ИПС "Әділет"

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие пункту 4 статьи 26 Конституции Республики Казахстан статьи 13 Закона Республики Казахстан от 18 ноября 2015 года "О противодействии коррупции", статьи 154 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 5 июля 2014 года

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Бельгибаева А.А. и его представителя – адвоката Кабдошевой А.А.,

представителей:

Агентства Республики Казахстан по противодействию коррупции – первого заместителя председателя Малахова Д.М.,

Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы – заместителя председателя Муксимова С.С.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Бельгибаева Аскарбека Адылбековича о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан статьи 13 Закона Республики Казахстан от 18 ноября 2015 года "О противодействии коррупции" (далее – Закон), статьи 154 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 5 июля 2014 года (далее – КоАП) и статьи 895 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть) от 1 июля 1999 года (далее – Гражданский кодекс (Особенная часть).

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан Онгарбаева Е.А., изучив материалы конституционного производства, проанализировав международный опыт, законодательство Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан поступило обращение Бельгибаева А.А. (далее – ИП) о рассмотрении на соответствие пункту 4 статьи 26 Конституции Республики Казахстан статьи 13 Закона, статьи 154 КоАП и статьи 895 Гражданского кодекса (Особенная часть).

Из обращения и представленных материалов следует, что ИП осуществлял предпринимательскую деятельность, которая была связана с предоставлением мест для стоянки автотранспорта. Земельный участок для стоянки был предоставлен ИП во временное пользование сроком на 6 лет.

22 июня 2018 года субъект обращения был назначен директором коммунального государственного учреждения. В соответствии с подпунктом 4) статьи 1 Закона лицо, исполняющее управленческие функции в государственной организации, является лицом, приравненным к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций.

В соответствии со статьей 13 Закона лицам, приравненным к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций, запрещается заниматься предпринимательской деятельностью.

Согласно статье 895 Гражданского кодекса (Особенная часть) имущество государственного служащего, используемое для предпринимательской деятельности, подлежит передаче в доверительное управление в случаях и в порядке, предусмотренных законодательными актами.

Субъект обращения утверждает, что непосредственно за ИП не зарегистрировано и отсутствует имущество, используемое для предпринимательской деятельности, которое согласно статье 895 Гражданского кодекса (Особенная часть) подлежало бы передаче в доверительное управление. После своего назначения он не смог оформить договор доверительного управления, поскольку не являлся собственником земельного участка. В этой связи нотариально удостоверенной доверенностью он передал своей дочери право на руководство и совершение всех действий, связанных с предпринимательской деятельностью ИП.

Постановлением специализированного суда по административным правонарушениям города Усть-Каменогорска от 7 октября 2022 года субъект обращения был привлечен к административной ответственности по статье 154 КоАП за занятие предпринимательской деятельностью лицом, для которого законодательством Республики Казахстан установлен запрет на осуществление такой деятельности. Постановлением судебной коллегии по уголовным делам Восточно-Казахстанского областного суда от 9 ноября 2022 года его апелляционная жалоба оставлена без удовлетворения.

На основании изложенного, субъект обращения полагает, что запрет, установленный статьей 13 Закона, нарушает его право на свободу предпринимательской деятельности, а также свободное использование своего имущества для любой законной предпринимательской деятельности (пункт 4 статьи 26 Конституции).

При проверке конституционности рассматриваемых норм Закона, Гражданского кодекса (Особенная часть) и КоАП применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В соответствии с пунктом 4 статьи 33 Конституции граждане Республики имеют равное право на доступ к государственной службе. Требования, предъявляемые к кандидату на должность государственного служащего, обусловливаются только характером должностных обязанностей и устанавливаются законом.

Конституционный Суд в своем нормативном постановлении от 6 марта 2023 года № 4 отмечал, что с учетом миссии государственной службы, особого правового статуса государственных служащих, специфики стоящих перед ними задач государство вправе определять для граждан правила поступления на государственную службу и ее прохождения, включая требования к кандидатам и соответствующие ограничения, которые могут быть связаны с необходимостью обеспечения эффективности деятельности государственного аппарата, доверия народа как единственного источника государственной власти и недопущения злоупотребления предоставленными полномочиями.

Часть обозначенных правил и ограничений направлена на противодействие коррупции, представляющей серьезную угрозу охраняемым законом конституционным ценностям. Законодательство Республики Казахстан исходит из необходимости комплексного противодействия коррупции, распространяя предусмотренные в нем инструменты и меры на лиц, работающих в органах государственной власти, в государственных и иных организациях, с учетом осуществляемых ими публично-правовых функций, характера и объемов принадлежащих им активов и других обстоятельств.

Антикоррупционная политика государства направлена на снижение коррупционных рисков, повышение доверия к деятельности государственных органов и состоит из правовых, административных, организационных и иных мер. Система мер противодействия коррупции, предусмотренная Законом, включает, наряду с другими, антикоррупционные ограничения, которые распространяются не только на лиц, занимающих ответственную государственную должность, лиц, уполномоченных на выполнение государственных функций, должностных лиц, но и на лиц, приравненных к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций. Они могут быть сопряжены с ограничением некоторых конституционных прав человека и гражданина, в том числе права каждого на свободу предпринимательской деятельности, свободное использование своего имущества для любой законной предпринимательской деятельности (пункт 4 статьи 26 Конституции), которое играет важную роль в реализации положения об экономическом развитии на благо всего народа.

Конституционный Суд неоднократно отмечал, что основания и пределы ограничительных мер должны соответствовать требованиям пункта 1 статьи 39 Конституции, согласно которому "права и свободы человека могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения" (нормативные постановления от 21 апреля 2023 года № 11, от 18 мая 2023 года № 14-НП).

При введении ограничений, связанных с осуществлением права на свободу предпринимательской деятельности государственными служащими и иными лицами, законодатель должен строго преследовать указанные цели.

В свою очередь данное конституционное положение согласуется с пунктом 2 статьи 29 Всеобщей декларации прав человека (принята резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи ООН от 10 декабря 1948 года), согласно которому при осуществлении своих прав и свобод каждый человек должен подвергаться только таким ограничениям, какие установлены законом исключительно с целью обеспечения должного признания и уважения прав и свобод других и удовлетворения справедливых требований морали, общественного порядка и общего благосостояния в демократическом обществе.

Изложенные подходы к борьбе с коррупционными правонарушениями заложены и в международных актах, принятых в этой сфере.

Конвенция Организации Объединенных Наций против коррупции от 31 октября 2003 года (далее – Конвенция), ратифицированная Законом Республики Казахстан от 4 мая 2008 года, устанавливает, что каждое государство-участник, в соответствии с основополагающими принципами своей правовой системы, разрабатывает и осуществляет или проводит эффективную и скоординированную политику противодействия коррупции, способствующую участию общества и отражающую принципы правопорядка, надлежащего управления публичными делами и публичным имуществом, честности и неподкупности, прозрачности и ответственности (пункт 1 статьи 5).

В Конвенции под термином "публичное должностное лицо" понимается: "i) любое назначаемое или избираемое лицо, занимающее какую-либо должность в законодательном, исполнительном, административном или судебном органе Государства-участника на постоянной или временной основе, за плату или без оплаты труда, независимо от уровня должности этого лица; ii) любое другое лицо, выполняющее какую-либо публичную функцию, в том числе для публичного ведомства или публичного предприятия, или предоставляющее какую-либо публичную услугу, как это определяется во внутреннем законодательстве Государства-участника и как это применяется в соответствующей области правового регулирования этого Государства-участника; iii) любое другое лицо, определяемое в качестве "публичного должностного лица" во внутреннем законодательстве Государства-участника. Тем не менее для целей принятия некоторых конкретных мер, предусмотренных главой II настоящей Конвенции, "публичное должностное лицо" может означать любое лицо, выполняющее какую-либо публичную функцию или предоставляющее какую-либо публичную услугу, как это определяется во внутреннем законодательстве Государства-участника и как это применяется в соответствующей области правового регулирования этого Государства-участника" (подпункт а) статьи 2).

2. Одним из установленных в Законе антикоррупционных ограничений является недопустимость осуществления деятельности, несовместимой с выполнением государственных функций.

Анализ международного опыта свидетельствует, что во многих государствах при выполнении публичным должностным лицом своих функций устанавливаются определенные ограничения на занятие другой оплачиваемой деятельностью, в том числе предпринимательской. В некоторых странах запреты и ограничения действуют не только в период занятия должности, но и в течение определенного периода после увольнения.

Пределы запретов и ограничений определяются дифференцированно, в зависимости от категории должности, ее функциональной направленности (основная или вспомогательная) и других критериев, с учетом наличия или отсутствия конфликта интересов.

Подобная практика согласуется с требованиями пункта 4 статьи 7 Конвенции: "Каждое Государство-участник стремится, в соответствии с основополагающими принципами своего внутреннего законодательства, создавать, поддерживать и укреплять такие системы, какие способствуют прозрачности и предупреждают возникновение коллизии интересов". Разработка конкретных политических мер для контроля над конфликтами интересов является обязанностью национальных законодателей.

В Конституции запрет на осуществление предпринимательской деятельности прямо установлен для отдельных лиц – Президента Республики (пункт 1 статьи 43), депутатов Парламента (пункт 3 статьи 52), членов Правительства (пункт 2 статьи 68), судей Конституционного Суда (пункт 4 статьи 71) и судей (пункт 4 статьи 79).

Конституционный Суд полагает, что ограничения, связанные с реализацией публичными должностными лицами конституционного права на свободу предпринимательской деятельности, должны быть дифференцированы и обусловлены характером их должностных обязанностей, как это указано в пункте 4 статьи 33 Конституции, а также направлены на недопущение использования ими своих полномочий в личных, групповых и иных неслужебных интересах.

В соответствии с подпунктом 2) пункта 1 статьи 13 Закона лицам, занимающим ответственную государственную должность, лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций (за исключением депутатов маслихатов, осуществляющих свою деятельность не на постоянной или освобожденной основе), лицам, приравненным к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций (за исключением кандидатов в Президенты Республики Казахстан, депутаты Парламента Республики Казахстан или маслихатов, акимы районов, городов областного значения, городов районного значения, поселков, сел, сельских округов, а также в члены выборных органов местного самоуправления), должностным лицам запрещается заниматься предпринимательской деятельностью, за исключением приобретения и (или) реализации паев открытых и интервальных паевых инвестиционных фондов, облигаций на организованном рынке ценных бумаг, акций коммерческих организаций (простые акции в объеме, не превышающем пяти процентов от общего количества голосующих акций организаций) на организованном рынке ценных бумаг.

С этой целью согласно статье 12 Закона указанные лица, в частности лица, приравненные к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций, принимают на себя антикоррупционные ограничения, в том числе по осуществлению деятельности, несовместимой с выполнением государственных функций. Непринятие антикоррупционных ограничений влечет отказ в приеме на должность либо увольнение (освобождение от занимаемой должности, прекращение полномочий), их несоблюдение является основанием для увольнения (освобождения от занимаемой должности, прекращения полномочий). Устранение конфликта интересов осуществляется путем передачи в доверительное управление принадлежащего им имущества, использование которого влечет получение доходов.

Запрет на занятие предпринимательской деятельностью указанной категории лиц вызван необходимостью исключения конфликта интересов, недопущения злоупотребления служебными полномочиями и предупреждения коррупционных правонарушений.

Вместе с тем выявленные в ходе конституционного производства проблемы, связанные с регламентацией в антикоррупционном законодательстве и применением на практике отдельных запретов и ограничений, свидетельствуют о необходимости акцентирования внимания на дальнейшем законодательном совершенствовании условий прохождения государственной службы с целью повышения ее привлекательности, с соблюдением баланса между частными и публичными интересами.

Действующее законодательство дает право лицам, занимающим ответственную государственную должность, лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций, лицам, приравненным к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций, должностным лицам передавать в имущественный наем жилище, приобретать и (или) реализовывать паи открытых и интервальных паевых инвестиционных фондов, облигации на организованном рынке ценных бумаг, акции коммерческих организаций на организованном рынке ценных бумаг, а также заниматься педагогической, научной и иной творческий деятельностью. При этом имущественный наем ограничен лишь жилищем, получение же законных доходов от сдачи в аренду других объектов собственности законодательно не урегулировано.

Конституционный Суд считает, что запреты и ограничения должны быть установлены таким образом, чтобы они сопровождались другими мерами поощрительного характера (к примеру, установление дополнительных социальных гарантий, условий для организации труда государственного служащего, предоставление права на занятие иной оплачиваемой деятельностью при условии отсутствия конфликта интересов).

Это также отмечается в Концепции антикоррупционной политики Республики Казахстан на 2022 – 2026 годы, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан от 2 февраля 2022 года № 802.

Введение одинаковых запретов и ограничений для различных категорий публичных должностных лиц, при отсутствии учета задач и функциональных обязанностей, иных условий труда и социальной защиты, также может породить дополнительные коррупционные риски, в том числе ввиду ограниченности возможностей законного получения дополнительного дохода, не связанного с их функциями.

В частности, в законодательстве Республики четко не урегулированы возможности в законном получении дополнительного дохода для разных субъектов предпринимательства, занимающихся такой деятельностью с созданием юридического лица или без его образования, в случае поступления на государственную службу и с учетом требований антикоррупционных ограничений.

3. Статья 154 КоАП предусматривает административную ответственность за занятие предпринимательской деятельностью лицом, для которого запрет на осуществление такой деятельности установлен законодательством.

Указанная норма корреспондируется с подпунктом 3) пункта 1 статьи 13, статьей 18 Закона Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года "О государственной службе Республики Казахстан" и статьей 13 Закона, в которых установлены соответствующие запреты, связанные с осуществлением предпринимательской деятельности государственными служащими и иными лицами. Однако исходя из положений пункта 4 статьи 33 и пункта 1 статьи 39 Конституции, запрет должен устанавливаться только законами.

4. В статье 895 Гражданского кодекса (Особенная часть) предусмотрено, что имущество государственного служащего, используемое для предпринимательской деятельности, подлежит передаче в доверительное управление в случаях и в порядке, предусмотренных законодательными актами. Данная норма носит бланкетный характер.

Конституционный Суд не дает оценку конституционности статьи 895 Гражданского кодекса (Особенная часть), поскольку ее положения не касаются прав и свобод лиц, приравненных к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций.

Вместе с тем порядок передачи имущества государственными служащими в доверительное управление закреплен в пункте 2 статьи 13 Закона "О государственной службе Республики Казахстан" и Правилах передачи имущества государственных служащих в доверительное управление, утвержденных Приказом Председателя Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы от 18 мая 2023 года № 116 (далее – Правила).

Согласно подпункту 1) пункта 2 Правил доверительное управление –деятельность доверительного управляющего по управлению от своего имени имуществом государственного служащего, переданным в его владение, пользование и распоряжение, осуществляемая в интересах государственного служащего или другого указанного им лица (выгодоприобретателя) в пределах полномочий, установленных договором на доверительное управление.

Доверительное управление имуществом государственного служащего возникает (учреждается) на основании сделки или административного акта.

Государственный служащий в течение тридцати календарных дней со дня вступления в должность на время прохождения государственной службы передает в доверительное управление находящиеся в его собственности доли, акции (акцию) в уставном капитале коммерческих организаций и иное имущество, использование которого влечет получение доходов, за исключением денег, законно принадлежащих этому лицу, а также имущества, переданного в имущественный наем (пункты 4 и 5 Правил).

Конституционный Суд полагает, что в случае, когда гражданин, являющийся индивидуальным предпринимателем, поступает на государственную службу, его имущество, использование которого влечет получение доходов, или доля в совместном предпринимательстве подлежат передаче в доверительное управление по общим правилам.

Следует иметь в виду, что к гражданам, занимающимся предпринимательской деятельностью без образования юридического лица, применяются правила Гражданского кодекса, регулирующие деятельность юридических лиц, являющихся коммерческими организациями, если иное не вытекает из законодательства или существа правоотношения (статья 19 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года).

В соответствии с пунктом 1 статьи 884 Гражданского кодекса (Особенная часть) в качестве субъекта доверительного управления имуществом (учредителем) может быть собственник, а также субъект иного вещного права или компетентный орган, уполномоченные на передачу имущества в доверительное управление. Соответственно, индивидуальный предприниматель, не имеющий имущество на праве собственности, но являющийся субъектом иных вещных прав, может передавать их в доверительное управление в силу статьи 195 Гражданского кодекса (Общая часть).

В целях обеспечения надлежащего выполнения рассмотренного антикоррупционного ограничения целесообразно принятие нормативного правового акта, регламентирующего вопросы передачи имущества в доверительное управление лицами, указанными в пункте 1 статьи 13 Закона.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", применительно к предмету обращения Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать статью 13 Закона Республики Казахстан "О противодействии коррупции" не соответствующей пункту 4 статьи 26 и пункту 1 статьи 39 Конституции Республики Казахстан в части установления ограничения права на свободу предпринимательской деятельности лиц, приравненных к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций, если такое ограничение не обусловлено целями защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения.

2. Признать статью 154 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях соответствующей пункту 4 статьи 26 Конституции Республики Казахстан в следующем истолковании:

административная ответственность за совершение деяния, предусмотренного данной статьей, наступает в случаях, когда запрет на осуществление предпринимательской деятельности установлен законами Республики Казахстан.

3. Правительству Республики Казахстан не позднее шести месяцев после опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона о внесении изменений и дополнений в законодательные акты Республики Казахстан, регулирующие вопросы антикоррупционных ограничений для государственных служащих и лиц, приравненных к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций, с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в настоящем нормативном постановлении.

4. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі А.А. Бельгибаевтың және оның өкілі – адвокат А.А. Кабдошеваның,

Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің өкілі – төрағаның бірінші орынбасары Д.М. Малаховтың,

Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің өкілі – төрағаның орынбасары С.С. Мүксімовтің,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Аскарбек Адылбекович Бельгибаевтың "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" 2015 жылғы 18 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 13-бабының, 2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (бұдан әрі – ӘҚбК) 154-бабының және 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) (бұдан әрі – Азаматтық кодекс (Ерекше бөлім) 895-бабының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Е.Ә. Оңғарбаевтың хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, халықаралық тәжірибеге, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет елдердің заңнамасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына А.А. Бельгибаевтың (бұдан әрі – ДК) Заңның 13-бабының, ӘҚбК-нің 154-бабының және Азаматтық кодекстің (Ерекше бөлім) 895-бабының Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 4-тармағына сәйкестігін қарау туралы өтініші келіп түсті.

Өтініштен және ұсынылған материалдардан ДК автокөлік қою үшін орын берумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырғанын түсінуге болады. Тұрақ үшін жер учаскесі ДК-ге 6 жыл мерзімге уақытша пайдалануға берілген.

2018 жылғы 22 маусымда өтініш субъектісі коммуналдық мемлекеттік мекеменің директоры болып тағайындалған. Заңның 1-бабының 4) тармақшасына сәйкес мемлекеттік ұйымда басқарушылық функцияларды орындайтын адам мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адам болып табылады.

Заңның 13-бабына сәйкес мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдарға кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тыйым салынады.

Азаматтық кодекстің (Ерекше бөлім) 895-бабына сәйкес мемлекеттiк қызметшiнiң кәсiпкерлiк қызмет үшiн пайдаланылатын мүлкi заң актiлерiнде көзделген жағдайлар мен тәртiп бойынша сенiмгерлiкпен басқаруға берiлуге тиiс.

Өтініш субъектісі тікелей ДК атында кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын, Азаматтық кодекстің (Ерекше бөлім) 895-бабына сәйкес сенімгерлік басқаруға берілуге жататын мүліктің тіркелмегенін және жоқ екенін растайды. Өзінің тағайындалуынан кейін ол сенімгерлік басқару шартын жер учаскесінің меншік иесі болмағандықтан ресімдей алмаған. Осыған байланысты нотариат куәландырған сенімхатпен өзінің қызына ДК кәсіпкерлік қызметіне басшылық ету және онымен байланысты барлық іс-әрекетті жасау құқығын берген.

Өскемен қаласының әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі мамандандырылған сотының 2022 жылғы 7 қазандағы қаулысымен өтініш субъектісі Қазақстан Республикасының заңнамасында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тыйым салу белгіленген адамның осындай қызметпен айналысқаны үшін ӘҚбК-нің 154-бабы бойынша әкімшілік жауаптылыққа тартылған. Шығыс Қазақстан облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының 2022 жылғы 9 қарашадағы қаулысымен оның апелляциялық шағымы қанағаттандырусыз қалдырылған.

Өтініш субъектісі осы жазылғандардың негізінде Заңның 13-бабында белгіленген тыйым салу өзінің кәсіпкерлік қызмет еркіндігі, сондай-ақ өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалану құқығын (Конституцияның 26-бабының 4-тармағы) бұзады деп санайды.

Қаралып отырған Заң, Азаматтық кодекс (Ерекше бөлім) пен ӘҚбК нормаларының конституциялылығын тексерген кезде өтініш нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 33-бабының 4-тармағына сәйкес Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар. Мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады және заңмен белгіленеді.

Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулысында мемлекеттік қызметтің миссиясын, мемлекеттік қызметшілердің ерекше құқықтық мәртебесін, олардың алдына қойылған міндеттердің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, мемлекет азаматтар үшін, кандидаттарға қойылатын талаптарды және тиісті шектеулерді қоса алғанда, мемлекеттік қызметке кіру және оны өткеру қағидаларын айқындауға құқылы, бұлар мемлекеттік аппарат қызметінің тиімділігін, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық сенімін және берілген өкілеттіктердің теріс пайдаланылуына жол бермеуді қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты болуы мүмкін деп атап өтті.

Белгіленген қағидалар мен шектеулердің бір бөлігі заңмен қорғалатын конституциялық құндылықтарға елеулі қатер төндіретін сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жасауға бағытталған. Қазақстан Республикасының заңнамасы сыбайлас жемқорлыққа кешенді қарсы іс-қимыл қажеттігінен туындайды, онда көзделген құралдар мен шаралар мемлекеттік билік органдарында, мемлекеттік және өзге де ұйымдарда жұмыс істейтін адамдарға олар жүзеге асыратын жария-құқықтық функциялар, оларға тиесілі активтердің сипаты мен көлемі және басқа да мән-жайлар ескеріле отырып қолданылады.

Мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаты сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтуға, мемлекеттік органдар қызметіне сенімді арттыруға бағытталған және құқықтық, әкімшілік, ұйымдастырушылық және өзге де шаралардан тұрады. Заңда көзделген сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларының жүйесі басқалармен қатар, сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулерді қамтиды, олар жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға, лауазымды адамдарға ғана емес, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдарға да қолданылады. Бұлар адамның және азаматтың кейбір конституциялық құқықтарын, оның ішінде әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігі, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалану құқығын (Конституцияның 26-бабының 4-тармағы) шектеумен ұштасуы мүмкін, бұл бүкіл халықтың игілігі үшін экономикалық даму туралы ережені іске асыруда маңызды рөл атқарады.

Конституциялық Сот шектеу шараларының негіздері мен шегі Конституцияның 39-бабы 1-тармағының талаптарына сәйкес келуге тиіс, оған сәйкес "адамның құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін" деп бірнеше рет атап өтті (2023 жылғы 21 сәуірдегі № 11, 2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ нормативтік қаулылар).

Мемлекеттік қызметшілер мен өзге де адамдардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқықты жүзеге асыруына байланысты шектеулерді енгізген кезде заң шығарушы көрсетілген мақсаттарды қатаң түрде көздеуге тиіс.

Өз кезегінде, осы конституциялық ереже Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (БҰҰ Бас Ассамблеясының резолюциясымен 1948 жылы 10 желтоқсанда 217 А (III) қабылданған) 29-бабының 2-тармағына сәйкес келеді, оған сәйкес өзінің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде әр адам басқалардың құқықтары мен бостандықтарын тиісті түрде тану мен құрметтеуді қамтамасыз ету және демократиялық қоғамдағы моральдің, қоғамдық тәртіп пен жалпы игіліктің әділетті талаптарын қанағаттандыру мақсатында тек қана заңда белгіленген шектеулерге ғана ұшырауға тиіс деп белгіленеді.

Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға қарсы күреске жазылған тәсілдер осы салада қабылданған халықаралық актілерде де қаланды.

2008 жылғы 4 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған 2003 жылғы 31 қазандағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясында (бұдан әрі – Конвенция) әрбір қатысушы мемлекет өзінің құқықтық жүйесінің негізгі принциптеріне сәйкес қоғамның қатысуына жәрдемдесетін және құқық тәртібі принциптерін, көпшілікке арналған істер мен көпшілікке арналған мүлікті басқаруды, адалдықты және параға сатып алмаушылықты, ашықтық пен жауапкершілікті бейнелейтін сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет етудің тиімді және үйлесімді саясатын жасайды және жүзеге асырады немесе жүргізеді (5-баптың 1-тармағы) деп белгіленеді.

Конвенцияда "жария лауазымды тұлға" термині деп: "і) Қатысушы мемлекеттің заң шығарушы, атқарушы, әкімшілік немесе сот органында тұрақты немесе уақытша негізде еңбекке ақылы немесе ақысыз, осы тұлғаның лауазым дәрежесіне қарамастан, қандай да бір қызмет атқаратын кез келген тағайындалатын немесе сайланатын тұлға; іі) қандай да бір көпшілікке арналған міндетті орындайтын, мұның өзі Қатысушы мемлекеттің ішкі заңнамасында анықталатындай және осы Қатысушы мемлекеттің құқықтық істі реттеу саласында қолданатындай, оның ішінде көпшілікке арналған ведомство немесе көпшілікке арналған кәсіпорында, немесе қандай да бір көпшілікке арналған қызмет атқаратын кез келген басқа тұлға; ііі) Қатысушы мемлекеттің ішкі заңнамасында "жария лауазымды тұлға" ретінде анықталатын кез келген басқа тұлға түсініледі. Соған қарамастан осы Конвенцияның II тарауында көзделген кейбір нақты шараларды қабылдау мақсаттары үшін "жария лауазымды адам" дегеніміз Қатысушы мемлекеттің ішкі заңнамасында анықталатындай және осы Қатысушы мемлекеттің құқықтық тиісті реттеу саласында қолданатындай қандай да бір жария міндетті орындайтын немесе қандай да бір көпшілікке арналған қызметті беретін кез келген басқа тұлғаны білдіруі мүмкін" (2-баптың а) тармақшасы).

2. Мемлекеттік функцияларды орындаумен сыйыспайтын қызметті жүзеге асыруға жол бермеу Заңда белгіленген сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулердің бірі болып табылады.

Халықаралық тәжірибеге жүргізілген талдау көптеген мемлекеттерде жария лауазымды адам өз функцияларын орындауы кезінде ақы төленетін басқа қызметпен, оның ішінде кәсіпкерлік қызметпен айналысуға белгілі бір шектеулер белгіленетінін куәландырады. Кейбір елдерде тыйым салулар мен шектеулер лауазыммен айналысу кезеңінде ғана емес, жұмыстан шығарылғаннан кейінгі белгілі бір кезең бойында да қолданылады.

Тыйым салулар мен шектеулер шегі мүдделер қақтығысының болуы немесе болмауы ескеріле отырып, лауазым санатына, оның функционалдық бағытына (негізгі немесе қосалқы) және басқа да өлшемшарттарға қарай сараланып айқындалады.

Мұндай практика Конвенцияның 7-бабы 4-тармағының талаптарына сәйкес келеді: "Әрбір Қатысушы мемлекет өзінің ішкі заңнамасының негізгі принциптеріне сәйкес ашықтыққа жәрдемдесетін және мүдделер қарама-қайшылығы туындауының алдын алатын жүйелерді құруға, қолдауға және нығайтуға ұмтылады". Мүдделер қақтығысын бақылау үшін нақты саяси шараларды әзірлеу ұлттық заң шығарушылардың міндеті болып табылады.

Конституцияда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тыйым салу жекелеген тұлғаларға – Республика Президентіне (43-баптың 1-тармағы), Парламент депутаттарына (52-баптың 3-тармағы), Үкімет мүшелеріне (68-баптың 2-тармағы), Конституциялық Сот судьяларына (71-баптың 4-тармағы) және судьяларға (79-баптың 4-тармағы) тікелей белгіленген.

Конституциялық Сот жария лауазымды адамдардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне конституциялық құқықты іске асыруына байланысты шектеулер Конституцияның 33-бабының 4-тармағында көрсетілгендей, олардың лауазымдық міндеттерінің сипатымен сараланған және байланысты болуға, сондай-ақ олардың өз өкілеттігін жеке, топтық және өзге де қызметтік емес мүдделерде пайдалануына жол бермеуге бағытталған болуға тиіс деп санайды.

Заңның 13-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына сәйкес жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға (өз қызметін тұрақты емес немесе басқа жұмыстан босатылған негізде жүзеге асыратын мәслихат депутаттарын қоспағанда), мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдарға (Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің немесе мәслихаттарының депутаттығына, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың, аудандық маңызы бар қалалардың, кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің әкімдігіне, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы органдарына мүшелікке кандидаттарды қоспағанда), лауазымды адамдарға, ашық және аралық инвестициялық пай қорларының пайларын, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында облигацияларды, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында коммерциялық ұйымдардың акцияларын (ұйымдардың дауыс беретін акцияларының жалпы санының бес пайызынан аспайтын көлемде жай акцияларды) сатып алуды және (немесе) өткізуді қоспағанда, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тыйым салынады.

Осы мақсатта Заңның 12-бабына сәйкес аталған адамдар, атап айтқанда мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдар өзіне сыбайлас жемқорлыққа қарсы, оның ішінде мемлекеттік функцияларды орындаумен сыйыспайтын қызметті жүзеге асыру жөніндегі шектеулерді қабылдайды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулерді қабылдамау лауазымға қабылдаудан бас тартуға не жұмыстан шығаруға (атқаратын лауазымынан босатуға, өкілеттігін тоқтатуға) әкеп соғады, оларды сақтамау жұмыстан шығаруға (атқаратын лауазымынан босатуға, өкілеттігін тоқтатуға) негіз болып табылады. Мүдделер қақтығысын жою пайдаланылуы кіріс алуға алып келетін, өзіне тиесілі мүлікті сенімгерлік басқаруға беру арқылы жүзеге асырылады.

Аталған адамдар санатының кәсіпкерлік қызметпен айналысуына тыйым салу мүдделер қақтығысын болғызбау, қызметтік өкілеттіктерді теріс пайдалануға жол бермеу және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алу қажеттігінен туындайды.

Сонымен қатар, конституциялық іс жүргізу барысында анықталған, жекелеген тыйым салулар мен шектеулерді сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамада регламенттеуге және практикада қолдануға байланысты проблемалар жеке және жария мүдделер арасындағы теңгерімді сақтай отырып, мемлекеттік қызметтің тартымдылығын арттыру мақсатында оны өткеру шарттарын одан әрі заңнамалық тұрғыдан жетілдіруге назар аудару қажеттігін куәландырады.

Қолданыстағы заңнама жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдарға, лауазымды адамдарға тұрғын үйді мүліктік жалдауға беру, ашық және аралық инвестициялық пай қорларының пайларын, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында облигацияларды, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында коммерциялық ұйымдардың акцияларын сатып алу және (немесе) өткізу, сондай-ақ, педагогикалық, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметпен айналысу құқығын береді. Бұл ретте мүліктік жалдау тек тұрғын үймен ғана шектелген, ал басқа меншік объектілерін жалға беруден заңды кіріс алу заңнамалық тұрғыдан реттелмеген.

Конституциялық Сот тыйым салулар мен шектеулер көтермелеу сипатындағы басқа шаралармен (мысалы, қосымша әлеуметтік кепілдіктер белгілеу, мемлекеттік қызметшінің еңбегін ұйымдастыру үшін жағдай жасау, мүдделер қақтығысы болмаған жағдайда ақы төленетін өзге қызметпен айналысу құқығын беру) қолдау көрсетілетіндей болып белгіленуге тиіс деп есептейді.

Бұл Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 2 ақпандағы № 802 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының 2022 – 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасында да атап өтіледі.

Жария лауазымды адамдардың түрлі санаттары үшін бірдей тыйым салулар мен шектеулерді енгізу міндеттемелер мен функционалдық міндеттер, өзге де еңбек жағдайлары және әлеуметтік қорғау ескерілмеген кезде, оның ішінде олардың функцияларымен байланысты емес қосымша кірісті заңды түрде алу мүмкіндіктерінің шектелуіне байланысты қосымша сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін туғызуы мүмкін.

Атап айтқанда, мемлекеттік қызметке кірген жағдайда және сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеу талаптары ескеріле отырып, заңды тұлға құру арқылы немесе оны құрмай осындай қызметпен айналысатын түрлі кәсіпкерлік субъектілерінің қосымша кірісті заңды түрде алу мүмкіндіктері Республика заңнамасында нақты реттелмеген.

3. ӘҚбК-нің 154-бабында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тыйым салу заңнамамен белгіленген адамның осындай қызметпен айналысқаны үшін әкімшілік жауаптылық көзделеді.

Көрсетілген норма "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" 2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 1-тармағының 3) тармақшасымен, 18-бабымен және Заңның 13-бабымен үйлеседі, бұларда мемлекеттік қызметшілер мен өзге де адамдардың кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына байланысты тиісті тыйым салулар белгіленген.

Алайда, Конституцияның 33-бабы 4-тармағының және 39-бабы 1-тармағының ережелері негізге алына отырып, тыйым салу заңдарда ғана белгіленуге тиіс.

4. Азаматтық кодекстің (Ерекше бөлім) 895-бабында мемлекеттiк қызметшiнiң кәсiпкерлiк қызмет үшiн пайдаланылатын мүлкi заң актiлерiнде көзделген жағдайлар мен тәртiп бойынша сенiмгерлiкпен басқаруға берiлуге тиiс деп көзделген. Аталған норма бланкеттік сипатқа ие.

Конституциялық Сот Азаматтық кодекстің (Ерекше бөлім) 895-бабының конституциялылығына баға бермейді, өйткені оның ережелері мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қозғамайды.

Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілердің мүлікті сенімгерлік басқаруға беру тәртібі "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" Заңның 13-бабының 2-тармағында және Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігі Төрағасының 2023 жылғы 18 мамырдағы № 116 бұйрығымен бекітілген Мемлекеттік қызметшілердің мүлкін сенімгерлік басқаруға беру қағидаларында (бұдан әрі – Қағидалар) бекітілген.

Қағидалардың 2-тармағының 1) тармақшасына сәйкес сенімгерлік басқару – сенімгер басқарушының сенімгерлік басқару шартында белгіленген өкілеттіктер шегінде өзінің иеленуіне, пайдалануына және билік етуіне берілген мемлекеттік қызметшінің мүлкін мемлекеттік қызметшінің мүддесі немесе ол көрсеткен басқа адамның (пайда алушының) мүддесі үшін өз атынан жүзеге асыратын басқару жөніндегі қызметі.

Мемлекеттiк қызметшiнiң мүлкiн сенімгерлік басқару мәмiле немесе әкiмшiлiк акт негiзiнде туындайды (белгіленеді).

Мемлекеттiк қызметшi лауазымға кiрiскен күннен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде, осы адамға заңды түрде тиесілі ақшаны, сондай-ақ мүліктік жалдауға берілген мүлікті қоспағанда, өз меншігіндегі, коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлестерді, акцияларды (акцияны) және пайдаланылуы кіріс алуға әкелетін өзге де мүлікті мемлекеттік қызметтi атқару уақытында сенімгерлік басқаруға береді (Қағидалардың 4 және 5-тармақтары).

Конституциялық Сот дара кәсіпкер болып табылатын азамат мемлекеттік қызметке кірген жағдайда, пайдаланылуы кіріс алуға алып келетін мүлкі немесе бірлескен кәсіпкерліктегі үлесі жалпы қағидалар бойынша сенімгерлік басқаруға берілуге жатады деп санайды.

Заңды тұлға құрмай кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын азаматтарға, егер заңнамадан немесе құқықтық қатынастар мәнiнен өзгеше туындамайтын болса, Азаматтық кодекстiң коммерциялық ұйымдар болып табылатын заңды тұлғалардың қызметiн реттейтiн қағидалары қолданылады (1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 19-бабы) дегенді ескеру керек.

Азаматтық кодекстің (Ерекше бөлім) 884-бабының 1-тармағына сәйкес меншiк иесi, сондай-ақ өзге заттық құқық субъектiсi немесе мүлiктi сенiмгерлiк басқаруға беруге уәкiлеттiк берілген құзыреттi орган мүлiктi сенiмгерлiк басқару субъектісі (құрылтайшы) бола алады. Тиісінше, меншік құқығында мүлкі жоқ, бірақ өзге заттық құқықтардың субъектісі болып табылатын дара кәсіпкер Азаматтық кодекстің (Жалпы бөлім) 195-бабына сәйкес оларды сенімгерлік басқаруға бере алады.

Қаралған сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеудің тиісінше орындалуын қамтамасыз ету мақсатында Заңның 13-бабының 1-тармағында аталған адамдардың мүлікті сенімгерлік басқаруға беру мәселелерін регламенттейтін нормативтік құқықтық актінің қабылдағаны жөн.

Осы жазылғандардың негізінде, өтініш нысанасына қатысты Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 4-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігі құқығына шектеуді белгілеу бөлігінде, егер мұндай шектеу конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсаттарына байланысты болмаса, "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 4-тармағына және 39-бабының 1-тармағына сәйкес келмейді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 154-бабы Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 4-тармағына мынадай түсіндірмеде сәйкес келеді деп танылсын:

осы бапта көзделген әрекетті жасағаны үшін әкімшілік жауаптылық кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тыйым салу Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жағдайларда туындайды.

3. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, мемлекеттік қызметшілер және мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдар үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулер мәселелерін реттейтін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын енгізсін.

4. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

5. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты