ИПС "Әділет"

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Есенеева Е.С.,

представителей:

Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы – заместителя Председателя Муксимова С.С.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Манкешова Ш.Ж.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – начальника Юридического департамента Дюсембекова К.С.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – заведующего сектором Отдела законодательства Момбаева И.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Есенеева Е.С. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан подпункта 14) пункта 3 статьи 16 Закона Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года "О государственной службе Республики Казахстан" (далее – Закон о государственной службе).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Ескендирова А.К. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) по обращению гражданина проверил на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) подпункт 14) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе.

Из обращения следует, что ранее заявитель привлекался к административной ответственности по части первой статьи 468, статье 469 и части второй статьи 471 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 30 января 2001 года, утратившего силу Кодексом Республики Казахстан об административных правонарушениях от 5 июля 2014 года, а также по результатам служебного расследования 30 января 2009 года был уволен за совершение проступка, дискредитирующего звание сотрудника органов внутренних дел.

Субъект обращения полагает, что действующий в настоящее время подпункт 14) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе, устанавливающий бессрочный (пожизненный) запрет приема гражданина на государственную службу при увольнении его по отрицательным мотивам из правоохранительных органов, по содержанию и правовым последствиям тождественен подпункту 6) пункта 3 статьи 16 данного Закона, поскольку служба в правоохранительных органах является одним из видов государственной службы. Следовательно, указанное ограничение, по мнению автора обращения, нарушает принцип равного доступа граждан к государственной службе (пункт 4 статьи 33 Конституции) и не соответствует правовым позициям Конституционного Суда, изложенным в нормативном постановлении от 6 марта 2023 года № 4.

Заявитель неоднократно обращался в государственные органы по вопросу разъяснения возможности его участия в конкурсах на занятие определенных должностей на государственной службе, однако в полученных отрицательных ответах содержалась ссылка на оспариваемую им норму Закона о государственной службе.

При проверке конституционности оспариваемых положений Закона о государственной службе применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В пункте 4 статьи 33 Конституции закреплено, что граждане Республики Казахстан имеют равное право на доступ к государственной службе. Требования, предъявляемые к кандидату на должность государственного служащего, обусловливаются только характером должностных обязанностей и устанавливаются законом.

Парламент Республики Казахстан вправе издавать законы, которые регулируют важнейшие общественные отношения, устанавливают основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц, основ организации и деятельности государственных органов и органов местного самоуправления, государственной и воинской службы (подпункты 1) и 3) пункта 3 статьи 61 Конституции).

Конституционный Суд ранее отмечал, что с учетом миссии государственной службы, особого правового статуса государственных служащих, специфики стоящих перед ними задач государство вправе определять для граждан правила поступления на государственную службу и ее прохождения, включая требования к кандидатам и соответствующие ограничения, которые могут быть связаны с необходимостью обеспечения эффективности деятельности государственного аппарата, доверия народа как единственного источника государственной власти и недопущения злоупотребления предоставленными полномочиями (нормативное постановление от 6 марта 2023 года № 4).

Правоохранительная служба носит публично-правовой характер и направлена на решение конституционно значимых задач, имеет много общего с воинской службой по предъявляемым к служащим требованиям, условиям поступления на службу и ее прохождения, применяемым средствам и другим признакам. Конституционное право граждан на доступ к государственной службе, в том числе к правоохранительной, может быть ограничено только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения (пункт 1 статьи 39 Конституции). При установлении таких ограничений законодатель должен исходить из конституционных пределов допустимого ограничения прав и свобод человека и гражданина, не искажая их сущности и не вводя таких ограничений, которые не согласуются с конституционно определенными целями. Любые законодательные ограничения прав и свобод человека должны быть адекватными законно обоснованным целям и отвечать требованиям справедливости, пропорциональности и соразмерности.

Конституционный Суд в своих итоговых решениях указывал на необходимость дифференциации подходов к решению кадровых и иных связанных с ними вопросов при занятии гражданами отдельных государственных должностей, возможность предъявления к некоторым категориям государственных служащих, в частности к сотрудникам правоохранительных органов, повышенных требований (нормативные постановления от 14 июля 2023 года № 22-НП и от 31 августа 2023 года № 27-НП).

Данные правовые позиции Конституционного Суда корреспондируются с положениями международных договорных и иных обязательств Республики Казахстан, указанными в вышеобозначенных нормативных постановлениях Конституционного Суда, и применимы к правоохранительной службе как особому виду государственной службы (подпункты 6) и 7) статьи 1 Закона Республики Казахстан от 6 января 2011 года "О правоохранительной службе" (далее – Закон о правоохранительной службе).

2. Конституционный Суд ранее отмечал публично-правовой характер государственной службы и действие Закона на государственных служащих в правоохранительных органах с особенностями, предусмотренными законодательными актами Республики Казахстан о правоохранительной службе.

При прохождении правоохранительной службы сотрудники обязаны соблюдать Конституцию и законодательство Республики Казахстан, служебную и трудовую дисциплину, требования Этического кодекса сотрудников правоохранительных органов Республики Казахстан и другие возложенные на них законом обязанности (пункты 1 и 2 статьи 16 Закона о правоохранительной службе). Служебная этика сотрудников основывается на этических принципах государственной службы, установленных в Этическом кодексе государственных служащих Республики Казахстан, утвержденном Указом Президента Республики Казахстан от 29 декабря 2015 года № 153, и специальных этических принципах правоохранительной службы.

Одним из оснований увольнения сотрудника с правоохранительной службы по отрицательным мотивам является совершение им проступка, дискредитирующего правоохранительный орган (подпункт 13) пункта 1, пункты 2 и 3 статьи 80 Закона о правоохранительной службе). Досрочное прекращение службы в правоохранительных органах по отрицательным мотивам сопряжено с лишением сотрудников социальных и иных гарантий и влечет серьезные общеправовые последствия, связанные с бессрочным запретом приема таких лиц на правоохранительную службу (подпункт 9) пункта 2 статьи 6 Закона о правоохранительной службе) и аналогичным ограничением прав при приеме на государственную службу (подпункт 14) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе).

Конституционным Судом ранее признан не соответствующим Конституции подпункт 6) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе в части установления бессрочного запрета приема на государственную службу граждан, уволенных за совершение дисциплинарных проступков, дискредитирующих государственную службу, в связи с отсутствием соразмерности правовых ограничений, вытекающих из мер дисциплинарной, административной и уголовной ответственности за правонарушения против интересов государственной службы и государственного управления (нормативное постановление от 6 марта 2023 года № 4).

Подпункт 14) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе также устанавливает бессрочный запрет приема на государственную службу граждан, уволенных по отрицательным мотивам из правоохранительных органов, специальных государственных органов, с должности судьи или с воинской службы. В рассматриваемом случае заявитель был уволен за совершение дисциплинарного проступка, дискредитирующего звание сотрудника органов внутренних дел.

Конституционный Суд считает, что с учетом правовой природы и общих принципов правового регулирования прекращение правоохранительной службы по данному основанию может повлечь негативные общеправовые последствия для гражданина и учитываться при дальнейшем его поступлении на государственную службу. Вместе с тем такие ограничения должны быть взаимно согласованными и отвечать требованиям пункта 1 статьи 39 Конституции.

Закон о государственной службе допускает по истечении определенного периода замещение должностей государственной службы лицами, совершившими коррупционное правонарушение, за которое налагалось административное взыскание, а также уголовный проступок или преступления небольшой и средней тяжести, лишенными судом права занимать государственные должности на определенный срок (подпункты 3), 7) и 9) пункта 3 статьи 16). В нормативном постановлении Конституционного Суда от 14 июля 2023 года № 22-НП подчеркивалось, что отличия в подходах к характеру и последствиям отдельных оснований прекращения полномочий в различных сферах приводят к дисбалансу в правовом регулировании и создают условия для нарушения конституционных прав, связанных со свободой труда, свободным выбором рода деятельности и профессии, путем установления ограничений, не отвечающих принципам необходимости, справедливости и соразмерности.

По мнению Конституционного Суда, оспариваемая субъектом обращения норма Закона о государственной службе в части установления бессрочного запрета приема на государственную службу лиц, уволенных по отрицательным мотивам из правоохранительных органов за совершение дисциплинарных правонарушений, предъявляющая требования к кандидату на должность государственного служащего без учета характера должностных обязанностей, нарушает равное право граждан на доступ к государственной службе и, в целом, не отвечает принципам справедливости, соразмерности и критериям взаимной согласованности предметно связанных между собой норм различной отраслевой принадлежности, в связи с чем противоречит пункту 1 статьи 24, пункту 4 статьи 33 и пункту 1 статьи 39 Конституции.

3. Конституционный Суд отмечает важное значение правильного определения действия нормативных правовых актов во времени и по кругу лиц.

В нормативных постановлениях Конституционного Совета от 10 марта 1999 года № 2/2 и Конституционного Суда от 31 августа 2023 года № 27-НП разъяснено, что принятые Парламентом Республики Казахстан законы могут иметь обратную силу, если решение об этом закреплено в самом законе или в постановлении о введении его в действие.

Закон о государственной службе, которым установлен бессрочный запрет приема на государственную службу лиц, уволенных по отрицательным мотивам из правоохранительных органов (подпункт 14) пункта 3 статьи 16), введен в действие с 1 января 2016 года. В заключительных положениях данного Закона (глава 12) и Закона о правоохранительной службе (статьи 84 и 85), регулирующих порядок их введения в действие, не предусмотрены нормы об обратной силе нового требования и правила об отнесении определенных оснований увольнения к числу отрицательных мотивов (пункт 3 статьи 80). При этом в Законе от 21 декабря 1995 года "Об органах внутренних дел Республики Казахстан" отсутствовали понятие и перечень отрицательных оснований увольнения.

Конституционный Суд ранее обращал внимание на то, что закон должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных критериях, исключающих возможность произвольной интерпретации (нормативные постановления от 18 мая 2023 года № 14-НП, от 31 августа 2023 года № 27-НП и другие).

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72, пунктами 2 и 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 63, статьей 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать не соответствующим Конституции Республики Казахстан подпункт 14) пункта 3 статьи 16 Закона Республики Казахстан "О государственной службе Республики Казахстан" в части установления во взаимосвязи с подпунктом 13) пункта 1 и пунктом 3 статьи 80 Закона Республики Казахстан "О правоохранительной службе" бессрочного запрета приема на государственную службу лиц, уволенных с правоохранительной службы за совершение проступка, дискредитирующего правоохранительный орган, в связи с отсутствием соразмерности данного правового ограничения.

2. Решения судов и иных правоприменительных органов, основанные на положениях подпункта 14) пункта 3 статьи 16 Закона Республики Казахстан "О государственной службе Республики Казахстан", признанных неконституционными, исполнению не подлежат и должны быть пересмотрены в установленном порядке.

3. Правительству Республики Казахстан не позднее шести месяцев после опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на приведение законодательства Республики Казахстан о государственной службе в соответствие с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в данном нормативном постановлении.

О принятых мерах в указанный срок проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

4. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Е.С. Есенеевтің,

Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің өкілі – Төрағаның орынбасары С.С. Мүксімовтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Ш.Ж. Манкешовтің,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Заң департаментінің бастығы Қ.С. Дүйсембековтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің сектор меңгерушісі И. Момбаевтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Е.С. Есенеевтің "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" 2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Мемлекеттік қызмет туралы заң) 16-бабы 3-тармағы 14) тармақшасының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы А.Қ. Ескендіровті және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты (бұдан әрі – Конституциялық Сот) азаматтың өтініші бойынша Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабы 3-тармағы 14) тармақшасының Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция) сәйкестігін тексерді.

Өтініштен 2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексімен күші жойылған 2001 жылғы 30 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 468-бабының бірінші бөлігі, 469-бабы және 471-бабының екінші бөлігі бойынша, сондай-ақ қызметтік тергеп-тексеру нәтижелері бойынша бұрынырақ өтініш берушінің әкімшілік жауаптылыққа тартылып, ішкі істер органдарының қызметкері деген атқа кір келтіретін теріс қылық жасағаны үшін 2009 жылғы 30 қаңтарда жұмыстан шығарылғанын түсінуге болады.

Өтініш субъектісі құқық қорғау органдарындағы қызмет мемлекеттік қызметтің бір түрі болып табылатындықтан Мемлекеттік қызмет туралы заңның азамат құқық қорғау органдарынан теріс себептермен жұмыстан шығарылған кезде оның мемлекеттік қызметке қабылдануына мерзімсіз (өмір бойына) тыйым салуды белгілейтін, қазіргі уақытта қолданыстағы 16-бабы 3-тармағының 14) тармақшасы мазмұны және құқықтық салдары бойынша аталған Заңның 16-бабы 3-тармағының 6) тармақшасымен ұқсас деп санайды. Демек аталған шектеу, өтініш авторының пікірінше, азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар (Конституцияның 33-бабының 4-тармағы) деген қағидатты бұзады және Конституциялық Соттың 2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес келмейді.

Өтініш беруші мемлекеттік органдарға мемлекеттік қызметтегі белгілі бір лауазымдарға орналасу конкурстарына өзінің қатысу мүмкіндігін түсіндіру мәселесімен бірнеше рет жүгінген, алайда өзіне берілген теріс жауаптарда Мемлекеттік қызмет туралы заңның өзі дау айтып отырған нормасына сілтеме жасалған.

Мемлекеттік қызмет туралы заңның дау айтылып отырған ережелерінің конституциялылығын тексеру кезінде өтініш нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 33-бабының 4-тармағында Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар деп бекітілген. Мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады және ол заңмен белгіленеді.

Қазақстан Республикасының Парламенті аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің негіздеріне қатысты негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы (Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 1) және 3) тармақшалары).

Бұған дейін Конституциялық Сот мемлекеттік қызметтің миссиясын, мемлекеттік қызметшілердің ерекше құқықтық мәртебесін, олардың алдына қойылған міндеттердің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, мемлекет азаматтар үшін, кандидаттарға қойылатын талаптарды және тиісті шектеулерді қоса алғанда, мемлекеттік қызметке кіру және оны өткеру қағидаларын айқындауға құқылы, бұлар мемлекеттік аппарат қызметінің тиімділігін, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық сенімін және берілген өкілеттіктердің теріс пайдаланылуына жол бермеуді қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты болуы мүмкін деп атап өткен болатын (2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулы).

Құқық қорғау қызметі жария-құқықтық сипатқа ие және конституциялық маңызы бар міндеттерді шешуге бағытталған, қызметшілерге қойылатын талаптар, қызметке кіру және оны өткеру шарттары, қолданылатын құралдар және басқа да белгілер бойынша оның әскери қызметпен көптеген ортақ ұқсастықтары бар. Азаматтардың мемлекеттік қызметке, оның ішінде құқық қорғау қызметіне қол жеткізуге конституциялық құқығы конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін (Конституцияның 39-бабының 1-тармағы). Заң шығарушы мұндай шектеулерді белгілеген кезде конституциялық құқықтар мен бостандықтардың мәнін бұрмаламай және Конституцияда айқындалған мақсаттарға сәйкес келмейтін шектеулерді енгізбей, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің жол берілетін конституциялық шегін негізге алуға тиіс. Адамның құқықтары мен бостандықтарын кез келген заңнамалық шектеу заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болуға және әділдік, пропорционалдылық және мөлшерлестік талаптарына сай келуге тиіс.

Конституциялық Сот өзінің қорытынды шешімдерінде азаматтардың жекелеген мемлекеттік лауазымдарға орналасуы кезінде кадр мәселелерін және олармен байланысты өзге де мәселелерді шешу тәсілдерін саралау қажеттігін, мемлекеттік қызметшілердің кейбір санаттарына, атап айтқанда құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне жоғары талаптардың қойылу мүмкіндігін айтып өткен болатын (2023 жылғы 14 шілдедегі № 22-НҚ және 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ нормативтік қаулылар).

Конституциялық Соттың осы құқықтық ұстанымдары Конституциялық Соттың жоғарыда аталған нормативтік қаулыларында көрсетілген Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының және өзге де міндеттемелерінің ережелерімен үйлеседі және мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде құқық қорғау қызметіне қолданылады ("Құқық қорғау қызметі туралы" 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Құқық қорғау қызметі туралы Заң) 1-бабының 6) және 7) тармақшалары).

2. Бұған дейін Конституциялық Сот мемлекеттік қызметтің жария-құқықтық сипатын және Қазақстан Республикасының құқық қорғау қызметі туралы заңнамалық актілерінде көзделген ерекшеліктері бар құқық қорғау органдарындағы мемлекеттік қызметшілерге Мемлекеттік қызмет туралы заңның қолданылуын атап өткен болатын.

Қызметкерлер құқық қорғау қызметін өткеру кезінде Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңнамасын, қызметтік және еңбек тәртібін, Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары қызметкерлерінің әдеп кодексінің талаптарын және өздеріне заңмен жүктелген басқа да міндеттерді сақтауға міндетті (Құқық қорғау қызметі туралы заңның 16-бабының 1 және 2-тармақтары). Қызметкерлердің қызметтік әдебі Қазақстан Республикасы Президентінің 2015 жылғы 29 желтоқсандағы № 153 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің әдеп кодексінде белгіленген мемлекеттік қызметтің әдеп қағидаттарына және құқық қорғау қызметінің арнайы әдеп қағидаттарына негізделеді.

Қызметкердің құқық қорғау органына кір келтіретін теріс қылық жасауы оны құқық қорғау қызметінен теріс себептермен шығаратын негіздердің бірі болып табылады. (Құқық қорғау қызметі туралы заңның 80-бабы 1-тармағының 13) тармақшасы, 2 және 3-тармақтары). Құқық қорғау органдарында теріс себептермен қызметті мерзімінен бұрын тоқтату қызметкерлерді әлеуметтік және өзге де кепілдіктерден айыруға алып келеді және мұндай адамдардың құқық қорғау қызметіне қабылдануына мерзімсіз тыйым салумен (Құқық қорғау қызметі туралы заңның 6-бабы 2-тармағының 9) тармақшасы) және мемлекеттік қызметке қабылдау кезінде құқықтарға осыған ұқсас шектеу қоюмен (Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабы 3-тармағының 14) тармақшасы) байланысты елеулі жалпы құқықтық салдарға әкеп соғады.

Бұған дейін Конституциялық Сот мемлекеттік қызмет және мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы құқық бұзушылық үшін тәртіптік, әкімшілік және қылмыстық жауаптылық шараларынан туындайтын құқықтық шектеулердің мөлшерлестігінің болмауына байланысты, мемлекеттік қызметке кір келтіретін тәртіптік теріс қылықтар жасағаны үшін жұмыстан шығарылған азаматтардың мемлекеттік қызметке қабылдануына мерзімсіз тыйым салуды белгілеу бөлігінде Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабы 3-тармағының 6) тармақшасын Конституцияға сәйкес келмейді деп таныған болатын (2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулы).

Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабы 3-тармағының 14) тармақшасында да құқық қорғау органдарынан, арнаулы мемлекеттік органдардан, судья лауазымынан немесе әскери қызметтен теріс себептермен шығарылған азаматтардың мемлекеттік қызметке қабылдануына мерзімсіз тыйым салу белгіленеді. Қаралып отырған жағдайда өтініш беруші ішкі істер органдарының қызметкері деген атқа кір келтіретін тәртіптік теріс қылық жасағаны үшін жұмыстан шығарылған.

Конституциялық Сот құқықтық табиғат және құқықтық реттеудің жалпы қағидаттары ескеріле отырып, осы негіз бойынша құқық қорғау қызметінің тоқтатылуы азаматты келеңсіз жалпы құқықтық салдарға алып келуі мүмкін және одан әрі мемлекеттік қызметке кіруі кезінде ескерілуі мүмкін деп есептейді. Сонымен қатар, мұндай шектеулер өзара үйлесімді болуға және Конституцияның 39-бабы 1-тармағының талаптарына сай келуге тиіс.

Мемлекеттік қызмет туралы заң әкімшілік жаза қолданылған сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық, сондай-ақ қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстар жасаған, сот белгілі бір мерзімге мемлекеттік лауазымдарды атқару құқығынан айырған адамдардың белгілі бір кезең өткеннен кейін мемлекеттік қызмет лауазымдарына орналасуына жол береді (16-баптың 3-тармағының 3), 7) және 9) тармақшалары). Конституциялық Соттың 2023 жылғы 14 шілдедегі № 22-НҚ нормативтік қаулысында түрлі салалардағы өкілеттіктерді тоқтатудың жекелеген негіздерінің сипаты мен салдарындағы айырмашылықтар құқықтық реттеуде теңгерімсіздікке алып келеді және қажеттілік, әділдік пен мөлшерлестік қағидаттарына сай келмейтін шектеулер белгілеу арқылы еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға байланысты конституциялық құқықтардың бұзылуына жағдай жасайды деп айрықша атап өтілді.

Конституциялық Соттың пікірінше, тәртіптік құқық бұзушылықтар жасағаны үшін құқық қорғау органдарынан теріс себептермен жұмыстан шығарылған адамдардың мемлекеттік қызметке қабылдануына мерзімсіз тыйым салуды белгілеу бөлігінде Мемлекеттік қызмет туралы заңның өтініш субъектісі дау айтып отырған, мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа лауазымдық міндеттердің сипатын ескермей талаптар қоятын нормасы азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығын бұзады және, тұтастай алғанда, әділдік, мөлшерлестік қағидаттарына және нысана тұрғысынан өзара байланысты, әртүрлі салаға тиесілі нормалардың өзара үйлесімділік өлшемшарттарына сай келмейді, осыған байланысты Конституцияның 24-бабының 1-тармағына, 33-бабының 4-тармағына және 39-бабының 1-тармағына қайшы келеді.

3. Конституциялық Сот уақыт жағынан және адамдар тобы бойынша нормативтік құқықтық актілердің қолданылуын дұрыс айқындау аса маңызды екенін атап өтеді.

Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 10 наурыздағы № 2/2 және Конституциялық Соттың 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ нормативтік қаулыларында Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдаған заңдардың, егер бұл туралы шешім заңның өзінде немесе қолданысқа енгізу туралы қаулыда бекітілген болса, кері күші болуы мүмкін деп түсіндірілді.

Құқық қорғау органдарынан теріс себептермен жұмыстан шығарылған адамдардың мемлекеттік қызметке қабылдануына мерзімсіз тыйым салу (16-баптың 3-тармағының 14) тармақшасы) белгіленген Мемлекеттік қызмет туралы заң 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді. Аталған Заңның (12-тарау) және Құқық қорғау қызметі туралы заңның (84 және 85-баптар) қолданысқа енгізудің тәртібі реттелетін қорытынды ережелерінде жаңа талаптың кері күші туралы нормалар және жұмыстан шығарудың белгілі бір негіздерін теріс себептер (80-баптың 3-тармағы) қатарына жатқызу туралы қағидалар көзделмеген. Бұл ретте "Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсандағы Заңда жұмыстан шығарудың теріс негіздерінің ұғымы мен тізбесі болмаған.

Конституциялық Сот бұған дейін заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл талаптарына сәйкес келуге және салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалуға және өзінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермейтін түсінікті өлшемшарттарға негізделуге тиіс дегенге назар аударған болатын (2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ, 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ нормативтік қаулылар және басқалар).

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын, 74-бабының 2 және 3-тармақтарын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 63-бабының 3-тармағын, 64-бабын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Құқық қорғау қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 80-бабы 1-тармағының 13) тармақшасымен және 3-тармағымен өзара байланысты болу үшін, құқық қорғау органына кір келтіретін теріс қылық жасағаны үшін құқық қорғау қызметінен шығарылған адамдардың мемлекеттік қызметке қабылдануына мерзімсіз тыйым салуды белгілеу бөлігінде "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 16-бабы 3-тармағының 14) тармақшасы осы құқықтық шектеудің мөлшерлестігінің болмауына байланысты Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылсын.

2. Соттар мен өзге де құқық қолдану органдарының "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 16-бабы 3-тармағы 14) тармақшасының конституциялық емес деп танылған ережелеріне негізделген шешімдері орындалуға жатпайды және белгіленген тәртіппен қайта қаралуға тиіс.

3. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет туралы заңнамасын Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес келтіруге бағытталған заң жобасын Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізсін.

Қолданылған шаралар туралы көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

4. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

5. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты