоторых случаях до 30 лет), утилизация (меньше затрат на утилизацию).

      Китай. Китай, который занимает первое место в мире по выбросам в атмосферу углекислого газа, одновременно является и ведущим инвестором в альтернативные источники энергии. В 2016 году примерно две трети от всего объема электроэнергии в Китае было произведено из угля, а четверть получено из экологически чистых источников, доля АЭС в общем объеме производства электроэнергии составила 3,4 процента. Только за последний год Китай увеличил суммарную мощность атомных электростанций с 27 до 34 ГВт – это самый значительный рост за всю историю страны.

      Цель китайского руководства: 110 АЭС в 2030 году мощностью 130 ГВт, что позволит реализовать планы по сокращению выбросов в атмосферу парниковых газов. Для этого Пекин ежегодно будет вводить в эксплуатацию от четырех до шести новых реакторов. Произведенные в Китае реакторы будут размещены не только на территории самой КНР, но и в сопредельных государствах – вдоль так называемого нового "Шелкового пути", проходящего через страны Центральной Азии и Пакистан.

      Индия, Пакистан и Южная Корея. Другие страны региона также не спешат отказываться от мирного атома. Индийская экономика растет на 6-7 процентов в год, однако перебои в подаче электроэнергии и устаревшая инфраструктура мешают развитию страны. Как и Пекин, Дели также делает упор на развитие альтернативной энергетики. В то же время политическая элита страны убеждена в том, что Индия должна использовать все возможности для производства электроэнергии, в том числе и атомные электростанции. В мае индийское правительство приняло решение о строительстве десяти новых реакторов. На данный момент на территории страны работает 21 АЭС.

      С перебоями электроснабжения и устаревшей инфраструктурой борется и соседний Пакистан. Сейчас в стране эксплуатируются четыре небольших реактора; до 2030 года правительство планирует построить еще семь. В возведении новых АЭС будет участвовать и Китай.

      В то же время на небольшой территории Южной Кореи сейчас действуют целых 25 АЭС. Еще три находятся в стадии строительства, две должны быть введены в эксплуатацию до 2029 года. Согласно планам властей, доля атомной энергетики в энергобалансе страны должна увеличиться с 30 до 40 процентов.

      В других странах юго-восточной Азии также ведутся активные дискуссии на эту тему. Вьетнам намерен построить восемь, Таиланд – пять новых реакторов. По одному реактору планируют запустить и Малайзия, и Филиппины.

      Учитывая мировой опыт структуры генерации, помимо дальнейшего развития ВИЭ, в Казахстане целесообразно развитие альтернативной энергетики, в частности, атомной.

Раздел 4. Видение развития электроэнергетической отрасли

      С учетом глобальных вызовов и постоянных изменений в мировой экономике, а также учитывая международный опыт, Республике Казахстан необходим ускоренный и полный переход к устойчивой, эффективной и гибкой электроэнергетической отрасли, способной в любой момент быть готовой принять вызовы и угрозы.

      Развитие электроэнергетической отрасли сосредоточено на следующем:

      техническое перевооружение обеспечит покрытие прогнозной потребности электрической и тепловой энергии, надежность энерго- и теплоснабжения, усиление транзитного потенциала электрических сетей, снижение потерь в электрических сетях за счет модернизации действующих и строительства новой генерации, объединения энергосистемы Западного Казахстана с ЕЭС Казахстана;

      цифровая трансформация обеспечит организацию сбора первичных данных без участия человека, создание инфраструктуры передачи / хранения / защиты / обработки данных, создание системы управления и мониторинга надежности энергоснабжения, развитие клиентских сервисов для потребителей;

      усовершенствование системы тарифообразования позволит покрывать издержки энергетических предприятий, что в последствии усилит техническое состояние активов, повысит безопасность энергоснабжения (снижение аварийности), позволит внедрять наилучшие доступные техники, улучшит социально-экономическое положение работников отрасли;

      реформирование оптового рынка электрической энергии в части внедрения модели централизованной купли-продажи электрической энергии и ввода балансирующего рынка электрической энергии в режиме реального времени обеспечит принцип полной конкуренции между участниками рынка, усреднение тарифа на электрическую энергию для потребителей, равные условия для субъектов оптового рынка, снижение отклонений производства-потребления электрической энергии субъектов, усовершенствование рынка системных и вспомогательных услуг, развитие экспортного потенциала. При этом по итогам успешного решения задач в рамках концепции единого закупщика будет рассмотрен вопрос дальнейшей либерализации рынка электрической энергии с исключением механизма единого закупщика электрической энергии;

      совершенствование Совета рынка обеспечит усиление институциональной основы электроэнергетики и консолидацию интересов энергетических предприятий, потребителей электрической энергии и потенциальных инвесторов;

      с учетом глобальных вызовов и постоянных изменений в мировой экономике, экологические обязательства, а также учитывая международный опыт, Республике Казахстан необходим ускоренный и полный переход к устойчивой, эффективной и гибкой электроэнергетической отрасли, способной в любой момент быть готовой принять вызовы и угрозы;

      исполнение экологических обязательств в электроэнергетической отрасли осуществляется путем дальнейшего развития возобновляемой энергетики (с параллельным развитием маневренных мощностей) и распределенной генерации, применения мер по энергосбережению, применения АСМ и технологий по улавливанию и хранению углерода на угольных станциях;

      расширение функций и полномочий Отраслевого центра технологических компетенций позволит проводить комплексное исследование проблем развития электроэнергетической отрасли и разрабатывать системные меры по их решению. Кроме того, будет обеспечено централизованное проведение аналитической работы, экономического моделирования и расчетов влияния электроэнергетической отрасли на экономику, выработка предложений по совершенствованию законодательства и формированию стратегического видения развития отрасли.

Раздел 5. Основные принципы и подходы развития

      Развитие отрасли электроэнергетики будет основываться на соблюдении следующих принципов:

      единство управления электроэнергетическим комплексом Республики Казахстан, как особо важной системой жизнеобеспечения хозяйственно-экономического и социального комплексов страны;

      повышение технико-экономических показателей эффективности функционирования и управления ЕЭС Казахстана при заданных параметрах надежности, экологичности и доступности электроснабжения для потребителя

      клиентоориентированность – полное удовлетворение спроса потребителей энергии при заданных параметрах надҰжности, и защита прав участников рынка электрической и тепловой энергии путем создания конкурентных условий на рынке, гарантирующих потребителям право выбора поставщиков электрической и тепловой энергии;

      развитие институциональной основы электроэнергетики в части выработки взвешенной и долгосрочной стратегии развития отрасли и политики, основанной на данных;

      диверсификация и цифровая трансформация отрасли, в результате чего будет обеспечена полная прозрачность, открытость и качество всех процессов в электроэнергетическом комплексе, повышена эффективность работы всех секторов, создана интеллектуальная система учета и оперативно-технологического управления, будет повышена роль потребителя, масштабное развитие получит низкоуглеродная и распределҰнная энергетика, повышение роли электроэнергетики в экономике страны;

      экологичность работы энергоисточников в свете перехода Республики Казахстан к зеленой экономике, создание условий и внедрение эколого-экономических механизмов для выполнения экологических обязательств в электроэнергетической отрасли для стимулирования применения наилучших доступных техник и привлечения инвестиций.

      Заложенные в Концепции видение, принципы и подходы направлены на обеспечение спроса потребителей электрической энергии и защиты прав участников рынка электрической и тепловой энергии, обеспечение опережающего развития, безопасного и стабильного функционирования электроэнергетического комплекса Республики Казахстан.

      Таким образом, с учетом анализа текущей ситуации, международного опыта и глобальных трендов, заложенных в Концепции, видения развития электроэнергетической отрасли и основных принципов для достижения поставленной цели предполагается реализация задач по следующим направлениям:

Направление 1. Технологическое перевооружение

      1. Разработка перспективной схемы размещения электрических мощностей Казахстана

      Будет разработана перспективная схема размещения электрических мощностей Казахстана. Это позволит сформировать структуру генерирующих мощностей (с определением выбывающих объектов) и электросетевых объектов на долгосрочную перспективу, создать условия для обеспечения перспективного баланса производства и потребления электроэнергии и предотвращения дефицитов электроэнергии и мощности наиболее эффективными способами.

      2. Модернизация существующих и строительство новых генерирующих мощностей, включая перспективное развитие АЭС

      Будет осуществляться модернизация существующих и строительство новых мощностей (в рамках дальнейшего развития угольных станций, инвестиционных соглашений, проведения аукционов по строительству генерирующих установок с маневренным режимом генерации), что является ключевой задачей в свете возникшего дефицита энергетических мощностей, нехватки маневренной генерации. Согласно Энергетического баланса до 2035 года, будут определены и проработаны перспективные площадки, приняты меры по обеспечению реализации определенных проектов по дальнейшему строительству энергетических мощностей, в том числе АЭС.

      Будет рассмотрен вопрос перспективного использования малых модульных ядерных реаакторов в Казахстане.

      3. Усиление электрических связей и объединение единой электроэнергетической системы Республики Казахстан

      Будет осуществляться модернизация и строительство электрических сетей в целях завершения формирования единой энергосистемы (ЕЭС) страны, повышения энергобезопасности страны и повышения транзитного потенциала ЕЭС РК за счет усиления электрических связей Южной и Западной зон, включая реализацию проектов:

      объединение энергосистемы Западного Казахстана с ЕЭС РК;

      модернизация и расширение региональной электрической сети;

      капитальные ремонты, модернизация и реконструкция электрических сетей энергопередающих организаций.

      4. Разработка мастер-планов развития теплоэнергетики регионов

      Утвердится методика для разработки мастер-планов развития теплоэнергетики, которые будут содержать комплекс мер по развитию теплоэнергетики, в том числе схемы теплоснабжения и теплоисточников на соответствующей территории в целях обеспечения перспективной потребности в предоставлении услуги по обеспечению тепловой энергии с учетом особенностей соответствующей территории.

      Мастер-планы развития теплоэнергетики будут предусматривать:

      фактическое состояние, показатели эффективности;

      развитие схем теплоснабжения и теплоисточников;

      комплекс мер для достижения стратегических целей, доведения оптимального сочетания различных систем теплоснабжения (текущего и перспективного спроса);

      плановые значения ключевых показателей эффективности;

      оптимальные решения с учетом требований по обеспечению надежности, безопасности теплоснабжения, минимального вредного воздействия на окружающую среду, развития энергосберегающих и ресурсосберегающих технологий, расширения использования ВИЭ, обеспечения финансирования и иных факторов;

      определение методов достижения (в том числе через тарифное регулирование, финансовую поддержку), определение обязательных зон применения централизованного теплоснабжения.

      5. Внедрение системы "Интеллектуальная энергосистема"

      В рамках цифровой трансформации будет внедряться интеллектуальная энергосистема Казахстана, это обеспечит организацию сбора первичных данных с уровня оборудования и потребителя, инфраструктуру передачи, хранения, защиты и обработки информации, разработку и внедрение решений по децентрализованному управлению режимами региональных энергосистем (включающие регулирование мощности, напряжения, частоты, а также поддержание требуемого уровня надежности), своевременное предоставление участникам требуемой информации для стимулирования их активности, оценку возможностей энергосистемы и принятие оперативных решений на базе синхрофазорных измерений, снижение технических барьеров для интеграции распределенной генерации, включая ВИЭ, разработку и внедрение интеллектуальных систем анализа и поддержки принятия решений (включая средства прогнозирования, предотвращения, локализации и ликвидации нештатных ситуаций), внедрение устройств FACTS с привлечением их к регулированию.

      Весьма важным является цифровизация на стороне конечного потребителя. Из пассивных и в значительной степени неосведомленных пользователей они становятся активными и проницательными действующими лицами в системе электроснабжения, повышая собственное энергетическое сознание, а также получая возможность выступать "локальными источниками энергии и управления спросом".

Направление 2. Развитие чистой энергетики

      6. Строительство новых электрических мощностей ВИЭ

      Данная задача будет выполняться через реализацию подходов концепции "Энергетические зоны ВИЭ", предусматривающей определение наиболее перспективных площадок с большим потенциалом ресурсов (ветра, солнечного излучения), подготовку площадок со стороны Правительства (возведение необходимой инфраструктуры), создание "понятных и прозрачных" правил игры для потенциальных инвесторов, конкурсный отбор, через электронные аукционы.

      Согласно поручению Главы государства о достижении углеродной нейтральности к 2060 году, предусмотрены конкретные целевые индикаторы по достижению 15 % доли ВИЭ к 2030 году, 50 % к 2050 году с учетом альтернативных источников энергии.

      Кроме того, принятие нового Экологического Кодекса, который предполагает внедрение новых стандартов и наложение штрафных санкций на тех, кто им не соответствует, потребует ряда дорогостоящих экологических мероприятий, что повысит стоимость электроэнергии традиционных станций. В связи с чем, повысится конкурентоспособность зеленой энергетики. 

      7. Внедрение принципов ESG

      Будут выработаны соответствующие законодательные акты или отдельные стратегические документы, которые будут направлены на решение вопросов трансформации энергетики, низкоуглеродного развития и проблем изменения климата.

      Будут определены основные направления внедрения принципов ESG, являющиеся системой для устойчивых инвестиций, при которых инвесторы оценивают не только финансовые и операционные показатели бизнеса, но также социальные, экологические и управленческие риски. Переход к принципам ESG должен стимулировать энергетические компании страны перестраивать свою структуру управления в отношении экологии, а также уделять пристальное внимание улучшению качества оказываемых услуг.

      Так, с учетом проведения анализа мирового опыта, будут определены и на законодательном уровне регламентированы требования к энергопроизводящим организациям по принципам ESG с введением в действие с 2026 года. Энергопроизводящим организациям будет необходимо разработать мероприятия по оценке и снижению негативного воздействия на окружающую среду и предоставление отчетов об их реализации. На основе полученных данных будут созданы условия по обеспечению приоритетного доступа к мерам государственной поддержки для энергопроизводящих организаций, соответствующих требованиям ESG.

      Разработка долгосрочных стратегий и политик компаний по соблюдению принципов ЕSG, а также определение соответствующего рейтинга позволит инвесторам (в т.ч. иностранным) оценивать деятельность энергетических компаний с точки зрения экологических и социальных показателей, и денежных потоков.

      Будут закреплены следующие плановые показатели, характеризующие соответствие принципам ESG:

      уровни снижения экологического воздействия;

      показатели качества оказываемых услуг;

      снижение травматизма на энергетических предприятиях страны;

      рост показателей заработных плат и социальных выплат;

      прозрачность и доступность экономических и финансовых показателей компаний, в том числе по расходованию привлекаемых инвестиций.

Направление 3. Рыночное развитие электроэнергетической отрасли

      8. Внедрение программы "Тариф в обмен на инвестиции"

      Программа будет предусматривать долгосрочную тарифную политику с индексацией на уровень инфляции при прогнозируемом росте затрат, увеличение предельных тарифов на мощность, увеличение лимитов по инвестиционным соглашениям с возвратом от 10 лет.

      При этом усилится роль собственников энергопроизводящих организаций путем определения приоритетных проектов на основании технического аудита станций, вложения собственных средств в инвестиционные проекты, исполнения целевых показателей и мероприятий (снижение износа основного генерирующего оборудования, снижение удельного расхода топлива, улучшение экологических показателей), усиления прозрачности использования средств (открытые закупки субъектов, проведение публичных слушаний), несения ответственности за качество проводимых ремонтных работ.

      В сфере передачи программа предусматривает внедрение практики проведения технического аудита задействованных активов, индивидуальную оценку экономического и технического состояний монополистов, оптимизацию деятельности малых монопольных компаний путҰм их объединения в единую региональную компанию, передачу монополистов специализированным управляющим компаниям на условиях долгосрочных договоров доверительного управления, внедрение механизма "Техническое регулирование СЕМ", устранение посреднических передающих монопольных компаний.

      Трансформация модели рынка будет сопровождаться улучшением инвестиционного климата за счет эффективного и экономически обоснованного привлечения инвестиций в электроэнергетическую отрасль, в том числе в рамках формирования ясной и прогнозируемой тарифной политики, индексации тарифов на уровень ежегодной инфляции за счет исключения перекрестного субсидирования тарифов тепловой и электрической энергии (улучшается конкурентоспособность ТЭЦ на рынке электроэнергии), разработки мер адресной помощи, а также привлечения кредитных средств на льготных условиях на закуп основных генерирующих и сетевых активов.

      Государственная политика по тарифному регулированию будет сфокусирована на определении уровней тарифов горизонтом до десяти лет с предусмотрением их индексации на уровень инфляции. В современных условиях проведение индексации тарифов на уровень инфляции недостаточно, так как долгие годы происходило искусственное сдерживание тарифов, которое привело к изношенности сетей, а также оттоку квалифицированных кадров из-за низкого уровня оплаты труда.

      Будет возможность увеличения уровня заработной платы энергетиков до регионального уровня. Сокращение текучести кадров и повышение заработной платы энергетиков возможно только при создании равных условий по уровню заработной платы в пределах региона. Действующий подход по сдерживанию тарифов на тепловую энергию и дифференциации тарифов по группам потребителей, в том числе за счет увеличения тарифа на электрическую энергию, останется в прошлом. Часть инвестиций собственник на условиях возвратности будет инвестировать за счет собственных или привлеченных средств, а тариф будет сформирован исходя из принципа окупаемости мероприятий и возвратности средств собственников.

      Более того, для защиты отдельных категорий потребителей от влияния роста тарифов будут созданы условия адресного субсидирования с учетом сегодняшнего опыта. При этом будут стимулированы вопросы энергосбережения и активного внедрения принципов энергоэффективности среди экономики и населения страны, в рамках которого достижимо порядка 10-20 % снижения потребляемых объемов энергии.

      Учитывая социальный аспект теплоэнергетики, будет внедрена гибридная модель, стимулирующая привлечение инвестиций и обеспечивающая гарантии возврата инвестиций, которая будет включать в себя действующие механизмы финансирования теплоэнергетики.

      Изменение тарифного регулирования позволит обеспечить исполнение экологических обязательств. Достижение целей по декарбонизации сектора будет осуществляться путем пересмотра механизма поддержки энергетических компаний, стимулирующего внедрение наилучших доступных технологий (что повысит расходы).

      9. Проработка вопроса льготного кредитования по ставке вознаграждения не более 7 % годовых проектов развития энергетики и энергетической инфраструктуры

      Будет проработан вопрос осуществления финансирования проектов развития энергетики и энергетической инфраструктуры через АО "Банк Развития Казахстана" по ставке вознаграждения не более 7 % годовых для конечных заемщиков, сроком не более 20 лет, с собственным участием предприятия не менее 20 % от суммы проекта.

      Источником финансирования будут бюджетные средства и рыночное фондирование в пропорции 85/15. Бюджетные средства будут выделяться в форме бюджетного кредита и увеличения уставного капитала АО "Банк Развития Казахстана" для обеспечения исполнения ковенантов, установленных Законом "О Банке Развития Казахстана".

      Для получения финансирования субъект энергетической отрасли будет подавать в АО "Банк Развития Казахстана" пакет документов, перечень которых утверждается внутренними актами АО "Банк Развития Казахстана". Порядок и сроки предоставления финансирования будут определяться внутренними актами АО "Банк Развития Казахстана.

      10. Переход на централизованную куплю-продажу электрической энергии

      В секторе генерации электрической энергии будут обеспечены принципы полной конкуренции, основанные на отказе от двусторонних договоров и переходе на централизованную куплю-продажу электрической энергии, за исключением двухсторонних договоров между энергопроизводящими организациями и потребителями, входящими в одну Группу лиц.

      При этом для отдельных субъектов рынка будет рассмотрена возможность сохранения прямых контрактов со встречными обязательствами технического и финансового характера, не приводящих к удорожанию средневзвешенной цены реализации электрической энергии оптовым потребителям от единого закупщика.

      Переход на централизованную куплю-продажу электрической энергии обеспечит:

      создание благоприятной инвестиционной среды для своевременной модернизации существующих и строительства новых генерирующих мощностей с учетом повышения эффективности отрасли и перехода на современные экологические стандарты;

      оптимизацию состава генерирующих мощностей, в том числе, с точки зрения электроэнергетической независимости, а также развития ВИЭ и их интеграции в энергосистему;

      исключение возможности для рыночной власти отдельных участников рынка;

      единую и средневзвешенную цену на электроэнергию для всех оптовых потребителей на конкретный час суток, и, соответственно, равные для них условия на рынке;

      сохранение конкурентоспособности товаров промышленных предприятий на внешних рынках;

      развитие рыночных механизмов, стимулирование потребителей к активному участию (управление спросом), полную прозрачность и усиление роли потребителей на рынке.

      11. Реформирование и запуск балансирующего рынка электрической энергии в режиме реального времени

      В целях обеспечения стабильного функционирования электроэнергетической системы в краткосрочной перспективе будет осуществлен ввод балансирующего рынка электрической энергии в режиме реального времени (с финансовыми взаиморасчетами), а также усовершенствование рынка системных услуг. Данный шаг потребует внесения соответствующих изменений в законодательство, принятие новых правил, настройку необходимого программного обеспечения, определения расчетного центра балансирующего рынка, провайдеров баланса. При этом потребуется переход на куплю-продажу и оплату плановых объемов электрической энергии, включенных в суточный график, все отклонения от него будут урегулированы балансирующим рынком электроэнергии.

      12. Создание условий для укрепления позиций Казахстана в мировой энергетике, включая развитие экспортного потенциала

      Будет использовано преимущество параллельной работы за счет дальнейшего развития региональных электрических сетей и интеграции рынков стран Центральной и Южной Азии. Прирост энергетических мощностей и эффективное потребление энергоресурсов внутри страны обеспечит выход отечественных энергопредприятий на энергетические рынки сопредельных государств. Основной акцент будет сделан в рамках планируемых к созданию Общего электроэнергетического рынка ЕАЭС и регионального рынка электроэнергии стран Центральной Азии, с перспективными направлениями поставок по направлениям Европы и Юго-Восточной Азии.

      13. Разработка плана обеспечения потребности электроэнергетической отрасли профессиональными кадрами

      Будет разработан план обеспечения потребности электроэнергетической отрасли профессиональными кадрами, в рамках которого будет выработана эффективная система мониторинга и анализа в кадровой потребности на среднесрочную и долгосрочную перспективы. Будет завершено внедрение профессиональных стандартов, расширено сотрудничество энергопредприятий с зарубежными ВУЗ-ми и партнерами.

      14. Совершенствование и преобразование Совета рынка, как органа, обеспечивающего институциональные основы электроэнергетики

      В целях повышения эффективности будет внедрена новая модель Совета рынка на основе анализа местного контекста, передовой практики из международного опыта. Закрепление специфических функций Совета рынка в национальном законодательстве, формирование сильной структуры управления и культуры выполнения правил и процедур, усиление полномочий по принятию решений членов организации, а также введение процедуры разрешения споров (посредничества) для участников рынка будут способствовать эффективному выполнению обязанностей Совета рынка.

      15. Расширение функционала Отраслевого центра технологических компетенций при АО "КОРЭМ" в части исследовательской деятельности

      Будут расширены функции и полномочия Отраслевого центра технологических компетенций для проведения разработок и исследований проблем развития электроэнергетической отрасли, обеспечивая надежность, эффективность, доступность, безопасность и экологичность с учетом климатических обязательств страны.

      При этом финансирование деятельности Отраслевого центра технологических компетенций будет обеспечено за счет внебюджетных средств.

Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

      Целевой индикатор 1.

      Объем вводимых электрических мощностей с накоплением – 11,7 гигаватт к 2029 году.

      Ожидаемые результаты:

      1. Покрытие потребности экономики и населения в электрической энергии на 100 %;

      2. Покрытие потребности экономики и населения в тепловой энергии на 100 %;

      3. Функционирование объединенной энергосистемы Республики Казахстан.

      4. Оснащение современными системами учета, сбора и обработки данных по производству и потреблению электроэнергии на 100 %.


      Целевой индикатор 2.

      Доля электроэнергии от возобновляемых источников энергии – 12,5 % от общего объема производства к 2029 году.

      Ожидаемый результат:

      Увеличение объема выработки электрической энергии от возобновляемых источников энергии в 2,8 раз по сравнению с 2022 годом.


      Целевой индикатор 3.

      Объем суммарного возврата потенциальных инвестиций в сектор генерации – до 2,8 трлн тенге к 2029 году.

      Ожидаемый результат:

      Снижение износа основных активов существующей инфраструктуры генерирующих мощностей на 10 % по сравнению с 2022 годом.

  Приложение
к Концепции развития
электроэнергетической отрасли
Республики Казахстан
на 2023 – 2029 годы

План действий по реализации
Концепции развития электроэнергетической отрасли
Республики Казахстан на 2023 – 2029 годы

Наименование реформ / основных мероприятий

Форма завершения

Срок завершения

Ответственные исполнители

1

2

3

4

5

Направление 1: Технологическое перевооружение
Целевой индикатор. Объем вводимых электрических мощностей, с накоплением – 11,7 гигаватт к 2029 году:
2023 год – 0,5 гигаватт; 2024 год – 1,6 гигаватт;
2025 год – 3,5 гигаватт; 2026 год – 4,8 гигаватт;
2027 год – 6,8 гигаватт; 2028 год – 9,3 гигаватт.

1

Разработка перспективной схемы размещения электрических мощностей

схема размещения электрических мощностей

июль
2023 года

МЭ, МЭПР, энергопредприятия РК (по согласованию),
АО "KEGOC"
(по согласованию)

2

Модернизация существующих и строительство новых генерирующих мощностей
в том числе:

акты ввода в эксплуатацию

декабрь 2029 года

МЭ,
энергопредприятия РК (по согласованию)

2.1

Рассмотрение вопроса перспективного использования малых модульных реакторов

предложение в Правительство

декабрь 2026 года

МЭ,
АО "ФНБ "Самрук-Казына"
(по согласованию)

2.2

Объем вводимых электрических мощностей ПГУ (г. Алматы, Туркестанская и Кызылординская области)

акты ввода в эксплуатацию

декабрь 2026 года

МЭ,
энергопредприятия РК (по согласованию)

2.3

Объем вводимых электрических мощностей путем реализации 12 инвестиционных соглашений с энергопроизводящими организациями

акты ввода в эксплуатацию

декабрь 2027 года

МЭ,
энергопредприятия РК (по согласованию)

3

Усиление Южной и Западной зон, объединение Западной зоны с ЕЭС РК
в том числе:

акты ввода в эксплуатацию

декабрь 2028 года

МЭ, АО "KEGOC"
(по согласованию)

3.1

Строительство второй цепи транзита 220 кВ между Западно-Казахстанской, Атырауской и Мангистауской областями

акты ввода в эксплуатацию

декабрь 2023 года

МЭ,
АО "ФНБ "Самрук-Казына"
(по согласованию),
АО "KEGOC"
(по согласованию)

3.2

Реконструкция кабельных сетей
г. Алматы

акты ввода в эксплуатацию

декабрь 2025 года

МЭ, МНЭ, АО "ФНБ "Самрук-Казына" (по согласованию)

3.3

Усиление электрической сети Южной зоны ЕЭС Казахстана.
Строительство электросетевых объектов 500-220 кВ в Жамбылской, Кызылординской, Туркестанской, Жетысуской и Алматинской областях (период реализации 2023-2027 гг.)

акты ввода в эксплуатацию

декабрь 2027 года

МЭ, АО "ФНБ "Самрук-Казына"
(по согласованию),
АО "KEGOC"
(по согласованию)

3.4

Объединение энергосистемы Западного Казахстана с ЕЭС Казахстана. Строительство электросетевых объектов (период реализации 2023-2028 гг.)

акты ввода в эксплуатацию

декабрь 2028 года

МЭ, АО "ФНБ "Самрук-Казына"
(по согласованию),
АО "KEGOC"
(по согласованию)

4

Разработка методики мастер-планов развития теплоэнергетики регионов

методика

декабрь 2024 года

МЭ

5

Создание системы "Интеллектуальная энергосистема"

акты ввода в эксплуатацию

2023-2029 годы

МЭ, АО "KEGOC"
(по согласованию),
АО "КОРЭМ"
(по согласованию), энергопредприятия РК (по согласованию)

Направление 2: Развитие альтернативной энергетики
Целевой индикатор.
Доля электроэнергии от возобновляемых источников энергии – 12,5 % от общего объема производства к 2029 году:
2023 год – 5 %; 2024 год – 5,5 %;
2025 год – 6 %; 2026 год – 7 %;
2027 год – 8 %; 2028 год – 10 %.

6

Строительство новых электрических мощностей ВИЭ
в том числе:
Объем вводимых электрических мощностей ВИЭ

акты ввода в эксплуатацию

декабрь 2025 года/
декабрь
2029 года

МЭ,
энергопредприятия РК (по согласованию)

7

Разработка дорожной карты внедрения принципов ESG

дорожная карта

декабрь 2026 года

МЭ, МЭПР, МНЭ, АО "ФНБ "Самрук-Казына" (по согласованию),
МФЦ "Астана"
(по согласованию)

Направление 3. Рыночное развитие электроэнергетической отрасли
Целевой индикатор.
Объем суммарного возврата потенциальных инвестиций в сектор генерации – до 2,8 трлн тенге к 2029 году:
2023 год – до 400 млрд тенге; 2024 год – до 400 млрд тенге; 2025 год – до 400 млрд тенге;
2026 год – до 400 млрд тенге; 2027 год – до 400 млрд тенге; 2028 год – до 400 млрд тенге.

8

Внедрение принципа "Тариф в обмен на инвестиции"

дорожная карта

март
2023 года

МНЭ, МЭ, АЗРК, МЭПР, НПП "Атамекен"
(по согласованию)

9

Проработка вопроса льготного кредитования по ставке вознаграждения не более 7 % годовых проектов развития энергетики и энергетической инфраструктуры

предложение в Правительство

декабрь
2023 года

МНЭ, МФ, МЭ,
НПП "Атамекен"
(по согласованию)

10

Внедрение механизма централизованной покупки-продажи электрической энергии

принятие законодательных поправок

июль
2023 года

МЭ, МНЭ,
АО "KEGOC"
(по согласованию),
ТОО "РФЦ по ВИЭ"
(по согласованию)

11

Запуск балансирующего рынка электроэнергии в режиме реального времени

принятие законодательных поправок

июль
2023 года

МЭ, МНЭ, АЗРК,
АО "KEGOC"
(по согласованию)

12

Ввод общего электроэнергетического рынка ЕАЭС

правила ЕАЭС

декабрь 2025 года

МЭ, МНЭ, АЗРК,
АО "KEGOC"
(по согласованию),
АО "КОРЭМ"
(по согласованию)

13

Разработка плана обеспечения потребности электроэнергетической отрасли профессиональными кадрами

план

декабрь 2024 года

МЭ, ОЮЛ
(по согласованию),
энергопредприятия РК (по согласованию)

14

Реформирование Совета рынка

проект Закона

декабрь 2023 года

МЭ, МНЭ, АЗРК,
Совет рынка
(по согласованию)

15

Расширение вида деятельности
АО "КОРЭМ" в части исследовательской работы

внесение изменений в Устав Общества

декабрь 2024 года

МЭ, МФ, АО "КОРЭМ" (по согласованию),
Совет рынка
(по согласованию)

      Расшифровка аббревиатур:

      АО – акционерное общество;

      АЗРК – Агентство по защите и развитию конкуренции Республики Казахстан;

      ТОО – Товарищество с ограниченной ответственностью;

      "РФЦ по ВИЭ" – "Расчетно-финансовый центр по поддержке возобновляемых источников энергии";

      ОЮЛ – объединение юридических лиц;

      МИИР – Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан;

      МФ – Министерство финансов Республики Казахстан;

      ФНБ – Фонд национального благосостояния;

      НПП – Национальная палата предприятий;

      МНЭ – Министерство национальной экономики Республики Казахстан;

      МФЦ – международный финансовый центр;

      МЭ – Министерство энергетики Республики Казахстан;

      МЭПР – Министерство экологии и природных ресурсов Республики Казахстан;

      "КОРЭМ" – "Казахстанский оператор рынка электрической энергии и мощности";

      "KEGOC" – "Казахстанская компания по управлению электрическими сетями" (Kazakhstan Electricity Grid Operating Company).

Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласын дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 28 наурыздағы № 263 қаулысы

     
Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласын дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.

      2. Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты орталық, жергілікті атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар (келісу бойынша) және өзге ұйымдар (келісу бойынша):

      1) Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдасын;

      2) "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде Тұжырымдаманың іске асырылу барысы туралы ақпарат беріп тұрсын.

      3. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігіне жүктелсін.

      4. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Ә. Смайылов

  Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2023 жылғы 28 наурыздағы
№ 263 қаулысымен
бекітілген

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКАСЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ 2023 – 2029 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

      Мазмұны

      1-бөлім. Паспорт

      2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау

      2.1 Cаланың ағымдағы жай-күйін бағалау

      2.2 Электр энергиясын өндіру және тұтыну

      2.3 Электр энергиясын беру

      2.4 Электр энергиясымен жабдықтау

      2.5 Жылу энергетикасы

      2.6 Cаланы цифрландыру

      2.7 Электр энергетикасы саласының нарықтары

      2.8 Халықаралық электр энергиясы нарығы

      2.9 Кәсіби кадрлардың мәселелері

      2.10 Электр энергетикасы саласының негізгі мәселелері

      3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

      3.1 Электр энергиясы нарығының модельдері

      3.2 Электр энергетикасындағы өзін-өзі реттейтін ұйымдарды ұйымдастыру және олардың жұмыс істеу тәжірибесі

      3.3 Цифрландыру

      3.4 Пайдаланылатын энергетикалық ресурстардың түрлері бойынша генерацияны дамыту

      4-бөлім. Электр энергетикасы саласын дамыту пайымы

      5-бөлім. Дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      6-бөлім. Нысаналы индикаторлар мен күтілетін нәтижелер

Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласын дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы

1-бөлім. Паспорт

      Атауы: Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласын дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы.

      Әзірлеу үшін негіздеме: Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 26 қаңтардағы №ЗТ-К-17709,1 тапсырмасы.

      Әзірлеуші мемлекеттік орган: Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі.

      Іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар: Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі, Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі, Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі.

      Іске асыру мерзімдері: 2023 – 2029 жылдар.

2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау

      2.1 Cаланың ағымдағы жай-күйін бағалау

      Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласы – елдің тіршілігін қамтамасыз етудің, экономиканың жұмыс істеуі мен дамуының негізі болып табылатын және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін аса маңызды сала. Тұтынушыларды энергиямен жабдықтаудың сенімділігі реттеуші ортаның тиімділігіне, энергетикалық жабдықтың техникалық жай-күйін, инвестициялар деңгейін және басқару сапасын қоса алғанда, электр энергетикасы саласының жай-күйіне байланысты.

      Соңғы жиырма жыл ішінде электр энергетикасында бірқатар институционалдық, нарықтық және реттеуші реформалар жүргізілді, олардан оң әсер де, теріс салдар да болды.

      2009 – 2015 жылдар аралығында "Инвестиция орнына тариф" бағдарламасы шеңберінде электр энергиясына шекті тарифтердің реттеуші құралын енгізе отырып, жөндеу науқандары, реконструкциялау, қалпына келтіру және 3 ГВт қуатты салу есебінен қуаттың орта мерзімді резерві құрылды, оған жұмсалған жалпы сома 1 триллион теңгеден сәл асты.

      Алайда тарифтерді "тоқтата" отырып, бағдарламаның аяқталуы және соның салдарынан қаржыландырудың ұзағынан болмауы және осы уақытқа дейін инвестициялық тартымдылықтың төмен деңгейі қорлардың күрт "ескіруіне" және энергетикалық жабдықты жаңғыртудың төмен қарқынына әкелді.

      2019 жылғы 1 қаңтардан бастап электр энергиясы нарығымен қатар жаңа электр станцияларын салу және жұмыс істеп тұрған қуаттарды қолдау үшін генерация секторына қажетті инвестициялар көлемін тартуды қамтамасыз етуге бағытталған электр қуаты нарығы жұмыс істей бастады. Қуат нарығы энергия өндіруші ұйымдардың (бұдан әрі – ЭӨҰ) инвестициялық шығындарын өтеуге бағытталған. Электр қуаты нарығы шеңберінде генерация секторына тартылған инвестициялар көлемі жұмыс істеген төрт жыл ішінде барлығы шамамен 300 миллиард теңгені құрады.

      "Ұлттық электр желісін жаңғырту" жобасы шеңберінде I кезеңде 43 кіші станцияда және II кезеңде 55 кіші станцияда жоғары вольтты жабдықтар жаңғыртылды, диспетчерлік бақылау және басқару жүйесі SCADA/EMS (Supervisory Control and Data Acquisition/Energy Management Systems) орнатылды, электр энергиясын коммерциялық есепке алудың автоматтандырылған жүйесі (бұдан әрі – ЭКЕАЖ) енгізілді, бұл ұлттық электр желісі (бұдан әрі – ҰЭЖ) жұмысының сенімділігін арттырды.

      "Қазақстанның Солтүстік – Оңтүстік транзитінің 500 кВ екінші желісін салу" (1097 км), "Шығыс арқылы Солтүстік – Оңтүстік транзитінің 500 кВ желісін салу" (1700 км) жобаларын іске асыру Солтүстік және Оңтүстік аймақтар арасындағы өткізу қабілетін 2100 МВт-қа дейін ұлғайтуға мүмкіндік берді, бұл энергия тапшы оңтүстік облыстардың электрмен жабдықтау сенімділігін арттырды.

      "Жылу-электр энергетикасын дамыту" және "Облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттеріне жылумен жабдықтау жүйелерін реконструкциялауға және салуға кредит беру" бағдарламаларымен 2020 – 2022 жылдар аралығында 96,2 млрд теңге сомасына 53 жоба іске асырылды, олар кіші станцияларды және электр беру желілерін реконструкциялауға, жаңғыртуға және кернеуі 35 кВ жоғары жылумен жабдықтау жүйелерін салуға бағытталған.

      2009 жылдан бастап Қазақстан Республикасының заңнамасында жаңартылатын энергия көздерін (бұдан әрі – ЖЭК) дамытуды мемлекеттік қолдау жүйесі бекітілген. Әлемдік тәжірибелерді ескере отырып, ЖЭК секторындағы инвестициялық ахуалды жақсарту бойынша мемлекеттік деңгейде шешім қабылдау біздің елімізде энергетиканың осы секторын дамытудың іргетасына айналды.

      Қазақстанның электр энергетикасының негізі көмір электр энергетикасы болып табылады, бұл ретте көмір кен орындары негізінен Солтүстік және Орталық Қазақстанда шоғырланған, мұнда электр энергиясының негізгі көздері де орналастырылған. Бұдан басқа, энергетикалық қауіпсіздік мақсатында орта мерзімді перспективада генерация секторында көмір станциялары әлі де қолданыла бермек.

      2.2 Электр энергиясын өндіру және тұтыну

      2023 жылғы 1 қаңтарға электр энергиясын өндіруді 204 электр станциясы жүзеге асырады (74 – дәстүрлі, 130 – ЖЭК). Қазақстанның электр станцияларының жалпы белгіленген қуаты 24523,7 МВт, қолда бар қуаты – 19024,3 МВт құрады.

      Бұл ретте ЖЭК-тің жалпы белгіленген қуаты 2388 МВт құрайды, оның ішінде жел электр станциялары – 957 МВт, күн электр станциялары – 1149 МВт, гидроэлектр станциялары (бұдан әрі – ГЭС) – 280 МВт, биогаз электр станциялары – 2 МВт.

      2022 жылы Қазақстан бойынша электр энергиясын өндіру 112865,9 млн кВтсағ (2020 жылы – 108085,8 млн кВтсағ, 2021 жылы – 114447,9 млн кВтсағ) құрады, бұл ретте көмір негізгі отын болып табылады (көмір станцияларының үлесі – 66,7 %, газ станцияларының үлесі – 21,5 %, ГЭС – 7,3 %, ЖЭК – 4,5 %).

      Электр энергиясын тұтыну 112944,6 млн кВтсағ (2020 жылы – 107344,8 млн кВтсағ, 2021 жылы – 113890,3 млн кВтсағ) құрады, оның ішінде 78,7 млн кВтсағ іргелес мемлекеттерден электр энергиясын импорттау есебінен жабылды.

      Барлық жылдармен салыстырғанда 2022 жылы тұтынудың тарихи максимумы тіркеліп, генерациялау 15203 МВт болған кезде 16459 МВт құрады, нәтижесінде 1256 МВт Ресей Федерациясынан импортталды, бұл өткен жылдарға қарағанда күрт жоғарылауды көрсетеді (2018 жылы – 268 МВт, 2019 жылы – 301 МВт, 2020 жылы – 300 МВт, 2021 – 388 МВт) (1-диаграмма).

      1-диаграмма. 2018 – 2022 жылдардағы ең жоғары жүктеме және генерация


      Электр энергиясы мен қуаты тапшылығының себептері жоғары авариялылық, генерациялайтын жабдықтың техникалық шектеулері және энергия жүйесіндегі теңгерімсіздіктердің орнын толтыру үшін маневрлік генерациялайтын қондырғылардың шектеулі саны (генерациялайтын қуаттардың тарихи қалыптасқан құрылымына байланысты) болып табылады.

      2022 жылдың соңына жылу электр станцияларының (бұдан әрі – ЖЭС) генерациялайтын жабдығының 55,5 %-ы 30 жылдан астам қолданылуда (2-диаграмма).


      2-диаграмма. ЖЭС генерациялайтын жабдығының жасы


      2.3 Электр энергиясын беру

      Қазақстан Республикасының электр желілері электр энергиясын трансформациялауға, беруге және (немесе) таратуға арналған кернеуі 0,4–1150 кВ кіші станциялардың, тарату құрылғыларының және оларды жалғайтын электр беру желілерінің жиынтығын білдіреді.

      Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикасы жүйесіндегі (бұдан әрі – БЭЖ) жүйе құраушы желінің рөлін ҰЭЖ орындайды, оған кернеуі 220 кВ және одан жоғары өңіраралық және (немесе) мемлекетаралық электр беру желілері жатады. 2023 жылғы 1 қаңтарға кернеуі 500 – 220 кВ 83 кіші станция жұмыс істейді, электр беру желілерінің жалпы ұзындығы 26970,8 км құрайды.

      ҰЭЖ басқаруды энергия беруші ұйым мен жүйелік оператордың функцияларын қоса атқаратын "Электр желілерін басқару жөніндегі қазақстандық компания" акционерлік қоғамы (бұдан әрі – "KEGOC" АҚ) жүзеге асырады. Бұл ретте нарықтық қатынастарды дамыту шеңберінде жүйелік оператор – "KEGOC" АҚ қызметінде ашықтықты күшейту, нарықта кемсітушілік жағдайлар жасау тәуекелдерін жою және нарыққа қатысушылармен мүдделер қақтығысын болғызбау талап етіледі.

      Бұл ретте 2022 жылы тасымалдау кезіндегі электр энергиясының ысырабы 5 %, ал ҰЭЖ-дегі нормативтік техникалық ысырап шамамен 6-7 % құрайды.

      Өңірлік деңгейде (ел ішінде) электр энергиясын беруді 19 өңірлік электр желілік компания (бұдан әрі – ӨЭК) және 126 шағын энергия беруші компания жүзеге асырады, олардың теңгерімінде кернеуі 0,4 – 220 кВ электр желілері бар.

      Қазақстанның электр желілерінің орташа тозу деңгейі 66 % құрайды. Ең жоғары тозу деңгейі Қостанай облысында – 85,3 %, ең төмен Астана қаласында– 29,5 %.

      ӨЭК ысырабының орташа деңгейі шамамен 14 % құрайды және топологияның, кернеу кластарының, электр желілерінің ұзындығына және кіші станциялар санының айырмашылығына байланысты 6 %-дан 18 %-ға дейін ауытқиды. Өз кезегінде, тарату желілеріндегі айтарлықтай ысырап көптеген электр желілерінің 40 жылдан астам уақыт бойы жұмыс істеуімен және айтарлықтай ұзын болуымен байланысты.

      Батыс Қазақстанның электр желілері ҚР БЭЖ-ден оқшауланған күйінде қалып отыр және батыс аймақтың жүйе құраушы желісі толығымен жүктелген, осыған байланысты транзиттік ағындардың өткізу қабілетінің жеткіліксіздігі байқалады. Бұған қоса, өңірлік деңгейде жеке шағын ойыншылардың көп болуы тұтынушылар үшін түпкілікті бағаның өсуіне айтарлықтай әсер етеді.

      2.4 Электр энергиясымен жабдықтау

      Электр энергиясымен жабдықтауды электр энергиясын көтерме сауда нарығында сатып алатын және оны бөлшек саудада өткізетін энергиямен жабдықтаушы ұйымдар (бұдан әрі – ЭЖҰ) жүзеге асырады. 2023 жылдың басына 500-ден астам компанияның энергиямен жабдықтау мақсатында электр энергиясын сатып алу жөніндегі көрсетілетін қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар. Бұл ретте нақты қызметті 140-қа жуық ұйым жүзеге асырады, оның ішінде 35 ЭЖҰ-ға мемлекеттік реттеу қолданылады.

      ЭЖҰ-ның электр энергиясына арналған тарифтері энергия өндіруші ұйымдардың босату бағалары, электр қуатының жүктемені көтеруге әзірлігін қамтамасыз ету бойынша көрсетілетін қызметке арналған шығыстар, электр энергиясын беруге арналған тарифтер және энергиямен жабдықтаушы ұйымның өзінің жабдықтайтын үстемеақысы негізге алына отырып қалыптастырылады.

      Бұл ретте реттелетін ЭЖҰ үшін уәкілетті орган орташа босату тарифтерін бекітеді, олар тұтынушылардың топтары: жеке тұлғалар (халық), заңды тұлғалар және дара кәсіпкерлер, бюджеттік ұйымдар бойынша сараланады. Әдетте, әлеуметтік шиеленісті болдырмау мақсатында жеке тұлғалар үшін тарифтер заңды тұлғалар мен бюджеттік ұйымдарға арналған тарифтерді субсидиялау есебінен орташа босату тарифінен төмен белгіленеді.

      Электр энергиясына кепілдік беріп жеткізушілерде заңды тұлғалардың тарифтері реттелмейтін ЭЖҰ-ға қарағанда жоғары, олар неғұрлым тартымды тарифтер ұсына алады, бұл тең бәсекелестікті түбегейлі жоққа шығарады. Заңды тұлғалардың кетуі халық үшін тарифтерді ұлғайту мүмкін еместігіне байланысты заңды тұлғалар мен бюджеттік ұйымдар үшін тарифтердің өсуіне әкеледі. Өз кезегінде, реттелмейтін ЭЖҰ-лар тарифтердің төмен болуына байланысты жеке тұлғалармен шарттар жасасуға мүдделі емес.

      Қазіргі уақытта Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау үшін Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі ЭЖҰ арасында бәсекелестікке тең жағдай жасау мақсатында электрмен жабдықтау бойынша көрсетілетін қызметтерге тұтынушылар топтары арасында сараланған тарифтерді кезең-кезеңімен қысқарту және алып тастау бойынша жұмыс жүргізуде.

      2.5 Жылу энергетикасы

      Жылу энергиясын өндіру

      Қазақстанда жылу энергиясын өндіруді 2500 астам жылу көзі, оның 118-інің қуаты 100 Гкал/сағ жоғары және жеке тұтынушылардың көздері жүзеге асырады.

      Орталықтандырылған және жергілікті жылумен жабдықтау жүйелеріндегі жылу көздері жылу электр орталықтары (бұдан әрі –ЖЭО) мен қазандықтарға бөлінеді.

      2023 жылғы 1 қаңтарға Қазақстанда 37 ЖЭО жұмыс істейді, оның 15-і мемлекеттік меншікте (Семей, Қостанай, Кентау, Орал, Арқалық, Шахтинск, Астана, Қызылорда, Тараз, Ақтау, Алматы қалалары).

      Жылу көздерінің жалпы белгіленген қуаты – 43231 Гкал/сағ. Жылу көздерінің қолда бар қуаты 37566,7 Гкал/сағ құрады.

      2022 жылы Қазақстан бойынша жылу энергиясын өндіру 94 млн Гкал/сағ құрады (2020 жылы – 91 млн Гкал/сағ, 2021 жылы – 93 млн Гкал/сағ).

      Жылу энергиясын өндіретін отын түрлері – қазақстандық кен орындарының көмірі (~80 %), табиғи газ (~15 %) және мазут (~ 5 %) болып табылады.

      Жылу энергиясын беру

      Екі құбырлы есептеудегі жылу желілерінің жалпы ұзындығы республика бойынша шамамен 12680 км құрайды. Бұл ретте шамамен 49,2 % немесе 6,246 мың км желіні ауыстыру талап етіледі. Жылу желілерінің орташа тозуы 57 % құрайды.

      Жылумен жабдықтау секторы өндірістен жылу энергиясын тұтынуға дейін пайдалы әсерінің төмен коэффициентімен (қазандықтар үшін орта есеппен 75 %, бүкіл жүйе үшін 58 %), жоғары шығарындылармен және жылу ысырабымен (жылуды тасымалдау және тарату кезеңінде 18-42 %) сипатталады.

      Жылу энергиясымен жабдықтау

      Жылу энергиясымен жабдықтау секторын ЭЖҰ білдіреді, олар жылу өндіруші ұйымдардан жылу энергиясын сатып алуды және оны кейіннен тұтынушыларға сатуды жүзеге асырады. Көптеген өңірлерде энергия беруші ұйымдар энергиямен жабдықтау жөніндегі қызметті көрсетеді. Жылу энергиясымен жабдықтау тек орталықтандырылған және жергілікті жылумен жабдықтау жүйелерінде ғана жүзеге асырылады.

      ЖЭО базасындағы орталықтандырылған жылумен жабдықтау жүйелері Қазақстанның солтүстік аймағында барынша дамыған – ҚР ЖЭО-ның қолда бар жиынтық жылу қуатының 64 %-ы, оңтүстік аймақта – 19 %-ы, Батыс аймақта 17 %-ы.

      Жылу энергетикалық ұйымдардың негізгі саны жергілікті атқарушы органдардың теңгерімінде және тарифтік қаражаттың жеткіліксіздігі салдарынан жылыту маусымын қауіпсіз өткізуді қамтамасыз ету мақсатында бюджеттен субсидиялар бөлу мүмкіндігі көзделген.

      2.6 Cаланы цифрландыру

      Саланы цифрландыру электр энергетикасы саласының барлық деңгейлеріне: генерациялауға, беруге, таратуға, жабдықтауға, тұтынуға және жүйелік операциялауға әсер етеді.

      2023 жылдың басына Қазақстанда енгізілген Smart Grid (ақылды желілер) элементтері мыналар: жиілік пен қуатты автоматты реттеу жүйелері (ЖҚАР), электр энергиясын коммерциялық есепке алудың автоматтандырылған жүйесі (ЭКЕААЖ), кіші станцияны мониторингілеу және басқару жүйелері (МжБЖ), технологиялық процесті басқарудың автоматтандырылған жүйесі (ТПБАЖ), орталықтандырылған аварияға қарсы автоматика жүйесі (ОАҚАЖ), диспетчерлік басқару және деректерді жинау жүйесі (SCADA/EMS), синхрофазорлық технологиялар негізінде мониторинг және басқару жүйесі (WAMS/WACS, Wide Area Monitoring System/Control), геоақпараттық жүйе (ГАЖ), биллингтік ақпараттық жүйе (БАЖ), электр энергиясының теңгерімдеуші нарығы жүйесі (ЭЭТНЖ), кіші станция жабдықтарын мониторингілеу және диагностикалау жүйелері (КС МС), талшықты-оптикалық байланыс желісі (ТОБЖ), айнымалы токты икемді беру жүйесі (FACTS, Flexible Alternating Current Transmission System), ішінара ақылды электр есептегіштер (Smart Meter).

      Алайда жоғарыда санамаланған технологиялар электр энергиясын өндірудің, берудің және тұтынудың барлық деңгейлерінде енгізілмеген және/немесе олармен қамту шектеулі.

      2.7 Электр энергетикасы саласының нарықтары

      Қазақстанда көтерме және бөлшек сауда нарықтары жұмыс істейді.

      Электр энергиясы мен қуатының көтерме сауда нарығы электр энергиясының көтерме сауда нарығынан, электр энергиясының теңгерімдеуші нарығынан, электр қуатының нарығынан, жүйелік және қосалқы көрсетілетін қызметтер нарығынан тұрады (1-сурет).

      Электр энергиясының көтерме сауда нарығы тараптардың келісімдерімен және орта мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерге электр энергиясының споттық сауда-саттықтарында электр энергиясының орталықтандырылған сауда- саттығының қорытындылары бойынша белгіленетін жеткізу бағалары мен талаптары бойынша нарыққа қатысушылар арасында жасалатын шарттар негізінде жұмыс істейтін электр энергиясын орталықсыздандырылған және




      1-сурет. Көтерме сауда нарығы

      орталықтандырылған сатып алу-сату нарықтарынан тұрады.

      Электр энергиясының теңгерімдеуші нарығы 15 жылдан астам имитациялық режимде, яғни қаржылық өзара есеп-қисапты (теңгерімсіздіктер үшін нақты ақшалай өзара есеп-қисап) жүзеге асырмай жұмыс істейді.

      Электр қуатының нарығы тиісінше электр қуатының әзірлігін ұстап тұру және қамтамасыз ету бойынша көрсетілетін қызметті орталықтандырылған сатып алуды және сатуды жүзеге асыратын бірыңғай сатып алушысы бар нарық моделін білдіреді. Қуат нарығы уәкілетті органмен инвестициялық келісімдер шеңберінде ұзақ мерзімді шарттар, сондай-ақ құрамында ЖЭО бар энергия өндіруші ұйымдармен және алдағы күнтізбелік жылға қуат бойынша өзі көрсететін қызметті сату құқығы үшін бұрыннан бар энергия өндіруші ұйымдар арасындағы бәсекелестік іріктеу қорытындылары бойынша (орталықтандырылған сауда-саттық) қысқа мерзімді шарттар талаптарында жұмыс істейді.

      Жүйелік және қосалқы көрсетілетін қызметтер нарығы жүйелік оператордың электр энергиясының көтерме сауда нарығы субъектілеріне электр энергиясын беру, техникалық диспетчерлендіру, қуатты резервтеу, электр энергиясын өндіру-тұтыну теңгерілімін ұйымдастыру жөнінде көрсететін қызметтері, сондай-ақ жүйелік оператор электр энергиясының көтерме сауда нарығы субъектілерінен электр қуатының қажетті мөлшерлері мен реттеуші резервтері құрылымын қамтамасыз ету, активті және реактивті қуатты реттеу үшін, энергия жүйесін тогы жоқ жағдайдан шығару бойынша сатып алатын қызметтер көрсету нарығы ретінде жұмыс істейді.

      Электр энергиясының көтерме сауда нарығы

      Қазіргі уақытта энергия өндіруші ұйым электр энергиясын энергия өндіруші ұйымның электр энергиясына шекті тарифінің және жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдауға арналған үстемеақының қосындысы ретінде айқындалатын босату бағасынан аспайтындай етіп өткізеді. Бұл ретте шекті тарифтердің шамалары инфляция деңгейіне индекстелмейді. Сонымен қатар 2019 жылдан бастап энергия өндіруші ұйымдар үшін жеке баға реттеуін белгілеу олардың арасындағы бәсекелестік шарттарын барынша азайтып, іс жүзінде толығымен алып тастады.

      Электр энергиясын сатып алу-сатудың екіжақты шарттарының орталықтандырылған саудадан абсолютті басым болуы жағдайында шекті тариф деңгейі төмен энергия өндіруші ұйымдардың электр энергиясына энергиямен жабдықтаушы ұйымдар мен көтерме сауда тұтынушылардың шектеулі қолжетімділігі байқалады. Мұндай жағдайларда жоғарыда аталған субъектілер электр энергиясын шекті тариф деңгейі жоғары энергия көздерінен сатып алуға мәжбүр.

      Қазіргі уақытта электр энергиясы нарығында бірнеше ірі субъектілер ("Самұрық-Энерго" АҚ, "Еуразиялық Топ" ЖШС, "ОАЭК" АҚ, "Қазақмыс корпорациясы" ЖШС) жұмыс істейді, олардың меншігінде дәстүрлі электр станцияларының едәуір бөлігі, энергия беруші және энергиямен жабдықтаушы ұйымдар бар.

      Бұл ретте жоғарыда аталған топтар өндіретін электр энергиясына бөгде субъектілердің қолжетімділігі шектелген. Белгіленген қуаттағы жалпы үлесі 75 %-дан асатын тұлғалардың шектеулі тобының үстемдігі байқалады (3-диаграмма). Қалған 24 % үлесі 30-дан астам энергия өндіруші ұйымға иелік ететін меншік иелеріне тиесілі.




      Шын мәнінде, елдегі түпкілікті тұтынушылардың электр энергиясының бағасы, негізгі тауар ретінде, өңірлер арасында айтарлықтай ерекшеленеді, бұл өз кезегінде халық пен бизнес үшін тең емес жағдай туғызады. Бұл ретте энергия өндіруші ұйымдар үшін жеке бағаны реттеуден басқа, электр энергиясына бағалар айырмашылығының негізгі себебі тарифтерді саралау бойынша жергілікті атқарушы органдар мен табиғи монополияларды реттеу жөніндегі органның саясаты болып табылады.

      Орталықтандырылған сауда-саттық

      Электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттығын ұйымдастыру мен өткізуге жүргізілген талдау соңғы бес жыл ішінде (1-кесте) ҚР БЭЖ Солтүстік және Оңтүстік аймақтары бойынша тұтынушылар мен ЭЖҰ-дан электр энергиясына деген сұраныс энергия өндіруші ұйымдар сауда-саттыққа қоятын электр энергиясынан едәуір асқанын және қатысушылар саны ең төменгі деңгейге жеткенін көрсетті, тиісінше осы кезеңдегі мәмілелер көлемі тарихи ең төменгі деңгейге дейін қысқарды.

      1-кесте. Сұраныс пен ұсыныс көлемінің салыстырма кестесі млн кВтсағ

Атауы

Спот-сауда-саттық

Ұзақ мерзімді және орта мерзімді сауда-саттық

2018

2019

2020

2021

2022

2018

2019

2020

2021

2022

ҚР БЭЖ Солтүстік-Оңтүстік аймағы

Ұсыныс көлемі

1042

480

221

962

165

26006

17334

1425

2338

2066

Сатушылар, саны.

6

8

4

5

5

19

8

8

5

5

Сұраныс көлемі

539

1163

631

1 400

398

126614

293118

36995

31005

9561

Сатып алушылар, саны.

26

39

24

20

12

84

82

69

39

50

Мәмілелер көлемі

98

345

190

794

109

21049

17598

749

2460

1254

V ұсынысқа V сұраныс

52 %

243 %

285 %

145 %

241 %

5 рет

17 рет

26 рет

13 рет

4,6 рет

Мәмілелер/сұраныс

18 %

30 %

30 %

57 %

27 %

17 %

6 %

2 %

8 %

13 %

ҚР БЭЖ Батыс аймағы

Ұсыныс көлемі

0

0

0

107

762

0

0

0

0

0

Сатушылар, саны

0

0

0

1

1

0

0

0

0

0

Сұраныс көлемі

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Сатып алушылар, саны

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Мәмілелер көлемі

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

V ұсынысқа V сұраныс

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

Мәмілелер/сұраныс

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %

0 %


      2022 жылы ҚР БЭЖ Солтүстік-Оңтүстік аймағында орталықтандырылған спот-сауда-саттықта сұраныс – 398 млн кВтсағ, ұсыныс – 165 млн кВтсағ, мәмілелер көлемі – 109 млн кВтсағ; Батыс аймақта сұраныс жоқ, ұсыныс – 762 млн кВтсағ, мәмілелер болған жоқ.

      Орталықтандырылған сауда нарығының жұмыс істеуін талдау Қазақстанда тігінен интеграцияланған энергетикалық компаниялардың жоғары шоғырлануына байланысты тұтастай алғанда энергия өндіруші ұйымдардың нарыққа қатысуға мүдделі емес екендігін көрсетті, олар нарықты (тұтынушыларды) бөле отырып, өзара тікелей және ашық бәсекелестікке ұмтылмайды.

      Электр энергиясының бөлшек сауда нарығы

      Электр энергиясының бөлшек сауда нарығы – электр энергиясы бөлшек сауда нарығының субъектілері арасындағы жария шарттар негізінде көтерме сауда нарығынан тыс жұмыс істейтін қарым-қатынастар жүйесі

      Қазіргі түрдегі электр энергиясының бөлшек сауда нарығы 2004 жылы көтерме сауда нарығына қосымша осы электр энергиясы нарығының сегментін ырықтандыру жүргізілген кезде пайда болды. Осы мақсатта, атап айтқанда, энергиямен жабдықтау жөніндегі көрсетілетін қызметтен электр энергиясын беру және заңды түрде оқшауланған кәсіпорындар түрінде ЭЖҰ құру жөніндегі өңірлік электр желілік компаниялардың қызметін бөлу жүзеге асырылды.

      Нарықтың бәсекеге қабілетті моделін енгізу бөлшек сауда тұтынушыларына электр энергиясын жеткізу үшін өзара және кепілдік беріп жеткізушілермен бәсекелесетін ЭЖҰ жекеше түрде құрылады және осылайша нарықта бәсекелестік қамтамасыз етіледі деп болжады.

      Көріп отырғанымыздай, нарықта көптеген жеке ЭЖҰ құрылды, бірақ ЭЖҰ арасындағы бәсекелестікті дамыту үшін тауар нарығының оңтайлы құрылымын әлі де ұйымдастыру мүмкін болмады.

      Бұл ретте ЭЖҰ арасындағы бөлшек сауда нарығындағы бәсекелестіктің тұжырымдамалық дамуын:

      нарықтағы монополиялық үлестестіктің қазіргі құрылымы;

      айқас субсидиялау түріндегі бағаны реттеу тетіктері;

      бөлшек тұтынушылардың қалыптаспаған, әсіресе жеткізушілерді ауыстыру мәселесіндегі белсенділігі шектейді.

      2.8 Халықаралық электр энергиясы нарығы

      Трансшекаралық электр энергиясы саудасы шеңберінде Қазақстан Республикасы қазіргі уақытта екі нарықты құруға қатысады.

      1. Еуразиялық экономикалық одақтың ортақ электр энергетикалық нарығы (ЕАЭО ОЭЭН).

      Бұл нарық ЕАЭО-ға мүше 5 мемлекеттің дизайны әртүрлі және электр энергиясының көтерме сауда қағидалары бар электр энергиясының көтерме сауда нарықтарының интеграциясына негізделген өңірлік нарық ретінде қалыптастырылады.

      Ұлттық нарықтардың ерекшеліктерін ескере отырып, тараптар ЕАЭО ОЭЭН қалыптастыру кезінде бұрыннан бар ұлттық электр энергетикалық нарықтарды сақтау туралы уағдаластыққа қол жеткізді.

      Одақтың ортақ электр энергетикалық нарығына қатысушылар арасында электр энергиясының өзара саудасын жүзеге асыру тәсілдері:

      еркін екіжақты шарттар;

      мерзімді келісімшарттармен орталықтандырылған сауда-саттық (апта, ай, тоқсан, жыл);

      бір тәулік бұрын орталықтандырылған сауда-саттық;

      электр энергиясының нақты сальдо ағындарының жоспарлы мәндерден сағаттық ауытқуларын реттеу болады.

      ЕАЭО ОЭЭН-ге қатысу кезінде мүше мемлекеттердің ішкі көтерме сауда нарықтарының әрбір субъектісінің мүмкіндіктері бірінші кезекте қатысушы елдердегі энергетикалық тұрақтылыққа және әлемдегі экономикалық жағдайға, генерациялайтын қуаттарды дамытуға және әрине, электр энергетикасы саласында жүргізіліп жатқан саясатқа байланысты болады.

      2. Орталық Азия елдерінің өңірлік электр энергиясы нарығы (CAREM – Central Asia Regional Electricity Market).

      Жоба шеңберінде Орталық Азияның (бұдан әрі – ОА) бес мемлекетіне техникалық көмек көрсетіледі және олардың өңірлік нарықты қалыптастыру жөніндегі әлеуетін ұлғайтуға қолдау көрсетіледі. Мұндай нарық өңірдің энергетикалық қауіпсіздігін күшейтеді, әрбір елдің энергетика секторына жеке инвестициялар тартады және экономикалық өсуге үлес қосады, сондай-ақ ОА, Ауғанстан мен Пәкістан арасында электр энергиясы саудасын жолға қоюға мүмкіндік береді деп күтілуде.

      ОА өңірлік электр энергиясы нарығының негізгі мақсаты мен пайдасы:

      бастапқы энергетикалық ресурстарды пайдалануды оңтайландыру;

      резервтерді бірлесіп пайдалану және төтенше жағдайларда қолдау есебінен тиісті энергия жүйелерінің сенімділігі мен тиімділігін арттыру;

      теңгерімдеуші ресурстарды біріктіру есебінен ЖЭК негізінде тұрақсыз генерацияның үнемі өсіп келе жатқан көлемдерін энергия жүйелеріне интеграциялау үшін жағдайды жақсарту есебінен электр энергиясы нарықтарының тиімділігін арттыру болып табылады.

      Қазақстанның, Қырғызстанның, Тәжікстанның және Өзбекстанның энергетикалық жүйелерінің біріккені ОА елдерінің электр энергиясы нарықтарын интеграциялау үшін маңызды жағдай болып табылады, ал Түрікменстан 2003 жылы ажыратылғаннан кейін ОА ОЭЭН-ға қосылуға ниетті.

      2.9 Кәсіби кадрлардың мәселелері

      Электр энергетикасы саласында өндірістік персоналға еңбекақы төлеудің төмен деңгейі сақталуда, осыған байланысты білікті кадрлардың аралас салаларға кетуі байқалады, мұнда көптеген өңірлерде жалақы деңгейі 1,5 – 3 есе жоғары.




      4-диаграммада өңір бойынша және өнеркәсіптік сектордағы өңір бойынша орташа жалақымен салыстырғанда ЖЭО өндірістік персоналының орташа жалақысы бойынша жиынтық ақпарат көрсетіледі.

      Өңір бойынша орташа жалақымен салыстырғанда Алматы қаласы, Алматы, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында ғана ЖЭО өндірістік персоналының жалақысының деңгейі қанағаттанарлық.

      Қалған 2 республикалық маңызы бар қалада және 12 өңірде ЖЭО-дағы орташа жалақы өңір бойынша орташа жалақы деңгейіне жетпейді. Бұл ретте Қызылорда (өңір бойынша деңгейден 44 %) және Абай (өңір бойынша деңгейден 49 %) облыстарындағы жағдай өте күрделі.

      Өңір бойынша өнеркәсіптік сектордағы орташа жалақымен салыстырғанда Алматы қаласында, Алматы, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында ғана ЖЭО өндірістік персоналының жалақысының деңгейі қанағаттанарлық.

      Қалған 2 республикалық маңызы бар қалада және 13 өңірде ЖЭО-дағы орташа жалақы өңір бойынша өнеркәсіптік сектордағы орташа жалақы деңгейімен бәсекелеспейді. Бұл ретте Атырау (өңір бойынша өнеркәсіптік сектор деңгейінен 30 %), Батыс Қазақстан (өңір бойынша өнеркәсіптік сектор деңгейінен 34 %) және Маңғыстау (өңір бойынша өнеркәсіптік сектор деңгейінен 37 %) облыстарындағы жағдай өте күрделі.




      5-диаграмма. ЭӨҰ кадр тапшылығы


      ЭӨҰ-да жүргізілген сауалнамаға сәйкес кадрлардың жетіспеушілігі бар, бұл ұйымның сенімді жұмысына теріс әсер етеді. 5-диаграммада елдегі станциялардағы өндірістік персоналдың ағымдағы тапшылығы туралы ақпарат көрсетілген. Бұл ретте "Ақтөбе ЖЭО" АҚ, "Риддер ЖЭО" АҚ, "Степногор ЖЭО" ЖШС, "Павлодар энерго" АҚ (ЖЭО-3), "Теплокоммунэнерго" МКК, "Екібастұзэнерго" ЖШС-да жұмысшы персоналына деген тапшылық бар.

      2.10 Электр энергетикасы саласының негізгі мәселелері

      Авариялылықтың жоғары көрсеткіштері. 2022 жылы электр станцияларында 1789 технологиялық бұзушылық орын алды, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 23 %-ға жоғары (1456). Петропавл ЖЭО-2, Екібастұз ЖЭО, Риддер ЖЭО-да болған ірі аварияларды ескерген жөн. Электр желілерінде 20017 технологиялық бұзушылық орын алды, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 48 %-ға көп (13525).

      Авариялылық көрсеткіштері мен негізгі жабдықтың тозу деңгейінің өсуінің негізгі факторлары:

      жүргізілетін жөндеу науқандарының сапасы үшін акционерлердің (құрылтайшылардың) және энергия кәсіпорындарының бірінші басшыларының жауапкершілігінің болмауы;

      уәкілетті органдар мен энергетикалық компаниялар қызметкерлерінің біліктілігінің және жалпы өндірістік тәртіптің төмендеуі;

      саланың инвестициялық тартымдылығының төмендеуі және соның салдарынан энергетикалық активтерді реконструкциялау, жаңғырту және күрделі жөндеу жүргізу мүмкіндігінің шектелуі, бұл олардың физикалық және моральдық тозуына әкеп соқтырды.

      Электр энергиясы мен қуатының жетіспеушілігі. Генерациялайтын қуаттардың жеткіліксіздігіне байланысты 2023 – 2029 жылдарға арналған электр энергиясы мен қуатының болжамды теңгеріміне (2023 жылғы 20 қаңтардағы № 20 бұйрықпен бекітілген) сәйкес мынадай тапшылық болжанады:

      электр энергиясы: 2023 жылы – 0,8 млрд кВтсағ, 2024 жылы – 1,6 млрд кВтсағ, 2025 жылы – 1,6 млрд кВтсағ, 2028 жылы – 1,3 млрд кВтсағ, 2029 жылы – 5,5 млрд кВтсағ;

      электр қуаты: 2023 жылы – 1414 МВт, 2024 жылы – 1239 МВт, 2025 жылы – 1354 МВт, 2026 жылы – 454 МВт, 2027 жылы – 1184 МВт, 2028 жылы – 2158 МВт, 2029 жылы – 3076 МВт.

      Бұл ретте жаңа қуаттарды іске қосу бойынша жоспарланған бірқатар жобалар 5 жылдан астам уақытқа кешіктіріліп іске асырылуда немесе мүлдем тоқтатылды.

      Энергия жүйесінің тұтастығын құру қажеттілігі. Жаңа генерациялайтын қуаттарды енгізумен бірге ұлттық электр желісін күшейту және дамыту және елдің батысындағы реттеу қуатының әлеуетін іске қосу қажет.

      Жылу энергетикасының әлсіз дамуы. Әлеуметтік маңыздылығына қарамастан, елдің жылу энергетикасын дамыту тиісінше жүзеге асырылмайды. 2023 жылдың басына көптеген өңірлердің жылу инфрақұрылымының техникалық жай-күйі қанағаттанарлықсыз күйде, жылу энергетикасы саласындағы қатынастарды және бақылау мәселелерін реттейтін салалық заңнаманың құқықтық олқылықтары шешілмеген. Өңірлерде жылумен жабдықтауды дамыту схемалары (жоспарлары) жоқ. Бұдан басқа нарық жылу энергиясының төмен тарифтерімен, төмен инвестициялық тартымдылығымен, білікті кадрлардың болмауымен сипатталады. Сонымен қатар жергілікті жерлерде жылумен жабдықтаудың орталықтандырылған жүйелерінің техникалық жай-күйі мен өнімділігі туралы толық және сенімді ақпараттың болмауы проблемасы бар, бұл сапалы жоспарлау мен даму үшін саланың жай-күйін бағалауға мүмкіндік бермейді.

      Саланы цифрландырудың жеткіліксіз деңгейі. 2023 жылдың басына энергияны өндіру, беру және тұтыну процестеріндегі цифрландыру мен автоматтандырудың төмен деңгейі (шектеулі қамту):

      деректерді жинау және олардың сенімділігін тексерудің бірыңғай жүйесінің болмауына, деректерді қолмен жинаудың басым болуына;

      нақты уақыттағы электр режимдерінің төмен бақылануына және электр жүйесін басқарудың тиімділігін шектеуге;

      өз энергиясын тұтыну режимдерін басқаруда тұтынушыларды шектеуге әкеп соғады.

      Экологиялық міндеттемелерге қол жеткізу жолындағы шектеулер. Елде көміртегі бейтараптығына қол жеткізу үшін саланы декарбонизациялауға бет бұрылды. Осыған байланысты ЖЭК пен баламалы энергетиканы дамыту жолымен экологиялық міндеттемелерді орыдаудың басталуы белгіленді. Алайда энергетикалық қауіпсіздік мақсатында табиғи газдың барланған қорларының азаюын және газ тасымалдау инфрақұрылымының шектелуін (газ станцияларын іске қосу қарқыны төмендетілетін болады) ескере отырып, орта мерзімді перспективада генерация секторында көмір станциялары әлі де қолданыла береді. Ең озық қолжетімді техникаларды (ОҚТ), қоршаған ортаға эмиссияларды мониторингілеудің, көміртекті алу мен сақтаудың, атмосферадан тікелей түсірудің (DAC, direct air capture) автоматтандырылған жүйесін (бұдан әрі – МАЖ) енгізу көп капиталды қажет етеді, ал осы іс-шараларға арналған шығындар қолданыстағы тариф белгілеу әдістемесінде көзделмеген. Осылайша қазіргі уақытта экологиялық іс-шараларды қаржыландырудың тетігі мен көзі жоқ (МАЖ және ОҚТ енгізу, I санаттағы объектілерді пайдалану салдарын жоюды қаржылық қамтамасыз ету). Сонымен қатар көміртегі бейтараптығына көшудің ұзақ мерзімді перспективаларында генерациялайтын қуаттарды іске қосу және істен шығару бойынша келісілген жоспарлар жоқ.

      Тариф белгілеудің тиімсіз жүйесі. Ұзақ уақыт бойы тарифтерді ұстап тұруға байланысты салаға инвестициялардың төмен деңгейі қалыптасты, бұл жоғарыда аталған проблемаларға алып келді. Бұл проблемаларды шешу салаға құйылатын қаражаттың жеткілікті көлемінсіз жүзеге асырылмайды, бұл өз кезегінде тарифтік саясатты қайта қарауды талап етеді. Қазіргі жағдайда инфляция деңгейіне тарифтерді индекстеу жеткіліксіз, өйткені көптеген жылдар бойы тарифтер жасанды түрде ұсталды, бұл желілердің тозуына, сондай-ақ жалақының төмен деңгейіне байланысты білікті кадрлардың кетуіне әкелді. Бұған қоса электр энергетикасы саласында көп капиталды қажет ететін салымдарға жеңілдікпен кредит беру бойынша мемлекет тарапынан қолдау шаралары жоқ.

      Энергетикалық бақылаудың тиімсіз жүйесі. Салада қарсы міндеттемелер, энергия кешені субъектілері мен олардың бірінші басшыларының жауапкершілігін арттыру, нұсқамаларды мәжбүрлеп орындату, энергия кәсіпорындары мен табиғи монополиялар субъектілері (бұдан әрі – ТМС) өткізетін сатып алу рәсімдерінің ашықтығы сияқты қолданыстағы энергетикалық бақылау жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі іс-шаралар қажет.

      Көтерме сауда нарығы моделін дамыту қажеттілігі. Көтерме сауда нарығының қолданыстағы моделінде мынадай олқылықтар бар: электр энергиясын сатып алу және сату кезіндегі алыпсатарлық операциялар, өнімсіз делдалдар, электр энергиясына тең және кемсітушілік қолжетімділік жоқ, теңгерімдеуші нарықтың имитациялық режимде жұмыс істеуі, қуат нарығында қаражатты мақсатты пайдалануы бойынша энергия өндіруші ұйымдардың міндеттемелері жоқ, жүйелік және қосалқы көрсетілетін қызметтер нарығы дамымаған және импорттық жеткізілімдерге толық тәуелді, тігінен интеграцияланған компаниялардың жоғары шоғырлануы сақталады.

      Институционалдық базаның болмауы. 2023 жылдың басына талдамалық жұмыс жүргізу, заңнаманы жетілдіру бойынша стратегия мен ұсыныстар әзірлеу үшін Энергетиканы дамыту институтының болмауы бөлігінде энергетика саласының әлсіз институционалдық негізі қалыптасты. Бұған қоса зерттеулер мен жаңа әзірлемелерді жүргізуге арналған инвестициялық қолдау жоқ.

      Саладағы жалақының төмен деңгейі және білікті кадрлардың жетіспеушілігі. Электр энергетикасы саласындағы күрделі мәселелердің бірі – өндірістік персоналдың жалақысының төмен деңгейі. Осыған байланысты білікті кадрлардың аралас салаларға күрт кетуі байқалады. Айта кету керек, энергетикалық кәсіпорындардың еңбекақы төлеу қоры тарифтік сметамен және сәйкесінше тарифтермен шектелген.

      Проблемалар мен үрдістерді талдау қорытындылары

      Проблеманың көпшілігі электр энергетикасының жекелеген салаларына ортақ және салааралық сипатқа ие, оларға мыналар жатады:

      1) техникалық жағдайы және шектеулері:

      электр энергиясы мен қуатының болжамды тапшылығы;

      тозудың жоғары деңгейі және соның салдарынан ҚР БЭЖ энергетикалық активтерінің (генерациялайтын және энергия беруші) жоғары авариялылығы;

      ҰЭЖ жекелеген энергия тораптары арасындағы өткізу қабілетін шектеу және ҚР БЭЖ батыс аймағының оқшаулануы;

      саланы цифрландыру мен автоматтандырудың төмен деңгейі.

      2) инвестициялық шығындар:

      қолданыстағы тарифтік реттеу жүйесіне байланысты энергия активтеріне инвестицияларды азайту, бұл сонымен қатар өз шығындарын төмендетуге және тиімділікті арттыруға ынталандырмайды;

      тарифтерді инфляция деңгейіне индекстеуді ескеретін тариф белгілеудің ұзақ мерзімді мемлекеттік саясатының болмауы;

      мемлекет тарапынан электр энергетикасы саласындағы көп капиталды қажет ететін салымдарды жеңілдікпен кредиттеу бойынша қолдау шараларының болмауы.     

      3) нарықтағы кемшіліктер:

      электр энергиясы нарығының қағидалары мен дизайнының нарықтық негізі мен нарық сегменттерінің бағалық реттеу саясаты (электр энергиясын өндіру және жабдықтау) арасындағы қайшылықтар.

      4) реттеуші проблемалар:

      энергия беруші ұйымдардың көп саны;

      тәуелсіз Нарық кеңесінің болмауы.

      5) экологиялық міндеттемелерге қол жеткізу жолындағы шектеулер:

      экологиялық саясат пен саланы тарифтік реттеу саясатының сәйкес келмеуі;

      экологиялық іс-шараларды қаржыландыру тетіктері мен көздерінің болмауы (МАЖ және ОҚТ енгізу, I санаттағы объектілерді пайдалану салдарын жоюды қаржылық қамтамасыз ету);

      көміртегі бейтараптығына көшу перспективасында генерациялайтын қуаттарды іске қосу мен істен шығарудың келісілген жоспарларының болмауы.

      6) институционалдық мәселелер:

      электр энергетикасы саласын дамыту институтының және (немесе) ғылыми-техникалық кеңесінің болмауы (талдамалық жұмысты, экономикалық модельдеуді және электр энергетикасы саласының экономикаға әсерін есептеуді жүргізу, заңнаманы және саланың стратегиялық пайымын жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу).

      7) әлеуметтік-экономикалық мәселелер:

      энергия компанияларының жалпы өндірістік тәртібінің нашарлауы;

      саладағы жалақының төмендігі және сәйкесінше кадрлардың жетіспеушілігі;

      мемлекеттік органдар мен энергетикалық компаниялар қызметкерлерінің біліктілігінің төмендеуі.

3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

      3.1 Электр энергиясы нарығының модельдері

      Электр энергетикасын реформалаудың әлемдік тәжірибесін тұжырымдай келе, электр энергетикасы саласының жұмыс істеуінің төрт негізгі моделін бөліп көрсетуге болады:

      1) тігінен интеграцияланған модель – электр энергиясын өндіруден сатуға дейінгі цикл интеграцияланған компания шеңберінде жүзеге асырылады, бұл ретте сату реттелетін тарифтер бойынша жүзеге асырылады;

      2) тәуелсіз өндірушілер моделі – іс жүзінде өндірушілердің бәсекелестігі болған жағдайда тігінен интеграцияланған модель;

      3) бірыңғай сатып алушы моделі – реттелетін тарифтер бойынша электр энергиясын өткізу компанияларына сататын бірыңғай сатып алушыға электр энергиясын жеткізуге келісімшарт алу үшін өндірушілердің бәсекелестігі;

      4) бәсекелестік модель – электр энергиясының көтерме нарығы шеңберіндегі электр энергиясын өндірушілердің бәсекелестігі, оның негізгі сатып алушылары тұтынушымен тікелей өзара іс-қимылды жүзеге асыратын сату компаниялары болып табылады.

      Аталған модельдердің әрқайсысының артықшылықтары да, кемшіліктері де бар, олардың үйлесуі белгілі бір елге тән ішкі факторлармен бірге электр энергетикасы саласының жұмыс істеуінің нысаналы моделін таңдауға әсер етеді. Төрт модельдің әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері 2-кестеде келтірілген.

      2-кесте. Электр энергетикасы модельдерінің артықшылықтары мен кемшіліктері

Модельдер

Артықшылықтары

Кемшіліктері

Тігінен интеграцияланған
модель

қалыптасқан құрылымды сақтау;
бағаны бақылау мүмкіндігі – тұтынушылар мен мемлекет үшін болжамдылық

тиімділікті арттыру үшін экономикалық ынталандырудың болмауы;
саланы қаржыландыруға мемлекеттік қатысу не шығыстарды тұтынушыларға беру қажеттілігі

Тәуелсіз өндірушілер моделі

ең төменгі құрылымдық өзгерістер кезінде жеке инвесторларды тарту;
бағаны бақылау мүмкіндігі – тұтынушылар мен мемлекет үшін болжамдылық

нарықтың басқа құрамдасы бөлігінде баға деңгейі және саясат бөлігінде салаға мемлекеттік кепілдіктердің жеке капиталын тарту қажеттілігі

Бірыңғай сатып алушы моделі

шектеулі құрылымдық өзгерістер кезінде жеке инвесторларды тарту;
бағаны бақылау мүмкіндігі;
тұтынушылар мен мемлекет үшін болжамдылық

"бірыңғай сатып алушы" жұмысының ашықтығын қамтамасыз ету қажеттілігі;
"бірыңғай сатып алушыдан" электр энергиясы үшін төлемақының уақтылы алынбауына байланысты энергия өндіруші ұйымдарда кассалық алшақтықтың туындауы

Бәсекелестік модель

жеке инвесторлар үшін тартымдылық;
тиімділікті арттыру үшін ынталандырудың болуы;
саланың өзін-өзі дамытуын ынталандыру

бағаны бақылау мүмкіндігінің болмауы;
маңызды құрылымдық қайта құрулардың қажеттілігі;
баға деңгейін экономикалық негізделген деңгейге дейін түзету


      Әртүрлі елдердің электр энергетикасындағы экономикалық қатынастарды ұйымдастыру модельдері негізгі мақсатқа сәйкес және бастапқы экономикалық жағдайлардың болуына негізделді (генерациялайтын қуаттардың жеткіліктілігі, электр энергиясын өндірудің салыстырмалы көлемі, ел ішінде көрші елдермен берудің интеграция деңгейі, көтерме сауда нарығындағы бағаның экономикалық құнмен қатынасы, қор нарығына қолжетімділік және басқалары), ал қайта құрылымдау себептеріне байланысты оның нақты жолдары мен бағыттары таңдалды.

      Әртүрлі елдердегі электр энергетикасын нарықтық қайта құрудың нақты жолдары әртүрлі. Сонымен бірге елдердің әрқайсысы жалпы қағидаттық міндеттерді шешті, онсыз қайта құрылымдауды жүзеге асыру мүмкін болмас еді. Мұндай міндеттерге: электр энергетикасын жеке қолға беру технологиясы; тәуелсіз нарық субъектілерінің түрлерін анықтау; электр энергиясы нарығын ұйымдастыру нысанын таңдау; электр энергиясы нарығында сауда және есеп-қисап тетігін әзірлеу; электр энергиясы нарығын реттеу дәрежесін, нысаны мен әдістерін анықтау.

      Ұлттық энергетиканың жұмыс істеуі мен дамуының нарықтық, қандай да бір дәрежеде бәсекелестік моделіне көшуі белгілі бір проблемалармен байланысты, электр энергетикасы саласының кәсіпорындарын қайта құрылымдау жолына түскен елдердің әрқайсысы қандай да бір жолмен:

      саланы функциялары бойынша бөлу, яғни электр энергиясын өндіруді оны тасымалдау мен бөлуден жеке қарастыру;

      бәсекелес генерациялау нарығын құру;

      электр энергетикасы шаруашылығының инфрақұрылымын қалыптастыру;

      мемлекеттік реттеудің неғұрлым ұстамды саясатын қолдану;

      бағаны тек жоғарыдан шектеу арқылы реттеу, пайда нормасын шектеу арқылы реттеуден бас тарту;

      электр энергиясын беру функциясын оны бөлу мен өткізуден жеке қарастыру;

      электр энергиясы саудасы саласындағы бәсекелестік үшін біртіндеп жағдай жасау;

      ұлттық электр энергетикасына шетелдік инвестицияларды тарту;

      тәуелсіз жүйелік операторларды құру проблемаларын шешу қажеттігіне бетпе-бет келеді.

      Проблемаларды шешу және жекелеген елдің электр энергетикасындағы кәсіпорындарды қайта құрылымдау жолын таңдау негізінен ұлттық ерекшеліктермен ғана емес, сонымен бірге әрбір нақты жекелеген мемлекеттің инвестициялық мүмкіндіктерімен де байланысты.

      Ұлттық энергетикалық компанияларды қайта құрылымдау процестерінің мәні мен мазмұнын функционалды бөлу және оның жұмыс істеуі мен дамуының бәсекелестік тетігін енгізу негізінде жүргізілген талдау нәтижесінде қазіргі кезеңде электр энергиясының көтерме сауда нарығы белгілі бір дәрежеде дамыды және көптеген елдерде тұтынушыларды электрмен жабдықтау сенімділігін арттыру, электр энергетикасының жұмыс істеу тиімділігінің өсуі және сала өніміне бағаның төмендеуі сияқты оң нәтижелерге қол жеткізілді деген қорытынды жасауға болады.

      Осылайша, әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, Қазақстанда электр энергиясының көтерме сауда нарығының моделі реформаланатын болады.

      3.2 Электр энергетикасындағы өзін-өзі реттейтін ұйымдарды ұйымдастыру және олардың жұмыс істеу тәжірибесі

      Ресей Федерациясының, Еуропалық Одақтың, Америка Құрама Штаттарындағы Техас штатының (ERCOT– Electric Reliability Council of Texas), сондай-ақ Кеңестің электрмен жабдықтау сенімділігі жөніндегі Солтүстік Америка агенттігінің (NERC – North American Electric Reliability Corporation) электр энергетикасы саласындағы өзін-өзі реттейтін төрт ұйымының халықаралық тәжірибесі USAID (United States Agency for International Development) "Орталық Азия Энергетикасы" жобасы үшін Tetra Tech ES, INC компаниясы дайындаған жаңа модель – Қазақстан нарығы кеңесі жөніндегі есептен алынды.

      Нарық Кеңесі (Ресей Федерациясы). Нарық кеңесі электр энергиясы нарығының коммерциялық инфрақұрылымының жұмыс істеуін, көтерме және бөлшек сауда нарықтарының тиімді өзара байланысын қамтамасыз ету, электр энергетикасы саласына инвестициялар тарту үшін қолайлы жағдайлар жасау және электр энергетикасы мәселелері бойынша көтерме және бөлшек сауда нарықтарына қатысушылардың жалпы позициясын әзірлеу және электр энергиясы нарығында өзін-өзі реттеуді ілгерілету мақсатында құрылған.

      Нарық кеңесі көтерме сауда нарығы субъектілерінің тізілімін жүргізеді; көтерме сауда нарығы регламенттерінің, үлгілік шарттардың нысандарын әзірлейді; көтерме сауда нарығы субъектілері мен электр энергетикасының басқа субъектілері арасындағы дауларды (делдалдықты) сотқа дейінгі реттеу процестерін ұйымдастырады; электр энергиясының көтерме сауда нарығынан шығаруды қоса алғанда, көтерме сауда нарығы субъектілеріне мүліктік және қолданыстағы айыппұл санкцияларын қолдану жүйесі мен тәртібін белгілейді; көтерме және бөлшек сауда нарықтарының қағидалары жобаларын және оларды өзгерту бойынша ұсыныстар дайындауға қатысады; көтерме сауда нарығы субъектілерінің көтерме сауда нарығының нормалары мен қағидаларын сақтауына бақылауды жүзеге асырады; басым генерациялайтын объектілердің ЖЭК негізіндегі өндіріс көлемін растайды; көтерме және бөлшек сауда нарықтарындағы баға жағдайына мониторинг жүргізеді; электр энергиясының (қуатының) көтерме және бөлшек сауда нарықтарындағы тұтынушылар үшін оған қатысты меншік иесі пайдаланудан шығаруға өтініш берген электр станцияларын ықтимал істен шығарудан туындаған экономикалық салдарға бағалау жүргізеді.

      ERCOT (Техас, АҚШ). Техаста ашық нарықта жұмыс істейтін, қосылған ондаған көтерме және бөлшек сауда электр жеткізушілері бар энергия жүйесі жұмыс істейді. ERCOT – бұл штаттың энегретикалық жүйесінің жұмысын, сондай-ақ көтерме және бөлшек сауда нарықтарының жұмысын басқаратын, бұл ретте беру жүйесіне кемсітусіз ашық қол жетімділікті қамтамасыз ететін тәуелсіз коммерциялық емес ұйым болып табылады. ERCOT штаттың коммуналдық көрсетілетін қызметтерді реттеу жөніндегі комиссиясымен реттеледі.

      ERCOT-тың негізгі жауапкершілігі – штаттың шамамен 26 миллион халқы үшін энергетикалық жүйенің сенімді жұмысын және электр энергиясының ағынын басқаруды қамтамасыз ету үшін сұраныс пен ұсынысты теңестіруді қамтамасыз ету.

      ERCOT сондай-ақ орындалатын операциялардың ERCOT белгілеген қағидалар мен ережелеріне сәйкестігін бақылау арқылы электр энергиясын жеткізушілер мен энергия өндіруші ұйымдар арасындағы биржалық мәмілелерді мониторингтеу және басқару арқылы электр энергиясы нарығында бәсекеге қабілеттіліктің сақталуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар басқа ұйымдасқан нарықтардағыдай, ERCOT-та нарықты бақылайтын тағайындалған бақылаушы бар, оның рөлі нарықтың бәсекеге қабілеттілігін, нарыққа қатысушылар тарапынан ықтимал немесе нақты теріс пайдалануын бағалауға және нарықтың жұмысын жақсарту бойынша ұсынымдар жасауға бағытталған. Бұдан басқа, реттеуші органдар нарықта алынған бағаларды қоса алғанда, нәтижелердің әділдігі мен ақылға қонымдылығына кепілдік беру үшін нарықты бақылайды.

      2021 жылғы сәуірдегі жағдай бойынша ERCOT жүйелік әкімшілендіру тарифі бойынша 1 МВт/сағ үшін 55,5 цент мөлшерінде қаржыландырылатынын мәлімдейді, бұл 1 кВт/сағ үшін 0,0555 центті құрайды. Техастықтардың көпшілігі үшін бұл ай сайын электр энергиясы шотының шамамен 50-60 центі ERCOT-ты қаржыландыруға жұмсалатынын білдіреді.

      NERC (Солтүстік Америка электрмен жабдықтау сенімділігі жөніндегі корпорациясы). NERC – Солтүстік Американың энергетикалық жүйелерінің жоғары вольтты деңгейде (Bulk Power System немесе BPS) сенімділігін қамтамасыз ету үшін құрылған халықаралық ұйым. Оның миссиясы – энергетикалық жүйенің сенімділігі мен қауіпсіз жұмысын қамтамасыз ету үшін тиімділік пен тәуекелдерді тиімді азайтуды қамтамасыз ету. Ол үшін сенімділік стандарттарын әзірлеп, қолданады; жыл сайын маусымдық және ұзақ мерзімді сенімділікті бағалайды; жоғары вольтты деңгейде энергетикалық жүйелерге мониторинг жүргізеді, сондай-ақ салалық персоналды оқытуды, даярлауды және сертификаттауды жүргізеді. NERC жауапкершілік аймағы АҚШ-тың континентальды бөлігін, Канаданы және Мексикадағы Баха Калифорния штатының солтүстік бөлігін қамтиды. NERC Солтүстік Америкадағы электрмен жабдықтау сенімділігін қамтамасыз ету жөніндегі ұйымы (ERO – Electric Reliability Organisation) болып табылады, оның қызметін АҚШ-тың энергетиканы реттеу жөніндегі Федералды Комиссиясы (бұдан әрі – FERC) (Federal Energy Regulatory Commission) және Канаданың мемлекеттік органдары қадағалайды. NERC юрисдикциясына тұтынушылар, 400 миллионға жуық адамға қызмет көрсететін жоғары вольтты электр жүйелерінің иелері және операторлары кіреді.

      NERC-тің жыл сайынғы бизнес-жоспарын және бюджетін FERC бекітуге тиіс және бекітілгеннен кейін NERC-ті жыл сайынғы қаржыландыру негізінен жарналар, тұтынушыларға қызмет көрсететін ұйымдар есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл жарналар "электр энергиясына сұраныс" қағидаты бойынша бөлінеді. Осыған ұқсас қаржыландыру тетіктері Канадада әр провинцияның нақты заңдары мен қағидаларына сәйкес қарастырылған. Өңірлік ұйымдарды қаржыландыруға қойылатын талаптар NERC және FERC қарайтын және бекітетін тиісті бизнес-жоспарлар мен бюджеттерде бөлек қарастырылады. АҚШ-тағы өңірлік ұйымдарға есептеулер тұтынушыларға қызмет көрсететін ұйымдарға арналған жалпы NERC есептеулеріне енгізілген. NERC сондай-ақ үшінші тараптардың қаржыландыруы, оқу ақысы, тестілеу, семинарлар, бағдарламалық қамтамасыз ету қызметтері мен электр желілерінің сенімділігін бұзғаны үшін айыппұлдардың пайызын шегеру арқылы қаржыландырылады.

      Nord Pool (Солтүстік Еуропа). Nord Pool тобы Еуропаның 16 еліндегі электр энергиясы саудасы, клиринг, бір тәулік бұрын нарықтарда және күндізгі нарықтарда ілеспе қызметтер көрсету және шарттар жасасу бөлігінде жетекші еуропалық электр энергиясы нарығының жұмысын қамтамасыз етеді. Солтүстік елдер, Еуропа континенті және Балтық жағалауы арасындағы жүйеаралық байланыстар энергиямен жабдықтаудың сенімділігін арттыратын ірі нарық құруға мүмкіндік берді, сондай-ақ энергия өндірудің әртүрлі көздеріне қол жеткізді. 20 елден 360-қа жуық кәсіпорын Солтүстік және Балтық өңірлеріндегі, Ұлыбританиядағы (Ұлыбритания), Орталық Батыс Еуропадағы (Аустрия, Бельгия, Франция, Германия, Люксембург және Нидерланды) және Польшадағы Nord Pool нарықтарында сауда жасайды.

      Nord Pool (қуат саудасы жоқ нарықтар), мысалы, Ресейдегі сияқты төлем және қуат саудасы бар нарықтарға қарағанда электр энергиясы ғана сатылатын нарықтарға жатады. Nord Pool электр энергиясы нарықтарында тұтынушылар генерациялайтын қуаттың болуы үшін төлем жасамайды, ал электр жеткізушілері қуат үшін төлем алмайды.

      Nord Pool нарықтық жүйесі төрт тәуелсіз нарықтан – спот, фьючерс, опцион және базалық нарықтардан тұрады. Скандинавиялық электр энергиясы нарығының мынадай ерекшеліктері бар: бірыңғай сауда қағидалары, электр энергиясын сатып алу мен сатуға трансшекаралық баждардың болмауы, орталықтандырылған нарықта электр энергиясын екі түрде сату (электр энергиясын физикалық жеткізу, яғни өндірушіден тұтынушыға тікелей электр энергиясын жеткізу және қаржы құралдары).

      Қазақстанда әлемдік тәжірибені ескере отырып, Нарық кеңесі реформаланып, жетілдірілетін болады.

      3.3 Цифрландыру

      Заттар интернеті

      PricewaterhouseCoopers (PwC) бағалауы бойынша, Ресейдің электр энергетикасының желілік кешеніне заттар интернетін енгізу кезінде қашықтықтан бақылау арқылы кіші станциялардың, электр желілерінің және басқа желілік элементтердің бақылануын жақсартуға назар аудару керек. Мұндай жобалар технологиялық және коммерциялық шығындарды болдырмай, пайдалану және жөндеу шығындарын азайтуға көмектеседі.

      Электр энергиясын өндіру саласына келетін болсақ, онда Internet of Things (бұдан әрі – IoT) (заттар интернеті) қолдану отын шығынын азайтуға мүмкіндік береді, оны сатып алу қазіргі уақытта станциялардың операциялық шығындарының жартысынан көбін құрайды. Сарапшылардың пікірінше, 2025 жылға дейін электр энергетикасында IoT енгізудің жалпы экономикалық әсері 532 миллиард рубльге жетеді, оның 180 миллиарды алды алынған электр энергиясы ысырабын құрайды.

      Энергетика саласындағы IoT негізіндегі шешімдер аппараттық құрал жұмыс істеп тұрған кезде пайда болатын үлкен деректер массивтерін өңдеу және талдау үшін жасанды интеллект (бұдан әрі – ЖИ) және машиналық оқыту функционалдылығымен көбірек үйлеседі. Технология объектілердің жұмысындағы айқын емес заңдылықтарды анықтауға, кәсіпорынды сөзбе-сөз "естуге" және осы ақпарат негізінде жаңа деңгейде диалог құруға көмектеседі. Әлемдік тәжірибеде деректерді жинау және талдау құралдары арқылы негізгі жұмыс процестерін толық офлайн режимде тиімді басқаруға және басқаруға қабілетті электр станциялары пайда болуда. Мысалы, ЖИ және машиналық оқыту мүмкіндіктері газ турбиналарын бақылау мен конфигурациялауды жеңу үшін жеткілікті – қазірдің өзінде бүкіл әлем бойынша мыңдаған кәсіпорындарда бұл міндеттер қандай да бір жолмен автоматтандырылған.

      Ресейлік электр энергетикасындағы сәтті IoT жобаларының мысалы ретінде "Интер РАО Электрогенерация" жобасын келтіруге болады. Компанияда енгізілген технологиялық ақпаратты жинау, беру және есептеу жүйесі жанармайды асыра пайдалануды азайтуға және жұмыс сенімділігін арттыруға көмектеседі. Жүйе отынға жыл сайын 130 миллиард рубль үнемдеуге мүмкіндік беретіндігін ескере отырып, жобаның өтелу мерзімі 5-7 жылға бағаланады.

      Датчиктерді орнатудың техникалық мүмкіндігі болмаған жағдайда, мәселе қызметкерлерді eSOMS жүйелерімен (electronic Shift Operations Management System, пайдалану бойынша ауысымды басқарудың электрондық жүйесі) жабдықтау есебінен шешіледі. "Росэнергоатом" корпорациясы Смоленск және Воронеж атом электр станцияларында (бұдан әрі – АЭС) осындай шешімдерді енгізді, онда олардың көмегімен объектілерді айналып өту, есептер жасау және болжамды модельдер құру мүмкіндігімен тарихи деректерді салыстыру міндеттерін оңтайландыруға мүмкіндік туды.

      Роботтандыру

      Электр энергетикасында электр станцияларының қызметкерлері үшін қауіпсіз жұмыс ортасының жаңа деңгейін құруға инвестициялар өсуде және мұндағы алдыңғы қатарлы бағыттардың бірі – төтенше еңбек жағдайларына төзімді және қашықтан басқарылатын роботтарды коммерциялық пайдалануға беру. Мұндай шешімдер ЖИ/IoT технологияларына да байланысты және жақында олардың мүмкіндіктеріне кеңейтілген шындық функционалдығы қосылды, оның көмегімен роботтағы камералардан алынған кескін интерактивті сипатқа ие болады.

      Батыста жоғары вольтты электр желілерін диагностикалау және техникалық қызмет көрсету функцияларын орындайтын роботтар әзірленіп, енгізілуде. Мұндай механизмдер желінің сымдарына ілінеді және олардың әрекеттерін оператор контроллердің көмегімен жерден басқарады. Роботтар сымдардағы проблемалық учаскелерді анықтауға мүмкіндік беретін сенсорлармен және бейнекамералармен жабдықталған.

      Қыс ұзаққа созылатын аудандарда қар мен мұзды электр желісінен тазартатын робот тазартқыштар қолданылады, ал кейбір модельдер болттар мен гайкаларды бұрап, сымдардан бөгде заттарды алып тастай алады. АЭС-тар да роботтандырылып жатыр: мысалы, роботтарға ультрадыбыс көмегімен реакторлардың бастапқы тізбектерін тексеру міндеттері беріледі.

      Ақылды желілер (Smart Grid)

      Электр желілерінің үздіксіз жұмыс істеуі мәселесі бүкіл әлемде шешілмеген күйінде қалып отыр: тіпті осы мағынада салыстырмалы түрде дамыған елдерде де желілердің 100 % ақауға төзімділігіне қол жеткізу мүмкін емес. АҚШ-та бұл көрсеткіш 99,97 % құрайды, бір жылдағы бірнеше іркіліс $100 – 150 млрд шығынға әкелуі мүмкін.

      Бұл мәселені шешу үшін Smart Grid – "ақылды электр желісі" технологиялары қолданылады. Негізінде, бұл аз орталықтандырылған, басқарылатын автоматтандырылған инфрақұрылым, бүгінде белсенді дамып келе жатқан бірнеше тұжырымдамалар негізінде құрылған. Олардың қатарында тұтынуды есепке алудың жетілдірілген инфрақұрылымы және жүктемені бөлуді және қол жетімді желі ресурсын нақты уақытта визуализациялауға арналған әртүрлі шешімдер бар.

      Еуропалық Одақта қабылданған Smart Grid тұжырымдамасы заманауи телекоммуникациялық және ақпараттық технологияларды пайдалана отырып, таратылған шағын генерацияны энергетикалық жүйелерге толық интеграциялауды көздейді. Сондай-ақ бейімдік автоматиканың таратылған жүйесін дамыту, компьютерлік технологияларды және заманауи басқару жүйелерін кеңінен қолдану есебінен желілердің белсенді және бейімдік қасиеттерін қалыптастыра отырып, таратылған генерацияны қамтитын таратушы электр желілеріне баса назар аудара отырып, Smart Grid тұжырымдамасының түсіндірмелері бар.

      Smart Grid тұжырымдамасындағы электр желілерінің негізгі қасиеттерінің бірі – авариялық бұзылу кезінде өзін-өзі қалпына келтіру және теріс әсерлерге қарсы тұру.

      Smart Grid тұжырымдамасын игерудің екі көрнекі және нәтижелі мысалы – Оңтүстік Кореядағы Jeju Smart Grid demonstration Project және Аустралиядағы Smart Grid Smart City (SGSC).

      Jeju Smart Grid Demonstration Project. Оңтүстік Корея энергияның 97 %-на дейін импорттады, ал елдің климаттық ерекшеліктері автономияға деген қажеттілікті күшейтті: күзде жағалау маңы аудандарында, көбінесе Чеджу аралының жағалауында Тынық мұхиты тайфундары өтеді. Jeju Smart Grid demonstration Project 2009 жылы іске қосылды және 2013 жылға дейін Чеджу аралында сыналды, оның күн шуақты және желді климаты аралды Micro Grid тұжырымдамасын жүзеге асыруға арналған тамаша орынға айналдырады. 6 мың үйді қамтитын жобаны Кореяның Сауда, өнеркәсіп және энергетика министрлігі (MOCIE) бақылайды. 2030 жылға қарай аралды СО2 шығарындыларына қатысты бейтарап және энергияға тәуелсіз аралға айналдыру жоспарлап отыр. Жобаны іске асыруға 169 компания қатысады.

      Межеленген жоспарларды орындау кезінде 2030 жылға қарай Оңтүстік Корея өзінің барлық энергиясының 11 %-ын ЖЭК-тен өндіреді (2012 жылғы 2,1 %-бен салыстырғанда), 230 млн тонна СО2 жояды, 50 мың жұмыс орнын ашады, жаңа технологияларға ішкі сұраныста 74 трлн вон ($64 млрд) алады, энергия импортына жұмсалатын қаржыдан 47 трлн воннан ($40 млрд) үнемдейді, құны 3,2 трлн вон ($2,8 млрд) жаңа зауыттар салуды қажет етпейді және өз әзірлемелерінің экспортынан 49 трлн вон ($42 млрд) табыс алады деп күтілуде.

      Smart Grid Smart City (SGSC). Аустралиядағы Smart Grid Smart City (SGSC) жобасын Аустралия үкіметі Ausgrid, Energy Australia және олардың әріптестері: IBM Australia, GE Energy Australia, Sydney Water және Ньюкасл қалалық кеңесімен бірлесіп әзірледі және қаржыландырды. Жобаны қаржыландыру $100 млн үкіметтік гранттан және $400 млн жоба консорциумынан тұрды. Жоба 2010 жылы басталып, 2014 жылы ресми түрде аяқталды.

      Жүйе қолданылуының нәтижелерін талдау 20 жыл ішінде $9,5-тен 28 млрд-қа дейін экономикалық пайданы болжайды, жеке тұтынушылар жылына $156-дан 2 мыңға дейін үнемдейді.

      Ресейде Smart Grid технологиясын 10 пилоттық жоба аясында "Россети" енгізуде: бұл компанияның жеке шешімі, ол электр энергиясы ысырабын 225,3 миллион кВт/сағ қысқартуға және жөндеуді оңтайландыру деңгейін 35,8 млрд рубльге жеткізуге мүмкіндік береді деп күтілуде.

      2018 жылы Красноярскіде алғашқы "цифрлық" 110 кВ кіші станцияларының (бұдан әрі – КС) бірі ашылды. КС iSAS бағдарламалық-техникалық кешені – релелік қорғауды, аварияға қарсы автоматиканы және ЕАЖ қамтамасыз ету үшін кіші станцияны қорғау мен басқарудың интеграцияланған жүйесі негізінде орындалды. Цифрландыру арқылы әртүрлі мақсаттағы кабельдердің санын 10 есеге: 150-160 км-ден шамамен 15 км-ге дейін азайтуға мүмкіндік туды. Жалпы алғанда КС алдыңғы буынның аналогтарына қарағанда 5 %-ға арзан болды, ал болашақта автоматтандырудың жоғары дәрежесі, мониторинг пен басқарудың жаңа сапасы, сондай-ақ жедел персоналдың болмауына байланысты оның жұмысының сенімділігін ескере отырып, 30 жыл ішінде КС шамамен 75 млн рубль экономикалық нәтиже беруге тиіс.

      Электр энергиясына деген сұранысты басқару

      Телекоммуникациялардың дамуы, автоматтандыру және автоматика жүйелерінің кең таралуы, сондай-ақ дамыған электр энергиясы нарықтарының эволюциясы сұранысты басқару тұжырымдамасының пайда болуына әкелді, бұл тиісті экономикалық немесе технологиялық жағдайлар туындаған кезде тұтынушылардың жабдықтарына мақсатты әсер етуі арқылы сұраныстың икемділігін арттыруды көздейді.

      Энергетикалық нарықтағы ең арзан қуат тұтынушыларда өз сұранысын басқару мүмкіндігі түрінде болады, бұған инвестиция тұрғысынан нарықта ештеңе жұмсалмайды, бірақ ол сонымен қатар белгілі бір масштабқа жеткен кезде сұранысты басқарудан болатын ең жоғары энергия инфрақұрылымын салудағы елеулі үнемдеуді айтпағанда, кез келген генерацияға қарағанда реттеу бойынша ағымдағы міндеттерді сәтті шешеді,

      Электр энергиясына деген сұранысты басқарудың негізгі мақсаттары – электр энергиясы нарығындағы бағаны төмендету үшін де, электр станциялары мен электр желілерінің көп капиталды қажет ететін құрылысын болдырмау үшін де қажет энергетикалық жүйедегі ең жоғары жүктемені азайту, электр жүйесін басқаруды оңтайландыру және жаңартылатын энергия көздерін интеграциялау.

      Сұранысты басқаруға өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, коммерциялық және тұрмыстық тұтынушылардың әртүрлі жабдықтары қатыса алады.

      Тұтынушылар үшін сұранысты басқаруға қатысудың негізгі мүмкіндіктері тұтыну графигінің төмен баға кезеңдеріне ауысуымен, өндіріс процесінің тоқтауымен немесе қарқындылығының төмендеуімен, жарықтандыру, желдету және ауаны баптау жүйелерінің толық немесе ішінара өшірілуімен, сондай-ақ резервтік қуат көздерін қосуды немесе резервтік қуат көзінен өз тұтынуын жабу арқылы оқшауланған жұмысқа желіден ажыратуды қоса алғанда, өз көздерін пайдаланумен байланысты.

      Сұранысты басқару бағдарламаларын қолдану есебінен энергетикалық жүйедегі ең жоғары жүктемені азайту әлеуеті әртүрлі бағалаулар бойынша ең жоғары жүктеме мөлшерінің 10-15 %-ын құрайды.

      Электр энергиясы нарығында агрегаторларды жаңа функция ретінде құру – бұл басқарылатын сұраныстың өсуін, жеке инвестицияларды тартуды және бәсекелестіктің өсуін қамтамасыз ететін негізгі серпін.

      Тәжірибе көрсеткендей, нормативтік құрылымның маңызды элементі тәуелсіз агрегаторлар нарығында жұмыс істеуге рұқсат беру болып табылады: мысалы, АҚШ-тағы кейбір нарықтарда сұранысты басқару көлемінің 80 %-дан астамын тәуелсіз агрегаторлар ұсынады (2015 жылғы деректер бойынша PJM-де 82 %), соған қарамастан жеткізушілер де агрегаторлар рөлін атқара алады.

      Техникалық қызмет көрсету мен жөндеуді автоматтандыру

      Объектілерді жөндеу және техникалық қызмет көрсету (бұдан әрі – ТҚКжЖ) – энергетика сегментіндегі ірі жүйе құраушы компаниялардың бизнес-процестерінің негізгі құрамдас бөліктерінің бірі. FSA бағыты (далада сервистік қызмет көрсетуді автоматтандыру жүйелері) бүгінде электр энергетикасында қарқынды дамып келе жатқан жүйелердің бірі деп атауға болады – осы саладағы ІТ-шешімдер бригада объектіге кеткеннен кейін тапсырманың мәртебесі туралы деректерді жедел алуға, желіде ақаулар анықталған кезде тапсырмалардың қайталануын болдырмауға, жұмыстардың орындалуына бақылауды күшейтуге және жұмыс процесінен сервистік инженерлер мен жөндеу бригадаларының типтік кемшіліктерін жоюға мүмкіндік береді.

      Осы саладағы заманауи шешімдердің ауқымды масштабтау және басқа өнеркәсіптік ақпараттық жүйелермен: ERP, EAM және СММЅ-мен интеграциялау мүмкіндіктері бар, мобильді платформалармен (Android, Windows 8.1/10) үйлесімділікті қолдайды, NFC үйлесімді және нақты уақыт режимінде кез келген сымсыз байланыс арналары арқылы жедел деректер алмасуды қамтамасыз етеді.

      Мұндай жүйені 2018 жылдың соңында "Кубаньэнерго" ЖАҚ өз тәжірибесінде қолдана бастады, оған 800-ге жуық қызметкер қосылды.

      Орталықтандырылған мониторинг

      Жылу электр станциялары мен гидроэлектр станциялар сегментінде энергетикалық блоктардың техникалық жай-күйін орталықтандырылған мониторингтеу, өнеркәсіптік қауіпсіздік ережелерін сақтау және персоналдың жұмысын бақылау үшін шешімдердің қажеттілігі мен өзектілігі жоғары.

      Мұндай объектілердегі диспетчерлік залдар әрдайым болған, бірақ орталықтандырылған мониторинг тұжырымдамасының нақты іске асуы жақында ғана, аумақтық қашықтағы мониторинг жүйелерін орталық пунктпен сенімді байланыстыруға мүмкіндік берген деректермен алмасу хаттамаларының (FC, iSCSI және т.б.) дамуының арқасында мүмкін болды. Орталықтандырылған мониторингті дамытуда виртуалдандыру технологиялары да маңызды рөл атқарды, олар объектінің жергілікті ІТ-ресурстарына жүктемені азайтуға, ал деректермен жұмыс істеудің маңызды міндеттерін қашықтықтағы деректер орталығында шешуге мүмкіндік береді.

      Әлемдік тәжірибе негізінде Қазақстанда саланы одан әрі цифрландыру қажет, осыған байланысты "Зияткерлік энергия жүйесі" енгізілетін болады.

      3.4 Пайдаланылатын энергетикалық ресурстардың түрлері бойынша генерацияны дамыту

      Франция. 2021 жылғы қарашада елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ядролық реакторлар құрылысын қайта бастау жөнінде стратегиялық шешім қабылданды және 2050 жылға дейінгі кезеңге басты назар атом электр станцияларына аударылатын болады.

      Жұмыс істеп тұрған 56 ядролық реактор бойынша пайдалану мерзімін 50 жылға дейін ұзарту жоспарлануда, оған дейін 40 жыл мерзім қауіпсіз болып саналды. EPR-2 жаңа буынының жаңа алты реакторы да салынады. Олардың құрылысы 2028 жылы басталады, ал пайдалануға беру 2035 жылға жоспарланған. Жобаға кемінде 50,5 млрд еуро салынатын болады. Сонымен қатар осындай тағы сегіз агрегат қарастырылған, олар кейінірек пайда болады.

      Францияның энергетикалық теңгеріміндегі орны әлі шамалау ЖЭК бөлігінде басты назар жел генераторларымен салыстырғанда күн энергиясына аударылады.

      Күннен алынатын энергия көлемін 10 есеге, ал желден – екі есеге ұлғайту жоспарлануда, ол үшін жел электр станцияларының 50 теңіз паркі құрылатын болады. Қазір АЭС-те елдегі тұтынылатын барлық электр энергиясының 70 %-дан астамы өндіріледі (80 % болады деп жоспарлануда). Күннің үлесіне 2 %-ға дейін, желдің үлесіне – 8 %, газ және көмірдің үлесіне бүкіл генерацияның 9 %-ына дейін тиесілі. Бұл ретте АЭС-тың үлкен қуатының арқасында Франция тұтынғаннан гөрі электр энергиясын өндіріп, оны Германия мен Италияға экспорттайды.

      Германия. Неміс үкіметінің бағалауы бойынша, 2022 жылы ел өзінің табиғи газының шамамен 35 %-ын Ресейден импорттайды (2021 жылы – 55 %) оның көп бөлігін жылу және өнеркәсіп үшін пайдаланады.

      2021 жылы табиғи газды пайдалана отырып электр энергиясын өндіру Германиядағы жалпы электр энергиясын өндірудің шамамен 15 %-ын құрады. 2022 жылы электр энергиясын өндірудегі газ үлесінің төмендеуі байқалады. Германия энергетикалық кешендегі газ үлесін азайтуды жеделдетіп, келесі қыста қорлар құруы тиіс бірқатар қадамдарды белгіледі.

      Үкімет парниктік газдар шығарындыларын азайту жөніндегі экологиялық мақсаттарға қол жетудің кешіктірілуін ескере отырып, компанияларға баламалы энергия көзі ретінде көмір электр станцияларын пайдалануды кеңейтуге мүмкіндік береді. Көмірді пайдалану туралы заң 2024 жылғы 31 наурызыға дейін күшінде болады, осы уақытқа дейін үкімет Ресей газына тұрақты балама жасауға үміттенеді.

      Үкімет өнеркәсіпті газ тұтынуын азайтуға ынталандыратын аукцион жүйесін енгізуді жоспарлап отыр. Германияда көмір жылу электр станцияларының жалпы қуаты 45 ГВт және олар елдің барлық электр энергиясының шамамен үштен бірін өндірді. 2022 жылға қарай қуаты 12,5 ГВт ЖЭС-ті электр желісінен ажырату жоспарланған болатын.

      Бұған дейін Германия 2022 жылға қарай атом энергетикасынан бас тарту туралы шешім қабылдаған болатын. Бірақ ел климатты қорғау жөніндегі ұлттық және халықаралық мақсаттарды орындай алуы үшін ГФР таза электр энергиясына көшуді жеделдетуі тиіс. 2050 жылға қарай елдегі көмірқышқыл газының шығарындылары 1990 жылғы көрсеткіштердің 80-95 пайызын құрауы тиіс.

      Жапония. Жапония 2011 жылы Фукусима-1 АЭС-тегі авариядан кейін тоқтатылған АЭС жұмысын қайта бастау арқылы энергияға тәуелділікті азайтуға ниетті. Атом объектілеріне қойылатын талаптар қатаңдатылды, 30 АЭС энергоблогының тек бірнешеуі ғана жұмыс істейді. Фукусима префектурасындағы АЭС-тағы аварияға дейін Жапонияның энергетикалық теңгерімінде атом энергетикасына шамамен 30 % тиесілі болды, ал қазір бұл көрсеткіш шамамен 4 %-ды құрайды, ал негізгі жүктеме ЖЭС-ке жүктелді. Ел үкіметі жақын арада АЭС-ті ішінара қайта іске қосуды жоспарлауда.

      Жапония өзінің энергетикалық тәуелсіздігін тек АЭС есебінен ғана емес, сонымен қатар жасыл энергетиканы дамыту арқылы, сондай-ақ энергия көздерін әртараптандыра отырып ұлғайтатын болады.

      2030 жылға дейін 150 трлн иен (1,16 трлн долл. АҚШ) жаңа инвестициялар тарту жоспарлануда, ол мынадай бастамаларды қамтитын жол картасын іске асыруға арналған: өсуге бағытталған көміртегі бағасын барынша пайдалану, бұл өсу мен инновацияларды ілгерілету кезінде компаниялар үшін болжамдылықты арттырады; энергия тиімділігі стандарттары сияқты реттеуді біріктіретін инвестицияларды ынталандыру шараларын және ұзақ мерзімді ауқымды инвестицияларды ілгерілетуге көмектесу сияқты қаржылық қолдауды топтама ретінде пайдалану; 2030 жылға қарай парниктік газдар шығарындылары көлемін 46 %-ға қысқарту; 2050 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу.

      АҚШ. АҚШ-тың атом электр станциялары көміртексіз электр энергиясының жартысынан көбін өндіреді, сондықтан экологиялық таза энергия саласындағы мақсаттарға жету үшін осы станциялардың жұмысына қолдау көрсетіледі. Құрама Штаттар қаржылық қиындықтарға байланысты жабылу қаупі бар коммерциялық атом электр станцияларын қолдауға $6 млрд бөледі.

      Британдық және американдық компаниялар көмір электр станцияларын атомдық электр станцияларына қайта құру жобалары бойынша электрондық платформа мен конструкторлық шешімдер әзірлеуде. ЖЭС пен ЖЭО-да көмір қазандықтарының орнына модульдік реакторларды орналастыру және 2030 жылға қарай қайта жабдықтауды бастау ұсынылады. ЖЭС және ЖЭО-да шағын модульдік реакторларды (бұдан әрі – ШМР) орнату жаңа АЭС салумен салыстырғанда шығындарды 35 %-ға төмендетеді деп жоспарлануда, ал алғашқы реакторлар 2027 жылға қарай пайда болады, қайта жабдықтау процесін 2030 жылдан бастауға болады. Әзірге жобаға қатысушылар АҚШ-та жұмыс істеуді жоспарлап отыр, онда көмір генерациясы тек газдан кейінгі екінші орында.

      Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің деректері бойынша, ШМР құрылысы атом энергетикасын дамытудың ең перспективалы нұсқасы болып табылады. Қуаты 1 энергия блогына 300 МВт-қа дейін жететін ШМР-дің негізгі артықшылықтары құрылыстың жеделдігі (технологияға байланысты 3-5 жыл), жинақылығы (қажетті аумақ шамамен 6 га), үнемділігі (отынның қайта жүктелуі 3-7 жыл сайын, кейбір жағдайларда 30 жылға дейін), кәдеге жарату (кәдеге жарату шығындары аз).

      Қытай. Көмірқышқыл газының шығарындылары бойынша әлемде бірінші орында тұрған Қытай бір мезгілде баламалы энергия көздері бойынша жетекші инвестор болып табылады. 2016 жылы Қытайдағы электр энергиясының жалпы көлемінің шамамен үштен екісі көмірден өндірілді, ал төрттен бірі экологиялық таза көздерден алынды, электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі АЭС-тің үлесі 3,4 пайызды құрады. Өткен жылдың өзінде Қытай атом электр станцияларының жалпы қуатын 27-ден 34 ГВт-қа дейін арттырды – бұл ел тарихындағы ең маңызды өсім.

      Қытай басшылығының мақсаты: 2030 жылы қуаты 130 ГВт болатын 110 АЭС салу, бұл атмосфераға парниктік газдар шығарындыларын азайту жоспарларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ол үшін Бейжің жыл сайын төрттен алтыға дейін жаңа реакторды пайдалануға беретін болады. Қытайда шығарылған реакторлар тек ҚХР аумағында ғана емес, сонымен қатар көршілес мемлекеттерде – Орталық Азия мен Пәкістан елдері арқылы өтетін жаңа "Жібек жолы" бойында орналастырылатын болады.

      Үндістан, Пәкістан және Оңтүстік Корея. Өңірдің басқа елдері де атомды бейбіт мақсатта пайдаланудан бас тартуға асықпайды. Үндістан экономикасы жылына 6-7 пайызға өседі, алайда электр энергиясын берудегі іркіліс пен ескірген инфрақұрылым елдің дамуына кедергі келтіреді. Бейжің сияқты, Дели де баламалы энергияны дамытуға баса назар аударады. Сонымен бірге елдің саяси элитасы Үндістан электр энергиясын өндіру үшін барлық мүмкіндіктерді, соның ішінде атом электр станцияларын пайдалануы керек деп санайды. Мамыр айында Үндістан үкіметі он жаңа реактор салу туралы шешім қабылдады. Қазіргі уақытта ел аумағында 21 АЭС жұмыс істейді.

      Көршілес Пәкістан да электрмен жабдықтау іркілісімен және ескірген инфрақұрылыммен күресуде. Қазір елде төрт шағын реактор жұмыс істейді; 2030 жылға дейін үкімет тағы жетеуін салуды жоспарлап отыр. Жаңа АЭС салуға Қытай да қатысады.

      Сонымен бірге Оңтүстік Кореяның шағын аумағында қазір 25-ке жуық АЭС жұмыс істейді. Тағы үшеуі салынуда, екеуі 2029 жылға дейін пайдалануға берілуі тиіс. Биліктің жоспарларына сәйкес елдің энергетикалық теңгеріміндегі атом энергетикасының үлесі 30 пайыздан 40 пайызға дейін артуы тиіс.

      Оңтүстік Шығыс Азияның басқа елдерінде де осы тақырып бойынша белсенді пікірталастар жүріп жатыр. Вьетнам сегіз, Таиланд бес жаңа реактор салуға ниетті. Малайзия да, Филиппин де бір-бір реактордан іске қосуды жоспарлап отыр.

      Генерация құрылымының әлемдік тәжірибесін ескере отырып, ЖЭК-ті одан әрі дамытудан басқа, Қазақстанда баламалы энергетиканы, атап айтқанда, атом энергетикасын дамыту орынды.

4-бөлім. Электр энергетикасы саласын дамыту пайымы

      Жаһандық сын-қатерлер мен әлемдік экономикадағы тұрақты өзгерістерді, сондай-ақ халықаралық тәжірибені ескере отырып, Қазақстан Республикасына сын-қатерлер мен қауіптерді кез келген сәтте қабылдауға дайын, орнықты, тиімді және икемді электр энергетикасы саласына жедел және толық көшу қажет.

      Электр энергетикасы саласын дамытуда мыналарға назар аударылады:

      техникалық қайта жарақтандыру жұмыс істеп тұрған қуаттарды жаңғырту және жаңа генерациялайтын қуаттарды салу, Батыс Қазақстан энергожүйесін Қазақстан БЭЖ-імен біріктіру есебінен электр және жылу энергиясының болжамды қажеттілігін жабуды, энергиямен және жылумен жабдықтаудың сенімділігін, электр желілерінің транзиттік әлеуетін күшейтуді, электр желілеріндегі ысыраптарды азайтуды қамтамасыз етеді;

      цифрлық трансформация адамның қатысуынсыз бастапқы деректерді жинауды ұйымдастыруды, деректерді беру/сақтау/қорғау/қорғау инфрақұрылымын құруды, энергиямен жабдықтау сенімділігін басқару және мониторинг жүйесін құруды, тұтынушылар үшін клиенттік сервистерді дамытуды қамтамасыз етеді;

      тариф белгілеу жүйесін жетілдіру энергетикалық кәсіпорындардың шығындарын жабуға мүмкіндік береді, бұл кейіннен активтердің техникалық жай-күйін күшейтеді, энергиямен жабдықтау қауіпсіздігін арттырады (авариялылықты төмендетеді), ең озық қолжетімді техниканы енгізуге мүмкіндік береді, сала қызметкерлерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартады;

      электр энергиясын орталықтандырылған сатып алу-сату тетігін енгізу және нақты уақыт режимінде электр энергиясының теңгерімдеуші нарығын іске қосу бөлігінде электр энергиясының көтерме сауда нарығын реформалау нарыққа қатысушылар арасындағы толық бәсекелестік қағидатын, тұтынушылар үшін электр энергиясына тарифті орташаландыруды, көтерме сауда нарығы субъектілері үшін тең жағдайларды, субъектілердің электр энергиясын өндіру-тұтыну ауытқуларын азайтуды, жүйелік және қосалқы көрсетілетін қызметтер нарығын жетілдіруді, экспорттық әлеуетті дамытуды қамтамасыз етеді. Бұл ретте бірыңғай сатып алушы тұжырымдамасы шеңберінде міндеттерді ойдағыдай шешу қорытындылары бойынша электр энергиясының бірыңғай сатып алушы тетігін алып тастау арқылы электр энергиясы нарығын одан әрі ырықтандыру мәселесі қаралатын болады;

      Нарық кеңесін жетілдіру электр энергетикасының институционалдық негізін күшейтуді және энергетикалық кәсіпорындардың, электр энергиясын тұтынушылар мен әлеуетті инвесторлардың мүдделерін шоғырландыруды қамтамасыз етеді;

      жаһандық сын-қатерлер мен әлемдік экономикадағы тұрақты өзгерістерді, экологиялық міндеттемелерді, сондай-ақ халықаралық тәжірибені ескере отырып, Қазақстан Республикасына сын-қатерлер мен қатерлерді кез келген сәтте қабылдауға дайын, орнықты, тиімді және икемді электр энергетикасы саласына жедел және толық көшу қажет;

      электр энергетикасы саласында экологиялық міндеттемелерді орындау жаңартылатын энергетиканы (маневрлік қуаттарды қатар дамыта отырып) және бөлінген генерацияны одан әрі дамыту, энергия үнемдеу жөніндегі шараларды қолдану, көмір станцияларында көміртекті ұстау және сақтау жөніндегі АСМ мен технологияларды қолдану жолымен жүзеге асырылады;

      технологиялық құзыреттердің салалық орталығының функциялары мен өкілеттіктерін кеңейту электр энергетикасы саласын дамыту проблемаларын кешенді зерттеуге және оларды шешу бойынша жүйелі шаралар әзірлеуге мүмкіндік береді. Бұдан басқа, электр энергетикасы саласының экономикаға әсеріне талдамалық жұмысты, экономикалық модельдеуді және есептеулерді орталықтандырып жүргізу, заңнаманы жетілдіру және саланы дамытудың стратегиялық пайымын қалыптастыру жөнінде ұсыныстар әзірлеу қамтамасыз етілетін болады.

5-бөлім. Дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      Электр энергетикасы саласын дамыту мынадай қағидаттардың сақталуына негізделетін болады:

      елдің шаруашылық-экономикалық және әлеуметтік кешендерінің тіршілігін қамтамасыз етудің аса маңызды жүйесі ретінде Қазақстан Республикасының электр энергетикалық кешенін басқарудың бірлігі;

      тұтынушы үшін электрмен жабдықтаудың сенімділігі, экологиялылығы мен қолжетімділігінің берілген параметрлері кезінде Қазақстан БЭЖ жұмыс істеу және басқару тиімділігінің техникалық-экономикалық көрсеткіштерін арттыру;

      клиентке бағдарлану – берілген сенімділік параметрлері кезінде энергия тұтынушыларының сұранысын толық қанағаттандыру және тұтынушыларға электр және жылу энергиясын жеткізушілерді таңдау құқығына кепілдік беретін нарықта бәсекелестік жағдайлар жасау арқылы электр және жылу энергиясы нарығына қатысушылардың құқықтарын қорғау;

      саланы дамытудың байыпты және ұзақ мерзімді стратегиясын және деректерге негізделген саясатты әзірлеу бөлігінде электр энергетикасының институционалдық негізін дамыту;

      саланы әртараптандыру және цифрлық трансформациялау, соның нәтижесінде электр энергетикалық кешендегі барлық процестердің толық айқындығы, ашықтығы мен сапасы қамтамасыз етіледі, барлық секторлар жұмысының тиімділігі артады, есепке алу мен жедел-технологиялық басқарудың зияткерлік жүйесі құрылады, тұтынушының рөлі артады, төмен көміртекті және бөлінген энергетика ауқымды дамиды, ел экономикасындағы электр энергетикасының рөлі артады;

      Қазақстан Республикасының жасыл экономикаға көшуі тұрғысынан энергия көздері жұмысының экологиялылығы, электр энергетикасы саласында экологиялық міндеттемелерді орындау үшін озық қолжетімді техникалардың қолданылуын ынталандыру және инвестициялар тарту үшін жағдайлар жасау және экологиялық-экономикалық тетіктерді енгізу.

      Тұжырымдамада белгіленген пайым, қағидаттар мен тәсілдер тұтынушылардың электр энергиясына деген сұранысын қамтамасыз етуге және электр және жылу энергиясы нарығына қатысушылардың құқықтарын қорғауға, Қазақстан Республикасының электр энергетикалық кешенінің озыңқы дамуын, қауіпсіз және тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған.

      Осылайша электр энергетикасы саласын дамыту пайымының тұжырымдамасында белгіленген ағымдағы жағдайдың талдауын, халықаралық тәжірибе мен жаһандық трендтерді және алға қойылған мақсатқа қол жеткізуге арналған негізгі қағидаттарды ескере отырып, мынадай бағыттар бойынша міндеттерді іске асыру көзделеді:

      1-бағыт. Технологиялық қайта жарақтандыру

      1. Қазақстанның электр қуатын орналастырудың перспективалық схемасын әзірлеу

      Қазақстанның электр қуатын орналастырудың перспективалық схемасы әзірленетін болады. Бұл ұзақ мерзімді перспективада генерациялайтын қуаттардың (істен шығатын объектілерді айқындай отырып) және электржелілік объектілердің құрылымын қалыптастыруға, электр энергиясын өндіру мен тұтынудың перспективалық теңгерімін қамтамасыз ету және барынша тиімді тәсілдермен электр энергиясы мен қуатының тапшылығын болдырмау үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік береді.

      2. Жұмыс істеп тұрған қуаттарды жаңғырту және АЭС-тың перспективалық дамуын қоса алғанда, жаңа генерациялайтын қуаттар салу

      Жұмыс істеп тұрған қуаттарды жаңғырту және жаңа қуаттарды салу (көмір станцияларын одан әрі дамыту, инвестициялық келісімдер, генерацияның маневрлік режимі бар генерациялайтын қондырғыларды салу бойынша аукциондар өткізу шеңберінде) жүзеге асырылатын болады, бұл энергетикалық қуаттардың тапшылығы, маневрлік генерациялаудың жетіспеушілігі тұрғысынан негізгі міндет болып табылады. 2035 жылға дейінгі энергетикалық теңгерімге сәйкес перспективалы алаңдар айқындалып, пысықталатын болады, энергетикалық қуаттарды, оның ішінде АЭС-ті одан әрі салу бойынша белгілі бір жобалардың іске асырылуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданатын болады.

      3. Электр байланыстарын күшейту және Қазақстан Республикасының Біртұтас электр энергетикалық жүйесін (бұдан әрі – БЭЖ) біріктіру

      Жобаларды іске асыруды қоса алғанда, Оңтүстік және Батыс аймақтардың электр байланыстарын күшейту есебінен елдің біртұтас энергия жүйесін қалыптастыруды аяқтау, елдің энергия қауіпсіздігін арттыру және ҚР БЭЖ транзиттік әлеуетін арттыру мақсатында электр желілерін жаңғырту және салу жүзеге асырылатын болады:

      Батыс Қазақстан энергожүйесін ҚР БЭЖ-бен біріктіру;

      өңірлік электр желісін жаңғырту және кеңейту;

      энергия беруші ұйымдардың электр желілерін күрделі жөндеу, жаңғырту және реконструкциялау.

      4. Өңірлердің жылу энергетикасын дамытудың мастер-жоспарларын әзірлеу

      Тиісті аумақтың ерекшеліктерін ескере отырып, жылу энергиясын қамтамасыз ету жөніндегі қызметті ұсынудың перспективалық қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында тиісті аумақта жылу энергетикасын дамыту жөніндегі шаралар кешенін, оның ішінде жылумен жабдықтау және жылу көздері схемаларын қамтитын жылу энергетикасын дамытудың мастер-жоспарларын әзірлеу үшін әдістеме бекітіледі.

      Жылу энергетикасын дамытудың мастер-жоспарлары мыналарды көздейтін болады:

      нақты жай-күйі, тиімділік көрсеткіштері;

      жылумен жабдықтау схемаларын және жылу көздерін дамыту;

      стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуге, жылумен жабдықтаудың әртүрлі жүйелерінің оңтайлы үйлесімін (ағымдағы және перспективалық сұраныс) жеткізуге арналған шаралар кешені;

      тиімділіктің негізгі көрсеткіштерінің жоспарлы мәндері;

      жылумен жабдықтаудың сенімділігін, қауіпсіздігін, қоршаған ортаға ең аз зиянды әсерді қамтамасыз ету, энергия үнемдейтін және ресурс үнемдейтін технологияларды дамыту, ЖЭК пайдалануды кеңейту, қаржыландыруды және өзге де факторларды қамтамасыз ету жөніндегі талаптарды ескере отырып, оңтайлы шешімдер;

      қол жеткізу әдістерін анықтау (оның ішінде тарифтік реттеу, қаржылық қолдау арқылы), орталықтандырылған жылумен жабдықтауды қолданудың міндетті аймақтарын анықтау.

      5. "Зияткерлік энергия жүйесін" енгізу

      Цифрлық трансформация шеңберінде Қазақстанның зияткерлік энергия жүйесі енгізілетін болады, бұл жабдық пен тұтынушы деңгейінен бастапқы деректерді жинауды ұйымдастыруды, ақпаратты беру, сақтау, қорғау және өңдеу инфрақұрылымын, өңірлік энергия жүйелерінің режимдерін орталықтандырылмаған басқару жөніндегі шешімдерді әзірлеуді және енгізуді (қуатты, кернеуді, жиілікті реттеуді, сондай-ақ қажетті деректерді сенімділік деңгейі), қатысушыларға олардың белсенділігін ынталандыру үшін қажетті ақпаратты уақтылы ұсыну, энергия жүйесінің мүмкіндіктерін бағалау және синхрофазорлық өлшеулер базасында жедел шешімдер қабылдау, ЖЭК-ті қоса алғанда, бөлінген генерацияны интеграциялау үшін техникалық кедергілерді төмендету, шешімдерді талдау мен қолдаудың зияткерлік жүйелерін әзірлеу және енгізу (штаттан тыс жағдайларды болжау, алдын алу, оқшаулау және жою құралдарын қоса алғанда), FACTS құрылғыларын оларды реттеуге тарта отырып енгізуді қамтамасыз етеді.

      Түтпкілікті тұтынушы жағында цифрландыру өте маңызды. Олар пассивті және негізінен бейхабар пайдаланушылардан электрмен жабдықтау жүйесіндегі белсенді және зерек тұлғаларға айналады, өздерінің энергетикалық санасын арттырады, сонымен қатар "жергілікті энергия көздері және сұранысты басқару" ретінде әрекет ету мүмкіндігіне ие болады.

      2-бағыт. Таза энергетиканы дамыту

      6. ЖЭК жаңа электр қуатын салу

      Бұл міндет ресурстардың (желдің, күн сәулесінің) үлкен әлеуеті бар неғұрлым перспективалы алаңдарды айқындауды, Үкімет тарапынан алаңдарды дайындауды (қажетті инфрақұрылымды тұрғызуды), әлеуетті инвесторлар үшін ойынның "түсінікті және ашық" қағидаларын құруды, конкурстық іріктеуді, электрондық аукциондар арқылы көздейтін "ЖЭК энергетикалық аймақтары" тұжырымдамасының тәсілдерін іске асыру арқылы орындалатын болады.

      Мемлекет басшысының 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу туралы тапсырмасына сәйкес баламалы энергия көздерін ескере отырып, 2030 жылға қарай ЖЭК үлесінің 15 %-на, 2050 жылға қарай 50 %-на қол жеткізу бойынша нақты нысаналы индикаторлар көзделген.

      Бұдан басқа жаңа стандарттарды енгізуді және оларға сәйкес келмейтіндерге айыппұл салуды көздейтін жаңа Экологиялық кодексті қабылдау дәстүрлі станциялардың электр энергиясының құнын арттыратын бірқатар қымбат экологиялық шараларды қажет етеді. Осыған байланысты жасыл энергетиканың бәсекеге қабілеттілігі артады.

      7. ESG қағидаттарын енгізу

      Энергетиканы трансформациялау, төмен көміртекті даму және климаттың өзгеруі мәселелерін шешуге бағытталған тиісті заңнамалық актілер немесе жекелеген стратегиялық құжаттар әзірленетін болады.

      Инвесторлар бизнестің қаржылық және операциялық көрсеткіштерін ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік, экологиялық және басқару тәуекелдерін бағалайтын тұрақты инвестициялар жүйесі болып табылатын ESG қағидаттарын енгізудің негізгі бағыттары айқындалатын болады. ESG қағидаттарына көшу елдің энергетикалық компанияларын экологияға қатысты басқару құрылымын қайта құруға ынталандыруы, сондай-ақ көрсетілетін қызметтердің сапасын жақсартуға ерекше назар аударуы тиіс.

      Осылайша әлемдік тәжірибеге жүргізілген талдауды ескере отырып, 2026 жылдан бастап қолданысқа енгізіле отырып, ESG қағидаттары бойынша энергия өндіруші ұйымдарға қойылатын талаптар айқындалып, заңнамалық деңгейде регламенттелетін болады. Энергия өндіруші ұйымдарға қоршаған ортаға теріс әсерді бағалау және азайту жөніндегі іс-шараларды әзірлеу және оларды іске асыру туралы есептерді ұсыну қажет болады. Алынған деректер негізінде ESG талаптарына сәйкес келетін энергия өндіруші ұйымдар үшін мемлекеттік қолдау шараларына басымдықпен қол жеткізуді қамтамасыз ету бойынша жағдайлар жасалатын болады.

      Компаниялардың ESG қағидаттарын сақтау жөніндегі ұзақ мерзімді стратегиялары мен саясаттарын әзірлеу, сондай-ақ тиісті рейтингті айқындау инвесторларға (оның ішінде шетелдіктерге) энергетикалық компаниялардың қызметін экологиялық және әлеуметтік көрсеткіштер мен ақша ағындары тұрғысынан бағалауға мүмкіндік береді.

      ESG қағидаттарына сәйкестікті сипаттайтын мынадай жоспарлы көрсеткіштер бекітілетін болады:

      экологиялық әсерді төмендету деңгейлері;

      көрсетілетін қызметтер сапасының көрсеткіштері;

      елдің энергетикалық кәсіпорындарында жарақаттануды азайту;

      жалақы мен әлеуметтік төлемдер көрсеткіштерінің өсуі;

      компаниялардың, оның ішінде тартылатын инвестицияларды жұмсау жөніндегі экономикалық және қаржылық көрсеткіштерінің ашықтығы мен қолжетімділігі.

      3-бағыт. Электр энергетикасы саласын нарықтық дамыту

      8. "Инвестиция орнына тариф" бағдарламасын енгізу

      Бағдарлама шығындардың болжамды өсуі кезінде инфляция деңгейіне индекстеумен ұзақ мерзімді тарифтік саясатты, қуатқа шекті тарифтерді ұлғайтуды, 10 жылдан бастап қайтарумен инвестициялық келісімдер бойынша лимиттерді ұлғайтуды көздейтін болады.

      Бұл ретте станциялардың техникалық аудиті негізінде басым жобаларды айқындау, инвестициялық жобаларға өз қаражатын салу, нысаналы көрсеткіштер мен іс-шараларды орындау (негізгі генерациялайтын жабдықтардың тозуын азайту, отынның үлестік шығынын азайту, экологиялық көрсеткіштерді жақсарту), қаражатты пайдаланудың ашықтығын күшейту (субъектілерді ашық сатып алу, жария тыңдаулар өткізу), жүргізілетін жөндеу жұмыстарының сапасы үшін жауапкершілік алу арқылы энергия өндіруші ұйымдардың меншік иелерінің рөлі күшейтіледі.

      Беру саласында бағдарлама іске қосылған активтерге техникалық аудит жүргізу практикасын енгізуді, монополистердің экономикалық және техникалық жай-күйін жеке бағалауды, оларды бірыңғай өңірлік компанияға біріктіру жолымен шағын монополиялық компаниялардың қызметін оңтайландыруды, монополистерді сенімгерлік басқарудың ұзақ мерзімді шарттары талаптарында мамандандырылған басқарушы компанияларға беруді, "ТМС-ті техникалық реттеу" тетігін енгізуді, делдал беретін монополиялық компанияларды жоюды көздейді.

      Нарық моделін трансформациялау электр энергетикасы саласына тиімді және экономикалық негізделген инвестицияларды тарту есебінен, оның ішінде айқын және болжанатын тарифтік саясатты қалыптастыру, жылу және электр энергиясы тарифтерін айқас субсидиялауды (электр энергиясы нарығында ЖЭО-ның бәсекеге қабілеттілігі жақсарады) болдырмау есебінен жыл сайынғы инфляция деңгейіне тарифтерді индекстеу, атаулы көмек шараларын әзірлеу, сондай-ақ негізгі генерациялайтын және желілік активтерді сатып алуға жеңілдікті шарттармен кредиттік қаражатты тарту шеңберінде инвестициялық ахуалды жақсартумен қоса жүретін болады.

      Тарифтік реттеу жөніндегі мемлекеттік саясат инфляция деңгейіне индекстеуді көздей отырып, он жылға дейінгі көкжиекте тарифтердің деңгейлерін айқындауға бағытталатын болады. Қазіргі жағдайларда тарифтерді инфляция деңгейіне индекстеу жеткіліксіз, себебі көптеген жылдар бойы тарифтер жасанды түрде тежелді, бұл желілердің тозуына, сондай-ақ жалақы деңгейінің төмен болуына байланысты білікті кадрлардың кетуіне әкеп соқты.

      Энергетиктердің жалақы деңгейін өңірлік деңгейге дейін арттыру мүмкіндігі болады. Кадрлардың кетуін қысқарту және энергетиктердің жалақысын арттыру өңір шегінде жалақы деңгейі бойынша тең жағдайлар жасалған кезде ғана мүмкін болады. Жылу энергиясына тарифтерді тежеу және тұтынушылар топтары бойынша, оның ішінде электр энергиясына тарифті ұлғайту есебінен тарифтерді саралау жөніндегі қолданыстағы тәсіл ескіреді. Инвестициялардың бір бөлігін меншік иесі қайтарымдылық жағдайында меншікті немесе тартылған қаражат есебінен инвестиция салады, ал тариф іс-шаралардың өтелуі және меншік иелерінің қаражатының қайтарылуы қағидаты негізінде қалыптастырылатын болады.

      Сонымен қатар тұтынушылардың жекелеген санаттарын тарифтердің өсуінің ықпалынан қорғау үшін бүгінгі тәжірибені ескере отырып, атаулы субсидиялау шарттары жасалатын болады. Бұл ретте ел экономикасы мен халқы арасында энергия үнемдеу және энергия тиімділігі қағидаттарын белсенді енгізу мәселелерін ынталандыру болады, оның шеңберінде тұтынылатын энергия көлемін шамамен 10-20 % төмендетуге қол жеткізуге болады.

      Жылу энергетикасының әлеуметтік аспектісін ескере отырып, инвестицияларды тартуды ынталандыратын және инвестицияларды қайтару кепілдігін қамтамасыз ететін гибридті модель енгізілетін болады, ол жылу энергетикасын қаржыландырудың қолданыстағы тетіктерін қамтитын болады.

      Тарифтік реттеуді өзгерту экологиялық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Секторды декарбонизациялау жөніндегі мақсаттарға қол жеткізу ең жақсы қолжетімді технологияларды енгізуді ынталандыратын энергетикалық компанияларды қолдау тетігін қайта қарау арқылы жүзеге асырылатын болады (бұл шығыстарды арттырады).

      9. Энергетика және энергетикалық инфрақұрылымды дамытудың жылдық жобаларының 7 %-дан аспайтын сыйақы мөлшерлемесі бойынша жеңілдікті кредит беру мәселесін пысықтау

      "Қазақстанның Даму Банкі" АҚ арқылы түпкілікті қарыз алушылар үшін жылдық 7 %-дан аспайтын сыйақы мөлшерлемесі бойынша, 20 жылдан аспайтын мерзімде, жоба сомасының кемінде 20 %-ына кәсіпорынның өзінің қатысуымен энергетика және энергетикалық инфрақұрылымды дамыту жобаларын қаржыландыру жүзеге асырылатын болады.

      85/15 пропорциядағы бюджет қаражаты және нарықтық қорландыру қаржыландыру көзі болады. Бюджет қаражаты "Қазақстанның Даму Банкі туралы" заңда белгіленген ковенанттардың орындалуын қамтамасыз ету үшін бюджеттік кредит немесе "Қазақстанның Даму Банкі" АҚ жарғылық капиталын ұлғайту нысанында бөлінетін болады.

      Қаржыландыруды алу үшін энергетика саласының субъектісі "Қазақстанның Даму Банкі" АҚ-ға тізбесі "Қазақстанның Даму Банкі" АҚ-ның ішкі актілерімен бекітілетін құжаттар топтамасын тапсыратын болады. Қаржыландыруды ұсыну тәртібі мен мерзімдері "Қазақстанның Даму Банкі" АҚ-ның ішкі актілерімен айқындалады.

      10. Электр энергиясын орталықтандырылған сатып алу-сатуға көшу

      Электр энергиясын генерациялау секторында энергия өндіруші ұйымдар мен тұлғалардың бір тобына кіретін тұтынушылар арасындағы екі жақты шарттарды қоспағанда, екіжақты шарттардан бас тартуға және электр энергиясын орталықтандырылған сатып алу-сатуға көшуге негізделген толық бәсекелестік қағидаттары қамтамасыз етілетін болады.

      Бұл ретте нарықтың жекелеген субъектілері үшін бірыңғай сатып алушыдан көтерме сауда тұтынушыларына электр энергиясын өткізудің орташа өлшенген бағасының қымбаттауына әкеп соқпайтын техникалық және қаржылық сипаттағы қарсы міндеттемелері бар тікелей келісімшарттарды сақтау мүмкіндігі қаралатын болады.

      Электр энергиясын орталықтандырылған сатып алу-сатуға көшу мыналарды қамтамасыз етеді:

      саланың тиімділігін арттыруды және қазіргі экологиялық стандарттарға көшуді ескере отырып, қолданыстағы және жаңа генерациялайтын қуаттарды уақтылы жаңғырту үшін қолайлы инвестициялық орта құру;

      генерациялайтын қуаттардың құрамын, оның ішінде электр энергетикасының тәуелсіздігі, сондай-ақ ЖЭК-ті дамыту және оларды энергия жүйесіне интеграциялау тұрғысынан оңтайландыру;

      нарықтың жекелеген қатысушыларының нарықтық билігі үшін мүмкіндікті жою;

      тәуліктің нақты сағатына барлық көтерме тұтынушылар үшін электр энергиясының бірыңғай және орташа өлшенген бағасы, және, тиісінше, олар үшін нарықтағы тең жағдайлар;

      сыртқы нарықтарда өнеркәсіптік кәсіпорындар тауарларының бәсекеге қабілеттілігін сақтау;

      нарықтық тетіктерді дамыту, тұтынушыларды белсенді қатысуға ынталандыру (сұранысты басқару), толық ашықтық және тұтынушылардың нарықтағы рөлін күшейту.

      11. Нақты уақыт режимінде электр энергиясының теңгерімдеуші нарығын реформалау және іске қосу

      Электр энергетикасы жүйесінің орнықты жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатында қысқа мерзімді перспективада нақты уақыт режимінде (қаржылық өзара есеп-қисаппен) электр энергиясының теңгерімдеуші нарығын енгізу, сондай-ақ жүйелік көрсетілетін қызметтер нарығын жетілдіру іске қосылады. Бұл қадам заңнамаға тиісті өзгерістер енгізуді, жаңа ережелерді қабылдауды, қажетті бағдарламалық қамтылымды орнатуды, теңгерімдеуші нарықтың есеп айырысу орталығын, теңгерім провайдерлерін анықтауды талап етеді. Бұл ретте тәуліктік графикке енгізілген электр энергиясының жоспарлы көлемдерін сатып алу-сатуға және төлеуге көшу талап етіледі, ондағы барлық ауытқулар электр энергиясының теңгерімдеуші нарығымен реттелетін болады.

      12. Экспорттық әлеуетті дамытуды қоса алғанда, Қазақстанның әлемдік энергетикадағы позициясын нығайту үшін жағдайлар жасау

      Өңірлік электр желілерін одан әрі дамыту және Орталық және Оңтүстік Азия елдерінің нарықтарын интеграциялау есебінен қатарлас жұмыс істеудің артықшылығы пайдаланылатын болады. Энергетикалық қуаттардың өсуі және ел ішінде энергия ресурстарын тиімді тұтыну отандық энергетикалық кәсіпорындардың іргелес мемлекеттердің энергетикалық нарықтарына шығуын қамтамасыз етеді. Құруға жоспарланатын ЕАЭО-ның ортақ электр энергетикалық нарығы және Еуропа мен Оңтүстік Шығыс Азия бағыттары бойынша жеткізудің перспективалы бағыттарымен Орталық Азия елдерінің өңірлік электр энергиясы нарығы шеңберінде негізгі екпін жасалатын болады.

      13. Электр энергетикасы саласының кәсіби кадрларға деген қажеттігін қамтамасыз ету жоспарын әзірлеу

      Электр энергетикасы саласының кәсіби кадрларға деген қажеттігін қамтамасыз ету жоспары әзірленетін болады, оның шеңберінде орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективаларға кадрлық қажеттілікке мониторинг пен талдаудың тиімді жүйесі пысықталатын болады. Кәсіби стандарттарды енгізу аяқталып, энергетикалық кәсіпорындардың шетелдік ЖОО-лармен және әріптестермен ынтымақтастығы кеңейтілетін болады.

      14. Электр энергетикасының институционалдық негіздерін қамтамасыз ететін орган ретінде Нарық кеңесін жетілдіру және қайта ұйымдастыру

      Тиімділікті арттыру мақсатында жергілікті контекстті, халықаралық тәжірибеден озық тәжірибені талдау негізінде нарық кеңесінің жаңа моделі енгізілетін болады. Ұлттық заңнамада Нарық кеңесінің ерекше функцияларын бекіту, ережелер мен рәсімдерді орындау үшін мықты басқару құрылымы мен мәдениетін қалыптастыру, ұйым мүшелерінің шешімдерін қабылдау жөніндегі өкілеттіктерді күшейту, сондай-ақ нарық қатысушылары үшін дауларды шешу (делдалдық) рәсімін енгізу Нарық кеңесінің міндеттерін тиімді орындауға ықпал ететін болады.

      15. Зерттеу қызметі бөлігінде "КОРЭМ" АҚ жанындағы Технологиялық құзыреттердің салалық орталығының функционалын кеңейту

      Елдің климаттық міндеттемелерін ескере отырып, сенімділікті, тиімділікті, қолжетімділікті, қауіпсіздікті және экологиялылықты қамтамасыз ете отырып, электр энергетикасы саласын дамыту проблемаларын әзірлеу мен зерттеуді жүргізу үшін технологиялық құзыреттердің салалық орталығының функциялары мен өкілеттіктері кеңейтілетін болады.

      Бұл ретте салалық технологиялық құзыреттер орталығының қызметін қаржыландыру бюджеттен тыс қаражат есебінен қамтамасыз етілетін болады.

6-бөлім. Нысаналы индикаторлар мен күтілетін нәтижелер

      1-нысаналы индикатор

      Жинақтай отырып, енгізілетін электр қуатының көлемі – 2029 жылға қарай 11,7 гигаватт.

      Күтілетін нәтижелер:

      1. Экономика мен халықтың электр энергиясына деген қажеттілігін 100 %-ға жабу.

      2. Экономика мен халықтың жылу энергиясына деген қажеттілігін 100 %-ға жабу.

      3. Қазақстан Республикасының біріккен энергетикалық жүйесінің жұмыс істеуі.

      4. Электр энергиясын өндіру және тұтыну жөніндегі деректерді есепке алудың, жинаудың және өңдеудің заманауи жүйелерімен 100 % жарақтандыру.

      2-нысаналы индикатор

      Жаңартылатын энергия көздерінен электр энергиясының үлесі – 2029 жылға қарай өндірістің жалпы көлемінің 12,5 %.

      Күтілетін нәтиже:

      Жаңартылатын энергия көздерінен электр энергиясын өндіру көлемін 2022 жылмен салыстырғанда 2,8 есеге ұлғайту.

      3-нысаналы индикатор

      Генерация секторына әлеуетті инвестицияларды жиынтық қайтару көлемі – 2029 жылға қарай 2,8 трлн теңгеге дейін.

      Күтілетін нәтиже:

      2022 жылмен салыстырғанда қолданыстағы генерациялайтын қуаттар инфрақұрылымының негізгі активтерінің тозуын 10 %-ға төмендету.


  Қазақстан Республикасының
электр энергетикасы саласын
дамытудың 2023 – 2029 жылдарға
арналған тұжырымдамасына
қосымша

Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласын дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары


Реформалардың / негізгі іс-шаралардың атауы

Аяқтау нысаны

Аяқталу мерзімі

Жауапты орындаушылар

1 2 3 4 5

1-бағыт: Технологиялық қайта жарақтандыру
Нысаналы индикатор. Жинақтай отырып, енгізілетін электр қуатының көлемі – 2029 жылға қарай 11,7 гигаватт:
2023 жыл – 0,5 гигаватт; 2024 жыл – 1,6 гигаватт;
2025 жыл – 3,5 гигаватт; 2026 жыл – 4,8 гигаватт;
2027 жыл – 6,8 гигаватт; 2028 жыл – 9,3 гигаватт.

1

Электр қуатын орналастырудың перспективалық схемасын әзірлеу

электр қуатын орналастыру схемасы

2023 жылғы
шілде
 

ЭМ, ЭТРМ,
Қазақстан Республикасының энергетикалық кәсіпорындары
(келісу бойынша),
"KEGOC" АҚ
(келісу бойынша)

2

Жұмыс істеп тұрған генерациялайтын қуаттарды жаңарту және жаңаларын салу
оның ішінде:

пайдалануға беру актілері

2029 жылғы
желтоқсан

ЭМ, Қазақстан Республикасының энергетикалық кәсіпорындар
(келісу бойынша)

2.1

Шағын модульдік реакторларды перспективалық пайдалану мәселесін қарау

Үкіметке ұсыныс

2026 жылғы
желтоқсан

ЭМ,
"Самұрық-Қазына"
ҰӘҚ" АҚ
(келісу бойынша)

2.2

енгізілетін БГҚ (Алматы қ., Алматы, Түркістан және Қызылорда облыстары) электр қуаттарының көлемі

пайдалануға беру актілері

2026 жылғы
желтоқсан

ЭМ, Қазақстан Республикасының энергетикалық кәсіпорындары
(келісу бойынша)

2.3

энергия өндіруші ұйымдармен 12 инвестициялық келісімді іске асыру жолымен іске қосылатын электр қуаттарының көлемі

пайдалануға беру актілері

2027 жылғы
желтоқсан

ЭМ, Қазақстан Республикасының энергетикалық кәсіпорындары
(келісу бойынша)

3

Оңтүстік және Батыс аймақтарды күшейту, Батыс аймақты ҚР БЭЖ-бен біріктіру
оның ішінде:

пайдалануға беру актілері

2028 жылғы
желтоқсан

ЭМ, "KEGOC" АҚ
(келісу бойынша)

3.1

Батыс Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстары арасында 220 кВ транзиттің екінші тізбегін салу

пайдалануға беру актілері

2023 жылғы
желтоқсан

ЭМ, "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ
(келісу бойынша),
"KEGOC" АҚ
(келісу бойынша)

3.2

Алматы қ. кабель желілерін реконструкциялау

пайдалануға беру актілері

2025 жылғы
желтоқсан

МЭ, ҰЭМ, "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ
(келісу бойынша)

3.3

Қазақстан БЭЖ оңтүстік аймағының электр желісін күшейту.
Жамбыл, Қызылорда, Түркістан, Жетісу және Алматы облыстарында 500-220 кВ электр желілік объектілерін салу (іске асыру кезеңі 2023-2027 жж.)

пайдалануға беру актілері

2027 жылғы
желтоқсан

ЭМ, "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ
(келісу бойынша),
"KEGOC" АҚ
(келісу бойынша)

3.4

Батыс Қазақстан энергетикалық жүйесін Қазақстан БЭЖ-мен біріктіру. Электр желілік объектілер салу (іске асыру кезеңі 2023-2028 жж.)

пайдалануға беру актілері

2028 жылғы
желтоқсан

ЭМ, "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ
(келісу бойынша),
"KEGOC" АҚ
(келісу бойынша)

4

Өңірлердің жылу энергетикасын дамытудың мастер-жоспарларының әдістемесін әзірлеу

әдістеме

2024 жылғы
желтоқсан

ЭМ

5

"Зияткерлік энергия жүйесін" жасау

пайдалануға беру актілері

2023-2029 жылдар

ЭМ, "KEGOC" АҚ
(келісу бойынша),
"ЭҚРҚО" АҚ
(келісу бойынша),
Қазақстан Республикасының энергетикалық кәсіпорындары
(келісу бойынша)

2-бағыт: Баламалы энергетиканы дамыту
Нысаналы индикатор.
Жаңартылатын энергия көздерінен электр энергиясының жалпы өндіріс көлеміндегі үлесі 2029 жылы – 12,5 %:
2023 жыл – 5 %; 2024 жыл – 5,5 %;
2025 жыл – 6 %; 2026 жыл – 7 %;
2027 жыл – 8 %; 2028 жыл – 10 %.

6

ЖЭК жаңа электр қуатын салу
сонымен бірге:
енгізілетін ЖЭК жаңа электр қуатының көлемі

пайдалануға беру актілері

2025 жылғы
желтоқсан/
2029 жылғы
желтоқсан

ЭМ, Қазақстан Республикасының энергетикалық кәсіпорындары
(келісу бойынша)

7

ESG қағидаттарын енгізудің жол картасын әзірлеу

жол картасы

2026 жылғы
желтоқсан

ЭМ, ЭТРМ, "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ
(келісу бойынша),
"Астана" ХҚО
(келісу бойынша)

3-бағыт. Электр энергетикасы саласын нарықтық дамыту
Нысаналы индикатор.
Генерация секторына әлеуетті инвестицияларды жиынтық қайтару көлемі – 2029 жылға қарай 2,8 трлн теңгеге дейін:
2023 жыл – 400 млрд теңгеге дейін; 2024 жыл – 400 млрд теңгеге дейін;
2025 жыл – 400 млрд теңгеге дейін; 2026 жыл – 400 млрд теңгеге дейін;
2027 жыл – 400 млрд теңгеге дейін; 2028 жыл – 400 млрд теңгеге дейін.

8

"Инвестиция орнына тариф" қағидатын енгізу

жол картасы

2023 жылғы
наурыз

ҰЭМ, ЭМ, БҚДА, ЭТРМ, "Атамекен" ҰКО
(келісу бойынша)

9

Энергетика және энергетикалық инфрақұрылымды дамытудың жылдық жобаларының 7 %-дан аспайтын сыйақы мөлшерлемесі бойынша жеңілдікті кредит беру мәселесін пысықтау

Үкіметке ұсыныс

2023 жылғы
желтоқсан

ҰЭМ, ҚМ, ЭМ,
"Атамекен" ҰКО
(келісу бойынша)

10

Электр энергиясын орталықтандырылған сатып алу-сату тетігін енгізу

заңнамалық түзетулерді қабылдау

2023 жылғы шілде

ЭМ, ҰЭМ, "KEGOC" АҚ
(келісу бойынша),
"ЖЭК қолдау жөніндегі ЕАҚО" ЖШС
(келісу бойынша)

11

Нақты уақыт режимінде электр энергиясының теңгерімдеуші нарығын іске қосу

заңнамалық түзетулерді қабылдау

 
2023 жылғы шілде

ЭМ, ҰЭМ, БҚДА,
"KEGOC" АҚ
(келісу бойынша)

12

ЕАЭО ортақ электр энергетикалық нарығын іске қосу

ЕАЭО қағидалары

2025 жылғы
желтоқсан

ЭМ, ҰЭМ, БҚДА,
"KEGOC" АҚ
(келісу бойынша),
"ЭҚРҚО" АҚ
(келісу бойынша)

13

Электр энергетикасы саласының кәсіби кадрларға деген қажеттілігін қамтамасыз ету жоспарын әзірлеу

жоспар

2024 жылғы желтоқсан

ЭМ, ЗТБ
(келісу бойынша),
ҚР энергетикалық кәсіпорындары
(келісу бойынша)

14

Нарық кеңесін реформалау

Заң жобасы

2023 жылғы желтоқсан

ЭМ, ҰЭМ, БҚДА,
Нарық кеңесі
(келісу бойынша)

15

Зерттеу жұмысы бөлігінде "КОРЭМ" АҚ қызметінің түрін кеңейту

Қоғамның Жарғысына өзгерістер енгізу

2024 жылғы
желтоқсан

ЭМ, ҚМ, "ЭҚРҚО" АҚ
(келісу бойынша),
Нарық кеңесі
(келісу бойынша)


      Аббревиатуралардың толық жазылуы:

      АҚ – акционерлік қоғам;

      БҚДА – Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі;

      ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік;

      "ЖЭК қолдау жөніндегі ҚЕАО" ЖШС – "Жаңартылатын энергия көздерін қолдау жөніндегі қаржы-есеп айырысу орталығы";

      ЗТБ – заңды тұлғалар бірлестігі;

      ИИДМ – Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі;

      ҚМ – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі;

      ҰӘҚ – Ұлттық әл-ауқат қоры;

      ҰКО – Ұлттық кәсіпкерлер одағы;

      ҰЭМ – Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі;

      ХҚО – халықаралық қаржы орталығы;

      ЭМ – Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі;

      ЭТРМ – Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі;

      "ЭҚРҚО" – "Электр энергиясы мен қуаты рыногының қазақстандық операторы";

      "KEGOC" – "Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы" (Kazakhstan Electricity Grid Operating Company).