Об утверждении Концепции защиты и развития конкуренции в Республике Казахстан на 2022-2026 годы

Указ Президента Республики Казахстан от 22 июня 2022 года № 938.

ПОСТАНОВЛЯЮ:

1. Утвердить прилагаемую Концепцию защиты и развития конкуренции в Республике Казахстан на 2022-2026 годы (далее - Концепция).

2. Центральным и местным исполнительным органам, государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, ответственным за реализацию Концепции:

1) принять меры по реализации Концепции;

2) представлять информацию о ходе исполнения Концепции в порядке и сроки, установленные Системой государственного планирования.

3. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

4. Настоящий Указ вводится в действие со дня его подписания.

Президент Республики Казахстан

К. Токаев

УТВЕРЖДЕНА Указом Президента Республики Казахстан от 22 июня 2022 года № 938

КОНЦЕПЦИЯ
защиты и развития конкуренции в Республике Казахстан на 2022-2026 годы

г. Нур-Султан, 2022 год

СОДЕРЖАНИЕ

Раздел 1. Паспорт

Раздел 2. Анализ текущей ситуации

Раздел 3. Обзор международного опыта

Раздел 4. Видение развития сферы защиты и развития конкуренции

Раздел 5. Основные принципы и подходы развития сферы защиты и развития конкуренции

Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

Приложение: План действий по реализации Концепции защиты и развития конкуренции в Республике Казахстан на 2022-2026 годы

Раздел 1. Паспорт

Наименование	Концепция защиты и развития конкуренции в Республике Казахстан на 2022-2026 годы
Основание для разработки	Задачи 1, 4 Общенационального приоритета 8 Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года, утвержденного Указом Президента Республики Казахстан от 15 февраля 2018 года № 636 Поручение Президента Республики Казахстан от 2 ноября 2021 года № 21-4788
Государственный орган разработчик	Агентство по защите и развитию конкуренции Республики Казахстан
Государственные органы, ответственные за реализацию	Центральные государственные органы и местные исполнительные органы
Сроки реализации	2022-2026 годы

Раздел 2. Анализ текущей ситуации

2.1. Оценка текущего состояния конкурентной среды и принимаемых мер по развитию конкуренции и ограничению монополистической деятельности

Результаты проведенных антимонопольным органом в период с 2018 по 2021 годы анализов состояния конкуренции на отдельных товарных рынках показывают, что в базовых отраслях экономики страны присутствует высокий уровень концентрации рыночной власти (низкий уровень конкуренции).

В среднем уровень концентрации (определяется как процентное отношение объема реализации (поставки) товара определенным числом крупнейших поставщиков к общему объему реализации (поставки) товара на данном товарном рынке всеми поставщиками) трех крупнейших поставщиков товара (под товаром понимаются товар, работа, услуга, являющиеся объектом гражданского оборота) на протяжении последних трех и более лет варьируется в диапазоне от 60 до 100%.

В итоге сформировавшаяся структура рынков создает предпосылки для различного рода злоупотреблений "монопольной рентой". В этой связи усилия антимонопольного органа долгое время были направлены на выявление и пресечение нарушений законодательства Республики Казахстан в области защиты конкуренции.

Высококонцентрированными характеризуются рынки электрической энергии. Оптовый рынок электроэнергии олигополизирован вертикально интегрированными энергетическими компаниями, совмещающими в себе энергоактивы по производству, транспортировке и розничной реализации электроэнергии (совокупная доля групп компаний "Самрук-Энерго", "Казахстанские коммунальные системы", "Центрально-Азиатская электроэнергетическая корпорация" превышает 50%, в отдельных границах рынки практически монополизированы до 100%), и отдельными региональными электростанциями. Относительные доли данных групп за период с 2019 по 2021 годы остаются неизменными или подвержены малозначительным изменениям.

На розничном рынке не удалось в достаточной степени организовать оптимальную структуру товарного рынка для развития конкуренции между энергоснабжающими организациями: фактически доли энергоснабжающих организаций, вертикально интегрированных с электросетевыми и (или) энергопроизводящими организациями, варьируются в диапазоне от 55-70% (в городе Нур-Султане, Туркестанской, Костанайской, Восточно-Казахстанской областях) до 90-100% (в остальных регионах).

Наибольший уровень доминирования олигополистических групп в сфере топливно-энергетического комплекса наблюдается также на рынках нефтепродуктов, где доля трех крупнейших поставщиков по итогам 2021 года достигла 80% (в 2019 году - 86%, в 2020 году – 77 %), сжиженного нефтяного газа (доля трех основных поставщиков: "CNPC", "Petrosun", "KMG" более 70%, при этом отдельные локальные производители поставляют газ преимущественно в соответствующий географическому расположению регион).

Анализ рынка коммунально-бытового угля показывает, что рыночная доля 2 крупнейших поставщиков составляет более 70% (в 2019 году - 76%, в 2020 году - 74%), при этом доли АО "Шубарколь Комир" и АО "Каражыра" превышают 30% у каждого. На товарном рынке поставок угля для нужд энергопроизводящих организаций доминирующее положение стабильно занимает ТОО "Богатырь Комир".

Аналогичным образом остается высоким уровень концентрации на товарных рынках в области транспорта и связи. Результаты анализа рынка железнодорожных грузовых перевозок показали, что данный рынок является высококонцентрированным с неразвитой конкуренцией. Доля трех крупных поставщиков на данном товарном рынке в 2021 году составила более 93% (в 2019 году - 100%, в 2020 году - более 98%). Основной рыночной долей обладает АО "КТЖ - Грузовые перевозки" (дочерняя организация АО "НК КТЖ"), являющееся национальным перевозчиком грузов, выполняющее также специальные и воинские перевозки и обеспечивающее реализацию плана формирования поездов на всей магистральной железнодорожной сети.

По результатам анализа рынка услуг пассажирских железнодорожных перевозок установлено, что наибольшую долю по пассажирообороту занимает группа лиц АО "Пассажирские перевозки" и АО "Пригородные перевозки", доля которых составила 63,5% (в 2018 году - более 76%, в 2019 году - более 75%). АО "Пассажирские перевозки" является национальным перевозчиком по перевозке пассажиров, багажа, грузобагажа и почтовых отправлений.

В общем объеме пассажиропотока на воздушном транспорте, в том числе на отдельных внутренних пассажирских перевозках доминирующее положение занимают АО "Эйр Астана", АО "Авиакомпания "SCAT". Ранее была приостановлена деятельность авиакомпании АО "Век Air" по перевозке пассажиров, что впоследствии усилило доминирующие позиции наиболее крупнейших игроков рынка, совокупная доля которых в 2021 году составила более 93% (в 2019 году - более 86%, в 2020 году - более 89%).

Рынок услуг сотовой связи является дуополистическим с высоким уровнем концентрации (доля основных поставщиков за период с 2019 по 2021 годы составляет 100%). На рынке представлены два субъекта рынка (ранее до 2016 года действовали четыре субъекта рынка: "Алтел", "Мобайл Телеком- Сервис", "Кселл" и "Кар-Тел") - группа лиц "Казахтелеком" и "Кар-Тел". На долю национальной компании с государственным участием — АО "Казахтелеком" приходится более 60% рынка мобильной связи.

Предоставление услуг в сфере жилищно-коммунального хозяйства характеризуется наличием большого числа участников рынка, при этом несмотря на это присутствует высокий уровень концентрации, к примеру, на рынках услуг по вывозу твердо-бытовых отходов доля трех крупнейших поставщиков услуг за период с 2019 по 2021 годы превышала 90% (в 2019 году-91,45%, в 2020 году-91,35%, в 2021 году-91,25%), на рынке услуг лифтового обслуживания в 2021 году превысила 89,7% (в 2019 году - 89,5%, в 2020 году - 87,2%), на рынке домофонных услуг в 2021 году превысила 85% (в 2019 году - 85,9%, в 2020 году - 86,5%).

Рынок дорожного битума также показал наличие доминирующих субъектов рынка (АО "Каражанбасмунай", ТОО "PETROSUN", ТОО "Газпромнефть-Битум Казахстан"), доля которых в 2021 году превысила 80% (в 2019 году - 82,6%, в 2020 году - 77,74%).

Ограниченное количество компаний также осуществляют свою деятельность на рынках цветных металлов (ТОО "Корпорация Казахмыс", ТОО "Казцинк", группа компаний KAZ Minerals).

Одним из ключевых принципов взаимодействия государства и субъектов предпринимательства является ограниченное участие государства в предпринимательской деятельности.

В соответствии с Предпринимательским кодексом Республики Казахстан (далее - Кодекс) создание государственных предприятий, юридических лиц, более пятидесяти процентов акций (долей участия в уставном капитале) которых принадлежат государству, и аффилированных с ними лиц и расширение и (или) изменение осуществляемых видов деятельности государственными предприятиями, юридическими лицами, более пятидесяти процентов акций (долей участия в уставном капитале) которых принадлежат государству, и аффилированными с ними лицами, которые будут осуществлять свою деятельность на территории Республики Казахстан, требует согласия антимонопольного органа.

В 2021 году отказано в создании 5 компаний квазигосударственного сектора (в 2020 году - 15, в 2019 году - 7). При этом более 80% субъектов квазигосударственного сектора, чье создание было согласовано (в 2021 году - 61, в 2020 году - 44, в 2019 году - 50), относятся к различного рода социальным объектам и объектам жизнеобеспечения.

Меры по сокращению доли участия государства в предпринимательской деятельности осуществляются также посредством сокращения перечня видов деятельности, осуществляемых государственными предприятиями, юридическими лицами, более пятидесяти процентов акций (долей участия в уставном капитале) которых принадлежат государству, и аффилированными с ними лицами, утвержденного постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 декабря 2015 года № 1095 (далее - перечень).

До утверждения перечня субъектам квазигосударственного сектора в форме АО, ТОО разрешалось 652 вида деятельности, после утверждения их количество сократилось до 346.

С момента утверждения перечня в 2015 году он не сокращался, напротив в рамках реализации нового законодательства количество разрешенных видов деятельности возросло до 348.

В 2019 году в соответствии с поручением Главы государства проведена масштабная ревизия перечня, по итогам которой антимонопольным органом предложено исключить 119 видов деятельности, преимущественно относящихся к сервисным услугам (ремонт, обслуживание). Постановлением Правительства Республики Казахстан от 19 декабря 2019 года № 944 перечень сокращен на 31 % или на 107 видов деятельности (с 348 до 241).

В соответствии с Кодексом в целях предотвращения возникновения монопольного положения и (или) ограничения конкуренции, антимонопольный орган осуществляет регулирование экономической концентрации.

В целом в 2021 году выдано согласие по 48 сделкам (в 2020 году - 53, в 2019 году - 80).

Другим важным элементом является выявление и пресечение нарушений законодательства Республики Казахстан в области защиты конкуренции, которое осуществляется в рамках процедуры расследования.

Всего за 2021 год завершено 121 расследование (в 2020 году - 109 расследований, в 2019 году - 87 расследований).

Как показывает статистика, увеличивается число фактов применения инструментов "мягкого права": предостережение, уведомление, антимонопольный комплаенс.

К примеру, количество уведомлений достигло самого высокого результата в 2020 году - 874 уведомления (в 2019 году - 558 уведомлений, в 2021 году - 472 уведомления). Исполнение уведомлений превышает 80%.

Экспоненциальный рост отмечается по числу согласованных проектов внешнего акта антимонопольного комплаенса: в 2021 году согласовано 236 проектов внешнего акта антимонопольного комплаенса, в 2020 году согласовано 82 проекта, в 2019 году согласован 1 проект.

Антимонопольным органом ведется последовательная работа по устранению барьеров для развития конкуренции.

В 2017 году проведена ревизия законодательства (мониторинг 108 законов и 972 подзаконных актов) на предмет выявления норм, препятствующих развитию конкуренции.

В 2018 году Законом Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования регулирования предпринимательской деятельности" исключены барьеры, препятствующие конкуренции.

В 2020 году завершен 2-ой этап ревизии нормативных барьеров, препятствующих конкуренции, в более 50 законодательных актах и соответствующие предложения по решению выявленных проблем включены в Закон "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам улучшения бизнес-климата".

При Агентстве по защите и развитию конкуренции Республики Казахстан в 2020 году на принципах краудсорсинга созданы советы по выявлению и устранению барьеров входа на товарные рынки (далее - советы по барьерам). За время работы советов по барьерам выявлено 58 системных барьеров на пути развития конкуренции. Для их решения создаются методологические советы. В 2021 году устранены 10 системных барьеров для развития конкуренции.

2.2. Основные проблемы, требующие решения в среднесрочной перспективе

Несмотря на проводимые реформы, сохраняются системные проблемы, способствующие искажению конкурентной среды на товарных рынках Республики Казахстан и требующие решения:

1) ограниченный доступ к "ключевой мощности";

2) искажение ценообразования;

3) избирательное покровительство или фаворитизм;

4) вопросы взаимодействия конкурентной и отраслевых политик;

5) несовершенство существующих механизмов защиты и развития конкуренции;

6) асимметричность информации.

Ограниченный доступ к "ключевой мощности"

На сегодняшний день условия доступа к "ключевой мощности" (далее - КМ) регулируются нормами отраслевого законодательства в рамках правил оказания регулируемых услуг, законодательства о естественных монополиях, определяющего условия предоставления услуг естественных монополий, и антимонопольного законодательства, запрещающего злоупотребление доминирующим, монопольным положением на товарных рынках.

Вместе с тем применяемое сегодня законодательство не содержит четких правил входа на соответствующий товарный рынок, что используется монополистами и доминантами при отказах в реализации товара, в том числе ссылаясь на заключенные долгосрочные контракты с постоянным кругом лиц.

Искажение ценообразования

Цены и тарифы на товары определяются субъектами предпринимательства самостоятельно, за исключением случаев, предусмотренных Кодексом.

В частности, Кодексом определены 15 случаев, при которых устанавливается государственное регулирование цен и тарифов субъектов предпринимательства. Государственное ценообразование во многом объективно обосновано, но в отдельных случаях сдерживает развитие инноваций, конкуренции.

Так, ценовое регулирование, являясь вмешательством в процесс рыночного ценообразования, подает неверные инвестиционные сигналы для потенциальных конкурентов в отношении доходности соответствующего товарного рынка.

Также попытки регулировать цены на отдельные товары посредством установления предельного уровня цен показали появление так называемого эффекта "подтягивания", когда цены начинают подтягиваться к предельному порогу, назначенному государством. Примером может выступать введение в 2020 году предельной цены на медицинские маски. Изучение ценообразования на медицинские маски показало, что цены в реализационных сетях устанавливались на уровне предельного порога, тем самым исключая ценовую конкуренцию между реализаторами.

В свою очередь, затратный метод ценообразования снижает эффективность распределения ресурсов, подталкивая регулируемых субъектов рынка к увеличению своей расходной части (эффект Аверча-Джонсона), и рост которой впоследствии покрывается за счет прямого повышения отпускных цен.

Отдельного внимания заслуживает дифференциация цен, тарифов по группам потребителей. Например, дифференциация тарифов на услуги электроснабжения негативно влияет на ценовую конкуренцию на розничном рынке электроэнергии. Так, в настоящее время отмечается тенденция ухода крупных потребителей (юридических лиц и бюджетных организаций) к альтернативным энергоснабжающим организациям, что негативно сказывается на конкуренции энергоснабжающих организаций за бытового потребителя, а также на населении, так как уменьшение объемов гарантирующих поставщиков приводит к ежегодному росту среднеотпускного тарифа (при уменьшении объемов затраты и убытки ложатся на оставшихся потребителей).

Избирательное покровительство или фаворитизм

В результате проявлений избирательного покровительства или фаворитизма нарушается принцип "полезного действия" ("effet utile") конкуренции. Данный принцип ограничивает принятие государственными органами решений, необоснованно наделяющих участников рынка рыночной властью, предоставление мер поддержки, искажающих аллокативную эффективность конкуренции, а также наделение субъектов рынка специальными правами.

На практике различные нормативные правовые акты искажают конкуренцию на рынке. К примеру, в рамках проведенного в 2021 году антимонопольным органом анализа выявлено более 50 субъектов рынка, наделенных специальными правами, из них 4 субъекта частного предпринимательства, уполномоченных на реализацию отдельных экономических функций и монопольное оказание услуг.

Практика фаворитизма или избирательной поддержки также проявляется в предоставлении мер государственной поддержки отдельным компаниям, что является фактором, сдерживающим развитие конкуренции в различных секторах экономики.

Ряд государственных программ поддержки бизнеса предусматривает исключительные условия для обновления основных средств крупным компаниям квазигосударственного сектора, тем самым созданы дискриминационные условия, способствующие усилению монополизации рынка и неконкурентному положению остальных участников рынка.

Наличие вопросов по доступности мер государственной поддержки и по прозрачности процедур ее предоставления в своем выступлении на заседании Мажилиса Парламента Республики Казахстан 11 января 2022 года отметил также Глава государства К.К. Токаев. В частности, отмечено, что "Сложившаяся система ориентирована главным образом на обслуживание крупных структур по принципу: "друзьям все, остальным - по закону". По сути, данная система еще более усиливает олигополию в экономике. Большие предприятия пользуются особыми привилегиями, подавляя конкуренцию и препятствуя проведению реформ".

Одним из проявлений избирательного покровительства или фаворитизма также является неконкурентное распределение ограниченных ресурсов. На отдельных товарных рынках все еще сохраняется распределительная система в виде различного рода планов, графиков поставок. Несмотря на возможность прогнозирования системы перетоков в экономике, такая система ввиду отсутствия четких критериев распределения создает предпосылки для ограничения конкуренции. Кроме того, административное распределение ресурсов само по себе не стимулирует участников рынков к состязательности между собой. Как известно, именно конкуренция способствует эффективному перераспределению ограниченных ресурсов.

К примеру, о проблеме непрозрачности системы производства и распределения горюче-смазочных материалов также отметил Глава государства на заседании Мажилиса Парламента Республики Казахстан 11 января 2022 года.

Взаимодействие конкурентной и отраслевых политик

На сегодняшний день наблюдается слабая вовлеченность отраслевых государственных органов в принятие мер по развитию конкуренции при реализации государственной политики в соответствующих отраслях экономики, тем самым отсутствует баланс при взаимодействии конкурентной и отраслевых политик. В результате в экономике страны сохраняются административные барьеры для развития конкуренции.

Это связано с наличием ряда причин:

1) противоречивость и объективные сложности, связанные с достижением оптимального баланса интересов между видами государственного воздействия на рынок. Вмешательство государства в свободную рыночную экономику обусловлено "провалами" рынка. Государство проводит стабилизационную политику, выравнивая показатели платежного баланса, добиваясь бюджетного равновесия, поддержания паритета валютных курсов на определенном уровне, снижения инфляции. Регулирование конкуренции является одним из таких вмешательств.

Целью антимонопольной политики является обеспечение создания необходимых рамок, условий конкуренции, позволяющих получить положительный эффект для общества без непосредственного вмешательства в функционирование экономики.

В этой связи отдельные направления государственной политики могут входить в противоречие с антимонопольным регулированием, при этом другие направления будут способствовать формированию благоприятного для развития конкуренции бизнес-климата. К примеру, внешнеторговая политика, содействуя развитию свободной международной торговли, наравне с инвестиционной политикой способствуют развитию рыночного окружения и соответственно конкуренции. С другой стороны, антидемпинговая политика с точки зрения антимонопольной политики может считаться необоснованным вмешательством государства в рыночные процессы, так как антидемпинговой пошлиной могут облагаться и субъекты рынка, занимающие незначительную с точки зрения антимонопольного законодательства рыночную долю.

В рамках предоставления точечных льгот и преференций промышленная, сельскохозяйственная, транспортная и другие виды государственных политик зачастую нацелены на предоставление точечных льгот и преференций отдельным хозяйствующим субъектам, лишая тем самым рынок стимулов к увеличению эффективности производства, но предоставляя особые преимущества некоторым участникам рынка, что ведет к получению экономическими агентами дополнительных ресурсов и соответственно повышению эффективности производства за счет эффекта масштаба путем создания "чемпионов". С другой стороны, антимонопольная политика ведет к выравниванию условий для конкуренции и созданию стимулов для инвестирования, что благоприятствует экономическому росту. Но наряду с этим создает препятствия укрупнению капитала, концентрации в отраслях;

2) разрозненность целей конкурентной и отраслевых политик. Так, если целью конкурентной политики является конкуренция, которая предусматривает наличие состязательности между субъектами рынка, то целью отраслевой политики является конкурентоспособность товара, которая подразумевает наличие превосходства товара с точки зрения потребителей над другими товарами аналогичного назначения;

3) роль конкуренции в экономическом росте. Помимо стимулирующей роли (сокращение издержек производства и распределения товаров, повышение качества продукции, увеличение товарных марок, наименований товаров и внедрение новой продукции, увеличение части прибыли, идущей в производство) конкуренция снижает стимулы и возможности фирм к инвестиционной деятельности. Например, снижение цен (или их более медленный рост) в результате конкурентной борьбы лишает субъектов рынка ресурсов, необходимых для инвестирования и расширения производства.

Высокий уровень участия государства в экономике

Несмотря на принимаемые меры по сокращению, уровень государственного участия в экономике Казахстана остается высоким (доля участия государства в экономике в 2021 году составила 14,6 %), компании с государственным участием по-прежнему доминируют в важнейших секторах экономики: в сфере топливно-энергетического комплекса (добыча и переработка нефти, добыча и реализация природного газа, электроэнергетика), транспорта (грузовые и пассажирские железнодорожные перевозки, пассажирские авиаперевозки), связи, коммунальных услуг, финансирования малых и средних предприятий, финансирования сельского хозяйства.

Это обусловлено наличием ряда вопросов:

1) целесообразность присутствия государства на товарных рынках в настоящее время антимонопольным органом определяется в рамках анализа состояния конкуренции.

Проведение анализа состояния конкуренции на товарном рынке включает семь этапов (определение товара, границ, временной интервал, субъектный состав, объем рынка, барьеры, состояние конкурентной среды). Наряду с этим для установления целесообразности присутствия государства реализуются дополнительно три этапа (анализ учредительных документов субъектов квазигосударственного сектора, анализ и оценка финансово-хозяйственной деятельности, обследование товарного рынка на соответствие принципу субсидиарности (вспомогательной роли государства).

Проведение всех вышеуказанных этапов является длительной процедурой и может достигать 12 месяцев, что негативно влияет на актуальность выводов по передаче в конкурентную среду государственных предприятий и субъектов квазигосударственного сектора;

2) действующий перечень видов деятельности, разрешенных для субъектов квазигосударственного сектора, принят в 2015 году и представляет собой обезличенный список с указанием пятизначных кодов ОКЭД (общий классификатор видов экономической деятельности).

Практика показывает, что такой обезличенный список позволяет создавать под разрешенные виды деятельности новые предприятия с государственным участием, тем самым расширяя участие государства в предпринимательстве;

3) на сегодня отбор поставщиков при осуществлении государственных закупок осуществляется по принципу самой низкой цены.

Вследствие наличия недобросовестных поставщиков, ограниченных сроков и излишней бюрократизации процесса, государственные органы не желают приобретать товары (работы, услуги) (далее - ТРУ) на конкурентной основе. Для реализации поставленных задач государственным органам проще создать специализированную подведомственную организацию, которая будет заниматься представлением необходимых ТРУ. При этом для обеспечения внеконкурсного отбора на уровне законодательства создаются различные основания для приобретения товаров из одного источника, в том числе "единые операторы" и государственные задания.

Изначально институт государственного задания создан для решения особо важных задач, требующих оперативного решения. Вместе с тем в отдельных случаях данный инструмент используется государственными органами для содержания неконкурентоспособных подведомственных организаций. То же самое можно сказать и про иные основания приобретения ТРУ из одного источника.

В 2021 году в перечень включено 130 государственных заданий (в 2020 году - 158, в 2019 году - 182). Получателями заданий могут быть только субъекты квазигосударственного сектора, выбор частных соисполнителей происходит без конкурса. Также отсутствуют критерии для включения в перечень государственных заданий, это позволяет применять такие задания на любом товарном рынке;

4) отдельного внимания заслуживают деятельность социально-предпринимательских корпораций (далее — СПК), которые Законом "О государственном имуществе" отнесены к региональным институтам развития.

Анализ деятельности СПК выявил наличие ряда проблем.

Отсутствие в рамках действующего законодательства конкретных целей и задач перед СПК. На сегодня документом, определяющим видение деятельности СПК, является Концепция развития социально-предпринимательских корпораций, утвержденная постановлением Правительства от 31 октября 2012 года № 1382 (далее - Концепция СПК). Иные нормативные правовые акты, регулирующие цели и задачи СПК, в законодательстве отсутствуют. При этом Концепция СГ1К определяет видение деятельности СПК только до 2020 года.

Дублирование функций. В соответствии с Концепцией СПК в качестве отдельного направления деятельности СПК были выделены функции по привлечению в регионы отечественных и зарубежных инвесторов для реализации перспективных проектов. С момента создания СПК во всех регионах республики с участием отечественных и зарубежных инвесторов СПК реализовано 667 проектов.

Вместе с тем в 2017 году создана специализированная национальная компания в области привлечения инвестиций - АО "KAZAKH INVEST". Кодексом определен функционал национальной компании в области привлечения инвестиций и ее региональных представительств, а также определен функционал региональных организаций в области привлечения инвестиций (СПК), который полностью дублирует функции АО "KAZAKH INVEST". Исключением является подпункт 7) пункта 9 статьи 246 Кодекса, согласно которому СПК представляют информацию об инвестиционной деятельности в регионе в адрес национальной компании.

Согласно постановлению Правительства от 13 августа 2019 года № 585 сопровождение инвесторов по принципу "единого окна" осуществляется:

АО "KAZAKH INVEST" и ее региональными представительствами в отношении инвесторов, реализующих проекты с объемом инвестиций от 150 тыс. МРП во всех отраслях экономики;

СПК в отношении остальных инвесторов, реализующих проекты во всех отраслях экономики с объемом инвестиций менее 150 тыс. МРП.

Таким образом, действующий порядок взаимодействия не разграничивает полномочия между АО "KAZAKH INVEST" и СПК, а субъекты выполняют одну и ту же работу в зависимости от объема инвестиций.

Приобретение прав на земельные участки на внеконкурсной основе. В соответствии со статьей 48 Земельного кодекса предоставление земельных участков или права аренды земельных участков, находящихся в государственной собственности, осуществляется на конкурсной основе.

При этом проведение конкурсов не требуется в случаях, когда земельный участок или право аренды земельного участка предоставляется СПК для реализации инвестиционных и инновационных проектов.

Земельный участок предоставляется в оплату уставного капитала (собственность) СПК по цене, исчисляемой по кадастровой (оценочной) стоимости земельного участка. Оформление участка в собственность СПК осуществляется после государственной регистрации выпуска объявленных акций.

Согласно Кодексу инвестиционный проект представляет собой комплекс мероприятий, предусматривающих инвестиции в создание новых, расширение и (или) обновление действующих производств, включая производства, созданные, расширенные и (или) обновленные в ходе реализации проекта государственно-частного партнерства, в том числе концессионного проекта. Таким образом, в рамках действующего законодательства инвестиционными проектами могут быть признаны исключительно производственные объекты.

При этом в ряде совместных проектов (15%) местные исполнительные органы выделяют земельные участки СПК без проведения конкурсных процедур под проекты жилищного строительства, торгово-развлекательных объектов (банных комплексов, ресторанов, гостиниц);

5) на законодательном уровне созданы условия для создания различного рода единых операторов, наделенных специальными правами и уполномоченных на реализацию отдельных экономических функций и монопольное оказание услуг. Данные операторы осуществляют деятельность в сферах IT, транспорта, связи и финансов.

При этом операторским статусом наделены субъекты квазигосударственного сектора и государственные предприятия, что значительным образом увеличивает присутствие государства в экономике.

Несовершенство существующих механизмов защиты и развития конкуренции

Несмотря на последовательное развитие законодательства Республики Казахстан в области защиты конкуренции, положительно оцениваемое, в том числе экспертами ОЭСР и Всемирного Банка, новый этап развития конкурентной политики требует существенного повышения качества реализации мер по защите и развитию конкуренции.

Методология проведения анализа состояния конкуренции.

Анализ и оценка состояния конкурентной среды на товарных рынках на основе разработанной Методики используется, в том числе при проведении анализа товарных рынков с целью определения состояния конкуренции на данных товарных рынках, при государственном контроле за экономической концентрацией, при выявлении признаков антиконкурентных соглашений и согласованных действий, злоупотребления доминирующим или монопольным положением, при проведении анализа деятельности государственных предприятий и юридических лиц, более пятидесяти процентов акций (долей участия в уставном капитале) которых принадлежат государству, и аффилированных с ними лиц с целью установления целесообразности присутствия государства в предпринимательской среде.

Проведение анализа состояния конкуренции на товарном рынке включает восемь этапов.

При анализе состояния конкуренции на товарном рынке в качестве исходной информации используются различные источники, в том числе данные органов статистики, юстиции, государственных доходов, сведения отраслевых государственных органов, местных исполнительных и представительных органов, сведения отраслевых ассоциаций, средств массовой информации, данные исследований по анализируемым товарным рынкам.

Несмотря на действенность Методики анализа состояния конкуренции на товарном рынке, структуры рынка, имеющихся барьеров входа, влияния государственного участия на конкуренцию современные тенденции развития антимонопольного законодательства ставят во главу угла полноценный многофакторный экономический анализ рыночной ситуации.

К примеру, при анализе картельных соглашений акцент ставится на доказательстве существования соглашения о фиксировании цен, то есть правовой проблеме, а не доказательстве влияния поведения продавцов на цену и выпуск, то есть экономической проблеме.

В этой связи экономический анализ можно использовать для выявления признаков, указывающих на предрасположенность рынка к антиконкурентным соглашениям:

1) число продавцов. Чем меньше это число, тем меньше издержки координации их деятельности;

2) однородность продукта. Чем однороднее продукт, тем труднее обманывать путем изменения качества продукта, изменение сразу будет заметно;

3) эластичность спроса по цене. Чем меньше эластичность спроса, тем больше прибыль, порождаемая монопольной ценой, а значит и больше стимул к монополизации;

4) условия входа. Чем меньше барьеров входа и чем быстрее осуществим вход на рынок, тем меньше стимул к картелизации;

5) относительное значение ценовой и неценовой конкуренции. Зачастую фиксирование цены приводит к замещению ценовой конкуренции неценовой (качество, сервис, услуги, опции). В конечном итоге это приводит к усилению конкуренции между торговыми марками;

6) является ли рынок растущим, сокращающимся или стабильным во времени. Если рынок растет, то трудно уследить за исполнением участниками картеля своих обязательств. Продавец, теряющий долю рынка, может просто отставать от конкурентов в привлечении покупателей. Стабильный по времени рынок прозрачен и предрасполагает к картелизации. Наиболее благоприятным является сокращающийся рынок, так как постоянные издержки уже не могут быть сокращены за счет уменьшения выпуска. Ценовая конкуренция будет особенно деструктивной ввиду рисков банкротства компаний и необходимости поддержания высокой цены;

7) структура покупателей на рынке. Чем больше покупателей одинакового размера, тем больше вероятность раскрытия обмана одним из членов картеля за счет простого увеличения необходимых транзакций.

Экономический анализ может также выявить факты, указывающие на то, что рынок подвергся успешной картелизации.

1) ценовая дискриминация в масштабах всего рынка, как метод эксплуатации монопольной власти;

2) пример, хорошо иллюстрируемый картелем ОПЕК: сокращение с течением времени доли рынка наиболее крупных фирм, которое может говорить о том, что они назначали монопольную цену, привлекшую на рынок новых участников, которые отняли часть рынка, назначая более низкие цены;

3) высокая стабильность рыночных долей;

4) региональные различия в цене, которые не могут быть просто объяснены региональными различиями в издержках или спросе;

5) рост цены в сочетании с сокращением объема выпуска;

6) высокая эластичность спроса при текущей рыночной цене, сочетающаяся с отсутствием хороших заменителей продукта может быть результатом монополистического ценообразования.

Отдельным вопросом является применение действующей методологии анализа состояния конкуренции применительно к цифровой экономике.

Появление новых цифровых продуктов, предлагаемых по новым моделям монетизации, механизмам взаимодействия поставщиков и покупателей, приводит к изменению структур рынков, и для конкурентных ведомств многих стран возникла необходимость в изменении традиционных наборов инструментов, которыми пользовались контрольно-надзорные органы для выполнения своих функций.

Регулирование экономической концентрации.

В целом экспертным сообществом отмечается положительная динамика изменений законодательства Казахстана в части либерализации регулирования экономической концентрации, но ее характер является несистемным и некомплексным. Изменения носили больше эпизодический характер.

Соотношение согласованных (98%) и запрещенных сделок (2%) может свидетельствовать о том, что механизм рассмотрения антимонопольным органом сделок по экономической концентрации является малоэффективным, причиной для чего может выступать все еще широкий охват регулируемой сферы. Распределение сферы контроля за экономической концентрацией в настоящее время обусловлено закрепленными в законодательстве критериями признания сделок экономической концентрацией, а также пороговыми значениями по стоимости активов и оборотов субъектов рынка, участвующих в сделке.

Объективность распределения сферы регулирования экономической концентрации прямым образом транслирует рациональность нагрузки на персонал антимонопольного органа и бизнес-среду. Таким образом, опасность нерационального распределения сферы регулирования экономической концентрации заключается в том, что она может способствовать тому, что базовая цель по выявлению ограничивающих конкуренцию сделок будет подменена формальным исполнением антимонопольным органом бюрократических процедур по рассмотрению ходатайств на экономическую концентрацию.

В таких условиях существующая административная процедура по согласованию сделок экономической концентрации приводит к снижению инвестиционной привлекательности. Причинами избыточной нагруженности действующей процедуры определены непомерно большой объем информации, требуемый для предоставления в антимонопольный орган, длительные сроки рассмотрения ходатайств.

Асимметричность информации

Асимметричная информация характерна для многих ситуаций в предпринимательстве. Как правило, поставщик товара знает о его характеристиках, а также об имеющихся предложениях на рынке больше, чем покупатель. В данном случае формируются предпосылки для "провала", так как асимметричная информация создает барьеры для переориентации спроса: ограничивает условия вступления на соответствующий товарный рынок для новых участников, а также возможности потребителей по поиску более выгодных предложений, тем самым дестимулирует конкуренцию продавцов за потребителя.

Примером могут служить рынки услуг жилищно-коммунального хозяйства. Так, в настоящее время действующий порядок смены энергоснабжающей организации и слабая осведомленность самих потребителей о возможности смены поставщика услуг по электроснабжению снижают стимулы для потребителей по переключению на альтернативных поставщиков электрической энергии.

Более того, асимметричность информации создает предпосылки для проявления недобросовестных торговых практик основанных на идентифицировании и эксплуатировании поведенческих слабостей потребителей и принуждении их к иррациональному выбору.

Раздел 3. Обзор международного опыта

Для целей формирования эффективной системы по защите и развитию конкуренции с учетом современных реалий изучен международный опыт и лучшие мировые практики ОЭСР, Европейского Союза (далее - ЕС), Австрии, Великобритании, Германии, Италии, Канады, Китая, Российской Федерации (далее - РФ), США и других стран.

Развитие доктрины "ключевой мощности"

Развитие доктрины "ключевой мощности" связано с антитрестовским законодательством США, в дальнейшем постепенное сближение привело к появлению подобной практики в ЕС. К злоупотреблениям, связанным с КМ, близко находятся виды злоупотреблений, связанные с отказом от заключения договора, дискриминация по видам потребителей, навязывание условий договора.

Генеральный директорат по конкуренции Европейской комиссии (далее - ЕК) сформулировал следующие 5 условий ограничения доступа к КМ:

1) практика должна классифицироваться как отказ от заключения договора (сюда относятся, например, тактика затягивания или согласия при условии установления чрезмерно высоких цен);

2) заявляющий об отказе субъект рынка должен занимать доминирующее положение;

3) инфраструктура или объект, или ресурсы производства являются незаменимыми;

4) отказ, по всей вероятности, будет сопровождаться отрицательными воздействиями для конкуренции;

5) отказ не имеет объективного объяснения.

Таким образом, занимающий доминирующее положение субъект рынка, владеющий КМ, с помощью которой он способен исключить конкуренцию как на основном, так и на сопряженном рынке и дублирование которой экономически нецелесообразно, который даже за справедливую плату не дает доступ к ней другому субъекту рынка, хотя предоставление доступа является выполнимым и не оказывает отрицательного влияния на экономическую деятельность владельца КМ, совершает нарушение антимонопольного законодательства.

Примером применения доступа к КМ в зарубежной антимонопольной практике являются антимонопольные дела в отношении Microsoft Corporation. В ЕС (середина 2000-х годов) обвинение заключалось в ограничении доступа на рынок независимых производителей серверного и мультимедийного программного обеспечения. Факт применения Microsoft Corporation антиконкурентных мер был доказан. В результате помимо предписаний антимонопольного органа о прекращении нарушений компании была предъявлена серия штрафов за недостаточно оперативное выполнение предъявленных ей требований.

Искажение ценообразования

Одной из основных проблем, связанных с искаженным ценообразованием, является проблема так называемого перекрестного субсидирования: один из видов ценовой дискриминации, при которой для одних покупателей (потребителей) устанавливается цена выше предельных издержек, а для других ниже, что позволяет в итоге формировать цены, равные средним издержкам. К примеру, в странах СНГ в период экономического спада, характеризующегося высоким уровнем инфляции (начало 1990-х гг.), были приняты меры социальной поддержки населения, в том числе путем применения льготных тарифов. Рост издержек предприятий отрасли компенсировался за счет роста цен на электроэнергию для иных потребителей.

За последние 10-15 лет страны ЕС поэтапно отказались от общих единых социальных тарифов. Они привели цены населения к ценам МСБ и перешли к механизмам адресных субсидий (например, механизм Winter Fuel Payment в Великобритании, по которому 11,8 млн пенсионеров получают 2,1 млрд фунтов стерлингов в год), а также программам "регуляторного энергосервиса" по повышению энергоэффективности жилья. Например, EnergyCompany Obligation - обязательство сбытовых компаний в Великобритании по проведению энергоаудита и внедрению энергосберегающих мер для социально незащищенных слоев населения за счет надбавок энергорынка. В США еще одним методом поддержки населения являются lifeline rates ("соцнорма") - ступенчатый тариф с градацией, как правило, до и свыше 300-500 кВтч, обеспечивающий доступность энергоснабжения для домохозяйств с низким энергопотреблением.

В целом в передовых развитых странах придерживаются принципа невмешательства государства ("Laissez-Faire") в рыночные процессы во избежание проблем, связанных с искажением ценообразования. Такой подход обосновывается тем, что рынок на основе законов спроса и предложения самостоятельно устанавливает оптимальную рыночную цену на товары и услуги, приводит к установлению правильных ценовых сигналов на соответствующих товарных рынках и в экономике в целом.

Избирательное покровительство ила фаворитизм

Международные эксперты Всемирного экономического форума отмечают, что потенциально новой проблемой, вызванной коронакризисом, является риск от применяемых в период пандемии мер поддержки, которые могут стать инструментом искажения рыночных условий.

В этой связи в целях ограничения принятия государственными органами решений, приводящих к искажению конкуренции, в международной практике применяется инструменты оценки воздействия на конкуренцию.

Руководства и рекомендации по проведению оценки воздействия на конкуренцию разработаны и разрабатываются, например, в странах ЕС, ОЭСР, среди которых особенно выделяются Великобритания, Австралия.

Положительное влияние оценки воздействия на конкуренцию практически во всех случаях очевидно, причем применение данного вида оценки позволяет достаточно быстро добиться существенного повышения состязательности на рынках и, следовательно, улучшения социально-экономических показателей. Особо ощутимый положительный результат оценка воздействия на конкуренцию дает тогда, когда все нормативные правовые акты (далее - НПА) подлежат оценке и рано или поздно проходят через процедуру оценки и пересмотра.

Лидером в вопросах проведения оценок воздействия на конкуренцию, бесспорно, является Великобритания. Нормативные акты оцениваются на всех уровнях власти, в том числе и на муниципальном уровне. Оценка воздействия на конкуренцию в соответствии с рекомендациями Управления по справедливой торговле Великобритании проводится в рамках оценки регуляторного воздействия (рассматривается три альтернативных варианта регулирования, в том числе вариант "статус-кво") и использует конкурентный фильтр.

Еще одним из примеров проведения "тотальной" оценки воздействия на конкуренцию всех НПА на всех уровнях власти и всех территориях являются мероприятия Национальной конкурентной политики Австралии.

В 1995 году доклад Хилмера основной задачей экономической реформы в Австралии поставил отмену законодательных норм, ограничивающих конкуренцию, за исключением тех, которые обеспечивают существенный положительный социальный эффект.

Пересмотр и ревизия законодательства, ограничивающего конкуренцию, осуществлялись с 1996 года. По условиям Национальной конкурентной политики законодательное регулирование, ограничивающее конкуренцию, может быть сохранено только в 2-х случаях: если выгоды для местного сообщества от ограничения конкуренции превышают потери и если цель законодательного регулирования может быть достигнута только в случае ограничения конкуренции.

Взаимодействие конкурентной и отраслевых политик

В РФ Федеральная антимонопольная служба совместно с отраслевыми ведомствами ежегодно разрабатывает план развития конкуренции на 5-7 товарных рынках. Реализация такого плана осуществляется посредством формирования и исполнения дорожных карт. Таким образом, в процесс по защите и развитию конкуренции вовлекаются все отраслевые ведомства, и их отраслевая политика в определенной мере синхронизируется с общей конкурентной политикой.

Высокий уровень участия государства в экономике

Законом США "О федеральной инвентаризации" предусмотрено, что все федеральные агентства ежегодно проводят функциональный анализ и предоставляют в министерство (департамент бюджета и менеджмента) список функций, подразделяя их на традиционные и коммерческие. Все коммерческие функции/услуги далее подлежат приватизации, в том числе посредством закрепленных указанным законом "правил желтых страниц" ("Yellow pages rules"), автором которых является Стефан Голдсмит, профессор Гарвардской школы им. Дж. Кеннеди. Впервые они были применены в США (Штат Индианаполис), в результате чего более 50 видов государственных услуг было передано в конкурентную среду, а расходы на оказание услуг были снижены на более чем 400 млн долл. США.

"Правила желтых страниц" были реализованы при приватизации полей для гольфа, парков отдыха и развлечений, музеев, зоопарков, что привело к предоставлению услуг лучшего качества по более низкой цене.

Несовершенство существующих механизмов борьбы с антиконкурентными проявлениями

Экономический анализ.

Влияние экономического анализа на принимаемые антимонопольными органами решения усиливается как в развитых, так и в развивающихся странах.

Ссылки на экономические исследования зачастую используются в решениях конкурентных ведомств и высших судебных органов в странах ОЭСР. К примеру, более 75% судебных решений в США (в период с 1997 по 2006 годы) в практических делах по конкуренции было основано на экономических исследованиях. Аналогичным образом обстоят дела по решениям, принятым по фактам антиконкурентного поведения ЕС и Судом ЕС.

Отношение судов к использованию экономического анализа, направленного на обеспечение правовой определенности, сыграло ключевую роль в распространении экономического анализа в вопросах конкуренции.

Учитывая, что вопросы антимонопольного правоприменения зачастую являются комплексными и сложными с экономической точки зрения, в международной практике конкурентные ведомства зачастую привлекают к соответствующей экономической экспертизе главных экономистов по конкуренции (Chief Competition Economist).

К примеру, в ЕС главный экономист входит в состав Генерального директората по конкуренции. В его команду входят также 28 экономистов. Он дает независимую экономическую оценку по вопросам применения правил конкуренции ЕС, участвует в рассмотрении отдельных дел по конкуренции (в частности, связанных со сложными экономическими вопросами и количественным анализом), а также оказывает помощь по судебным делам.

Анализ цифровых рынков. К 2020 году ряд стран ввели в свои антимонопольные законы изменения, связанные с особенностями функционирования цифровых рынков, например, Германия и Австрия. Другие страны учли специфику конкуренции в цифровую эпоху на уровне подзаконных актов и рекомендаций. К этим странам относятся, в частности, Южная Корея, Япония. Страны, которые еще не успели изменить свое антимонопольное законодательство, активно обсуждают необходимость совершенствования подходов, в частности, Китай, Великобритания, Италия, Россия, Индия, Южно-Африканская Республика, Бразилия.

Первой страной, которая ввела в антимонопольный закон поправки, учитывающие особенность цифровых рынков, стала Федеративная Республика Германия. Девятый антимонопольный пакет в июле 2017 года ввел в немецкий закон "О защите конкуренции" новеллы касательно определения товара как объекта исследования в цифровом пространстве, также предусмотрены критерии определения доминирующего положения цифровых платформ.

Особенностями внесенных изменений являются:

во-первых, уточнение, что безвозмездное предоставление товаров или услуг, то есть, предоставление товаров или услуг другой стороне (например, пользователям) без получения от нее платы или иного встречного предоставления не препятствует определению границ рынка, рынок может существовать и в том случае, если товар или услуга предоставлены покупателю безвозмездно. Данная поправка введена в закон для того, чтобы не было сомнений в том, что антимонопольное ведомство может определить границы рынка даже тогда, когда товар или услуга (например, интернет-поиск, мессенджеры) предоставляется безвозмездно.

Данная поправка о безвозмездном предоставлении товаров и услуг созвучна правоприменительной практике немецкого законодателя и ЕК в рассмотренном деле против компании Google на рынке услуг общего поиска в интернете. В частности, ЕК отмечает, что безвозмездное предоставление цифровой платформой услуг пользователям не означает отсутствие рынка, так как экономическая деятельность ведется на другой стороне платформы. Соответственно, при анализе многосторонних цифровых рынков необходимо анализировать все стороны цифровой платформы;

во-вторых, введение новых факторов, которые необходимо учитывать при оценке доминирующего положения цифровых платформ. Так, применительно к многосторонним рынкам и сетевым платформам при оценке доминирующего положения хозяйствующего субъекта на рынке учитываются также:

1) прямые и косвенные сетевые эффекты;

2) параллельное использование нескольких цифровых платформ пользователями и издержки пользователя на переход на другую цифровую платформу;

3) экономия за счет масштаба производства во взаимосвязи с сетевыми эффектами;

4) доступ компании к релевантным для конкуренции данным;

5) влияние инноваций на конкуренцию.

Основное внимание сосредоточено на выявлении и пресечении следующих нарушений антимонопольного законодательства в цифровой сфере:

1) антиконкурентные соглашения, в том числе с использованием компьютерных алгоритмов. Это координация деятельности на основе Big Data.

"Большие данные" и "цифровые алгоритмы" могут влиять на два структурных фактора антиконкурентного сговора: на частоту взаимодействия его участников и прозрачность соответствующего рынка. "Цифровые алгоритмы" потенциально могут использоваться конкурентами для мониторинга цен друг друга и программирования немедленной реакции на любые изменения. Однако в большинстве случаев поведение, наблюдаемое на рынке, является результатом одновременного использования "алгоритмов" конкурентами, без какого-либо предварительного контакта между ними - а это не будет являться практикой, выходящей за рамки правовых положений, запрещающих соглашения между конкурентами.

Таким образом, "большие данные" и "цифровые алгоритмы" могут интерпретироваться в контексте антиконкурентного соглашения или антиконкурентной координации в тех случаях, когда они целенаправленно используются участниками рынка как инструмент реализации антиконкурентного соглашения или координации антиконкурентного поведения. При этом такой подход "мониторинга" рынка и корректировки цен может быть квалифицирован как "алгоритмический сговор", когда могут быть доказаны существующие договоренности об одновременном использовании аналогичных компьютерных алгоритмов;

2) дискриминационные и недобросовестные практики, связанные с приоритизацией собственных товаров и сервисов. Это реализация собственных сервисов благодаря доступу к ключевой мощности.

В частности, ЕК отмечает, что с 2008 года компания Google начала реализовывать на европейских рынках фундаментальные изменения в стратегии, направленные на продвижение своего сервиса сравнения покупок, которая основывалась на доминировании Google на рынке общего поиска в сети Интернет, путем:

систематического предоставления приоритетного места своей собственной службе сравнения;

понижения рейтинга конкурирующих сервисов сравнения покупок в результатах поиска;

3) связывание цифровых товаров. Это продажа товара при условии, что покупатель покупает другой товар. Или наложение обязательств не покупать товар другого продавца.

ЕК в 2015 году возбудила дело в отношении действий компании Google по установлению для производителей устройств на базе ОС "Android" ряда ограничений.

По результатам проведенного расследования ЕК принято решение о признании действий компаний Google и Alphabet нарушением статьи 102 Договора о функционировании ЕС и о прекращении ими соответствующего нарушения.

Злоупотребление доминирующим положением компании Google выразилось:

1) в незаконном связывании Google Play Store с поиском компании Google и приложения браузера Google Chrome. Условия лицензионного соглашения компании Google не позволяют производителям предварительно устанавливать приложения, разработанные конкурентами Google;

2) в незаконных платежах со стороны компании Google в адрес некоторых крупных производителей устройств при условии предварительного установления Google Search;

3) в запрете производителям устройств использовать любую альтернативную версию Android, не одобренную Google ("вилки" Android);

4) геоблокинг. Это координированные разделы рынков по национальному признаку с помощью блокировки контента. Практика по применению техник геоблокинга как потенциального нарушения конкуренции в последнее время получила широкое распространение на цифровых рынках. Активно над правовой и экономической оценкой данной потенциально антиконкурентной практики работает ЕК, в опыте которой имеется уже несколько расследований и возбужденных дел против компаний, использовавших технологии геоблокинга для получения конкурентных преимуществ на различных цифровых рынках.

Обобщая практику ЕК по выявлению и анализу случаев ограничения трансграничной торговли на различных цифровых рынках посредством геоблокина, подходы ЕК в общем виде сводятся к следующему:

1) геоблокинг как нарушение правил конкуренции на общем рынке чаще всего проявляется на рынках, где возможна онлайн-продажа товаров или сервисов (видеоконтент, ПК-игры, онлайн-продажа лицензионных продуктов);

2) условия геоблокинга предусматриваются в лицензионных соглашениях, заключенных между правообладателями прав интеллектуальной собственности и лицензиатами;

3) при рассмотрении необходимо соотносить нормы конкурентного права и права интеллектуальной собственности.

Регулирование экономической концентрации.

В РФ в целях оптимизации и сокращения количества сделок, подлежащих согласованию антимонопольным органом, определяются исключения в отношении ряда объектов. Например, к зданиям и объектам, не имеющим промышленное назначение, относят, к примеру, бизнес-центры, торговоразвлекательные комплексы, объекты оптовой и розничной торговли и прочие непромышленные помещения. Рынки, на которых происходят сделки в отношении подобных объектов, как правило, не являются олигопольными. Решение одного субъекта на таких рынках, как правило, может не оказывать решающее влияние на других субъектов в силу их многочисленности.

Также в РФ применяется более высокое пороговое значение балансовой стоимости активов (20%), являющихся предметом сделки. Кроме того, в РФ также были предприняты действия по оптимизации положений касательно группы лиц, в связи с чем в ходатайстве на экономическую концентрацию описывается меньшее число субъектов, чем в Казахстане.

Асимметричность информации

Исключение барьеров переориентации спроса. Внимание потребителя является основным предметом конкурентного соперничества между поставщиками. В международной практике введен термин для такого потребителя - empowered consumer (дословно - "потребитель, наделенный властью").

Издержки смены поставщика услуг могут быть финансовыми (необходимость заплатить), транзакционными (необходимость потратить время и усилия на совершение действия, получение информации) и даже ментальными (например, естественная "якорность" сознания, снижающая стимулы человека к любым изменениям статуса-кво, или психологический дискомфорт от совершения определенных действий). Независимо от типа, такие барьеры ограничивают возможности потребителей уйти от неэффективного поставщика и получить лучшее конкурентное предложение, а значит, сдерживают конкуренцию. Поэтому необходимо стремиться, чтобы издержки переключения для потребителей были минимальными.

Показательным в данном случае является опыт Германии: потребитель с помощью специального интернет-ресурса, обеспечивающего сравнение ценовых предложений поставщиков электричества и заключение с ними соглашений, может определить оптимальный для своих нужд тариф, затем посредством различных способов связи (телефон, интернет, офис) направляет заявку на заключение договора.

Получив заявку, новый поставщик уведомляет прежнюю ЭСО о расторжении договора и производит соответствующие процедуры по переходу потребителя на свое обслуживание. Данная процедура в среднем занимает около двух недель и позволяет потребителю получать скидки до 30%.

В Великобритании в рамках механизмов раскрытия недобросовестной конкуренции рассматривают недобросовестные практики ценообразования, основанные на идентифицировании и эксплуатировании субъектами рынка поведенческих слабостей потребителей и принуждения их к иррациональному выбору, основанному на ассиметричности информации. В частности, к таким схемам ценообразования относят:

1) капельное ценообразование (drip pricing). Этот вид ценообразования довольно часто используется в индустрии гостеприимства, путешествий, при продаже товаров через интернет. Компании предлагают изначально низкую базовую цену, которая выступает "приманкой" для потребителя, но не включают дополнительные сборы, которые предъявляются "по факту", либо указываются на последующих страницах сайта мелким шрифтом. К примеру, к изначально низкой цене гостиничного номера добавляются наценки за местные налоги и курортные или туристические сборы, питание, использование дополнительных полотенец и халатов, телевизионных программ, бара, бассейна, тренажерного зала или спа. Авиакомпании могут не включать сборы за багаж, выбор места, налоги, питание. Как результат, конечная цена становится намного выше.

Изначально низкие цены не позволяют провести качественное сравнение вариантов и являются наказанием для добросовестных продавцов. Причиной является то, что потребитель, потративший определенное время на процесс покупки, к моменту получения полной информации уже принял решение о покупке в целях экономии своего времени.

Обычно применяется в отраслях с жесткой ценовой конкуренцией, где цена имеет определяющее значение. В Европейском Союзе, Австралии регулирующие органы установили запрет на взимание подобного рода дополнительных сборов и требуют их учета сразу в ценовом предложении;

2) распродажи (sales), где цена распродажи основана на завышенной обычной цене. Недобросовестные ритейлеры сначала завышают стоимость, а затем якобы делают скидку. Такие искусственные завышения могут приводить к тому, что, покупая товар со скидкой 50%, покупатель в результате покупает его дороже, чем он стоил до распродажи, или с небольшой скидкой;

3) комплексное ценообразование (complex pricing), где цена за единицу требует некоторого расчета со стороны покупателя. К примеру, когда на один и то же товар в мультибрендовом магазине предоставлена единая скидка, а в фирменном магазине на него обозначены две скидки. Потребители зачастую не имеют возможности и способности быстро просчитать итоговую цену, поэтому выбирают большее количество;

4) приманивание (baiting), где продавцы продвигают специальные предложения с ограниченным количеством товаров, доступных по сниженной цене. Это ситуация, когда количество разрекламированного по сниженной цене товара искусственно ограничено, либо к моменту покупки товара не оказывается в продаже, а вместо него покупателю предлагается более дорогая версия. Создается искусственный дефицит и покупатель, уже заинтересованный в покупке, не может остановиться и переплачивает;

5) ограниченные по времени предложения (time-limited offers), где специальная цена доступна в течение короткого периода. Это предложения товаров, основанные на боязни потребителя упустить выгоду. В результате потребители действуют немедленно, хотя зачастую даже не планировали покупку. Подобные "флеш-распродажи" создают ажиотаж вокруг бренда и вызывают ощущение срочности. Основной принцип подобных распродаж: дефицит плюс таймер влекут приманивание покупателя.

Раздел 4. Видение развития сферы защиты и развития конкуренции

Республика Казахстан ориентирована на переход от карательной направленности государственной политики по защите и развитию конкуренции к формированию проконкурентной среды на товарных рынках.

Соответствующий вектор развития государственной политики в области конкуренции Республики Казахстан в настоящее время закреплен в основных документах Системы государственного планирования - Стратегии развития Казахстана до 2050 года (далее - Стратегия), Общенациональном приоритете 8 "Построение диверсифицированной и инновационной экономики" (далее - Общенациональный приоритет), Национальном плане развития Республики Казахстан до 2025 года (далее - Нацплан).

Одним из требований Стратегии является обеспечение правил честной конкуренции. В связи с чем честная конкуренция объявлена одним из основных принципов формирования новой модели развития страны, изложенной в Нацплане. Нацпланом в целом сформулированы подходы к реализации, в том числе Общенационального приоритета, направленного на стимулирование и развитие экономической активности предпринимателей, эффективную защиту частной собственности и конкуренции.

Общенациональным приоритетом определены принципиальные изменения для Казахстана, в том числе от:

регулирования к мотивированию:

повышенного административного контроля к упрощению и легальному ведению предпринимательской деятельности;

активной роли государства как собственника и регулятора в отраслях к здоровой конкуренции между частными субъектами.

Также Общенациональным приоритетом определены необходимые для реализации принципиальных изменений основные задачи, в том числе по разгосударствлению в конкурентных отраслях, а также обеспечению здоровой конкурентной среды.

Основным стратегическим показателем является увеличение доли среднего предпринимательства в экономике Казахстана по итогам 2026 года до 16%. Данный показатель будет достигнут посредством обеспечения недискриминационного доступа субъектов предпринимательства к ключевым факторам производства, мерам государственной поддержки, сокращения регуляторных барьеров для развития конкуренции.

Выработанные меры по совершенствованию механизмов защиты и развития конкуренции будут направлены на снижение количества нарушений законодательства в области защиты конкуренции за счет повышения результативности профилактических мер антимонопольного регулирования, а также на повышение качества принимаемых антимонопольных органом решений, основанных на применении экономического анализа.

Будет продолжена работа по ограничению участия государства в предпринимательской деятельности. Реализуемые меры направлены на сокращение количества государственных заданий, единых государственных операторов, неконкурентных видов государственных закупок и закупок квазигосударственного сектора.

Учитывая, что вышеперечисленные меры носят межотраслевой характер, в работу по содействию развитию конкуренции и внедрению проактивной конкурентной политики в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 31 декабря 2020 года № 484 будут вовлечены все центральные государственные и местные исполнительные органы, органы местного самоуправления.

В целях обеспечения благосостояния граждан Республики Казахстан по итогам 2026 года будут реализованы проконкурентные меры по устранению издержек и барьеров переключения.

Раздел 5. Основные принципы и подходы развития сферы защиты и развития конкуренции

Развитие государственной политики в сфере защиты и развития конкуренции осуществляется на основе 7 основных принципов:

1) равенство субъектов предпринимательства (конкурентный нейтралитет).

Основополагающий принцип конкурентной политики, в соответствии с которым всем участникам рынка независимо от их формы собственности и любых иных обстоятельств предоставляются равные условия и возможности при осуществлении предпринимательской деятельности;

2) приоритетность профилактических мер антимонопольного регулирования.

Профилактика нарушений законодательства в области защиты конкуренции и мотивация субъектов рынка исполнять требования, установленные законодательством Республики Казахстан, имеют приоритет перед применением мер государственного принуждения в процессе осуществления предпринимательской деятельности. Формирование конкурентной культуры в обществе;

3) ограниченное участие государства в предпринимательской деятельности ("Правила желтых страниц" ("Yellow pages rules").

В целях развития частного предпринимательства и конкуренции государством принимаются меры, направленные на сокращение доли участия государства в предпринимательской деятельности;

4) ответственность центральных государственных и местных исполнительных органов за реализацию государственной политики по развитию конкуренции.

Центральные и местные исполнительные органы принимают участие в реализации государственной политики в области конкуренции в пределах их компетенции, определенной законодательством Республики Казахстан. Государственные органы в пределах своей компетенции обязаны принимать меры по развитию конкуренции при реализации государственной политики в соответствующих отраслях экономики и не совершать действий (бездействия), нарушающих принцип "полезного действия" ("effet utile") конкуренции;

5) информационная открытость и прозрачность антимонопольного регулирования и контроля.

Деятельность антимонопольного органа должна быть публичной и открытой по принятию решений, затрагивающих интересы субъектов предпринимательства в пределах, установленных законами Республики Казахстан;

6) добросовестная конкуренция.

Деятельность, направленная на ограничение или устранение конкуренции, ущемление прав и законных интересов потребителей, недобросовестная конкуренция запрещаются. Монополистическая деятельность регулируется и ограничивается законом;

7) измеримость результатов государственной политики по развитию конкуренции.

Реализация государственной политики по защите и развитию конкуренции будет осуществляться по следующим направлениям:

1) доступ к ключевой мощности;

2) сокращение административных и экономических барьеров входа на товарные рынки;

3) обеспечение равного доступа субъектов предпринимательства к мерам государственной поддержки;

4) сокращение доли субъектов рынка с государственным участием (разгосударствление экономики);

5) совершенствование механизмов защиты и развития конкуренции.

6) устранение издержек и барьеров переключения.

Доступ к ключевой мощности

Важнейшей задачей является обеспечение доступа к КМ.

Примерами являются магистральная железнодорожная сеть, кабельная канализация для связи, первичные металлы для дальнейшей переработки, морские порты, субстанции для производства лекарств, технологии производства. Будут определены не только принципы доступа к ключевой мощности: равный доступ, открытость, платность, но и будут детализированы условия, сроки, основания отказа и прочее.

В условиях высокой концентрации рынков, в том числе в сфере топливно- энергетического комплекса необходимо обеспечить доступ независимых поставщиков к ресурсам производителей.

С учетом сформированной олигопольной структуры рынка, необходимым инструментом развития конкуренции выступает развитие биржевой (организованной) торговли, которая имеет ряд преимуществ:

обеспечение равного доступа к ресурсам, что обусловлено возможностью одновременного участия на торгах неограниченного круга продавцов и покупателей;

формирование информативного рыночного ценообразования, формирующего надежные ценовые индикаторы;

участникам торгов биржевые площадки гарантируют исполнение обязательств по заключенным сделкам с использованием клиринга биржи, а также экономию ресурсов (проведение торгов в кратчайшие сроки, широкий региональный охват, отсутствие необходимости в поиске контрагентов и проведения конкурсных процедур).

В этой связи должны быть решены 2 основные задачи: расширение перечня биржевых товаров и поэтапное увеличение объемов биржевых торгов.

Казахстанский рынок нефтепродуктов характеризуется высокой степенью монополизации. Деятельность вертикально интегрированных компаний, доминирующих как на оптовом, так и розничном рынках, выдавливает независимых мелких предпринимателей. В этой связи важнейшим направлением станет работа по повышению прозрачности системы производства и реализации нефтепродуктов.

Будут предложены новые конкурентные условия функционирования товарных рынков и реализации ресурсов.

Биржевые торги нефтепродуктами будут проводится в "жестких" рамках, исключающих любые ценовые манипуляции, включая максимальный процентный шаг роста цен в течение в торговой сессии, равномерные объемы реализации, а также приостановление торгов в случаях высоких ценовых колебаний.

Реализация внебиржевых объемов нефтепродуктов будет осуществляться в рамках правил доступа к КМ, определяющих порядок отбора контрагентов, основания отказа в реализации продукции.

Будет также пересмотрен действующий механизм "давальческой" схемы поставки нефти и нефтепродуктов с поэтапным переходом к биржевой торговле нефтью. В условиях сохранения обязательств недропользователей по удовлетворению потребности внутреннего рынка реализация данных подходов обеспечит не только прозрачность функционирования рынка, но и снятие всех ограничений для доступа новых игроков, а также уход с рынка непродуктивных посредников.

Сокращение административных и экономических барьеров входа на товарные рынки

1) оптимизация взаимодействия конкурентной и отраслевых политик.

Антимонопольный орган в целях оптимизации взаимодействия конкурентной и отраслевых политик сосредоточится на межотраслевом взаимодействии.

Для обеспечения данного взаимодействия будут разработаны с соответствующими отраслевыми государственными органами дорожные карты развития конкуренции по результатам анализа состояния конкуренции на соответствующих товарных рынках, проведенного антимонопольным органом.

В рамках дорожных карт развития конкуренции предстоит определить основные механизмы совместного воздействия на конкурентную среду, индикаторы.

В итоге центральные государственные органы в пределах своей компетенции будут принимать меры по развитию конкуренции при реализации государственной политики в соответствующих отраслях экономики;

2) внедрение механизма оценки воздействия вводимого регуляторного инструмента и (или) требования, ужесточения регулирования на состояние конкурентной среды.

С принятием Закона по вопросам конкуренции внедряется механизм оценки воздействия вводимого регуляторного инструмента и (или) требования, ужесточения регулирования на состояние конкурентной среды (далее - ОВК). Под ОВК понимается процесс анализа нормативных правовых актов, направленный на достижение двух основных целей. Во-первых, выявляются те нормы, которые без необходимости препятствуют конкуренции. Во-вторых, оказывается помощь в их пересмотре, чтобы они не создавали таких препятствий без особой необходимости.

ОВК может быть использована государственными органами как для оценки действующих нормативных правовых актов (в конкретных отраслях), так и разрабатываемых проектов нормативных правовых актов.

Применение ОВК позволит государственным органам корректировать отраслевую политику с учетом ее возможного влияния на конкуренцию.

Если результаты ОВК будут указывать на возможность ухудшения состояния конкурентной среды на товарном рынке, разработчик проекта нормативного правового акта должен будет найти наименее антиконкурентную альтернативу, которая позволяет достичь тех же самых целей, что и оцениваемые нормы регулирования.

Таким образом, государственные органы смогут уменьшить число необоснованных ограничений, применяя методологию ОВК, разработанную в соответствии со стандартами ОЭСР.

Включение ОВК в процесс разработки проектов нормативных правовых актов принесет значительные экономические выгоды, указывая на те области, где функционирование рынка без необходимости ограничивается, и предлагая альтернативные нормы, которые позволят достичь поставленных целей, в то же время насколько это возможно, ориентируясь на развитие конкуренции;

3) устранение факторов, приводящих к искажению ценообразования.

В целях устранения факторов, приводящих к искажению ценообразования, и как следствие устраняющих ценовую конкуренцию, будут реализованы меры по поэтапной замене инструментов ценового регулирования инструментами антимонопольного контроля;

4) активизация работы советов по барьерам.

Будет интенсифицирована деятельность краудсорсинговых площадок, направленных на выявление и устранение барьеров входа на товарные рынки.

Обеспечение равного доступа субъектов предпринимательства к мерам государственной поддержки

Глава государства, выступая перед Мажилисом Парламента Республики Казахстан 11 января 2022 года, поставил задачу по кардинальному пересмотру подходов по предоставлению мер государственной поддержки.

В этой связи в целях исключения предпосылок для проявлений фаворитизма принимаемые меры государственной поддержки будут согласовываться с антимонопольным органом, за исключением случаев реализации комплекса антикризисных мероприятий для поддержки экономики, стимулирования деловой активности и занятости населения, инициированных по поручению Президента Республики Казахстан.

При принятии мер государственной поддержки будут учитываться уровень концентрации товарного рынка, его монополизации, наличие барьеров входа на рынок, доля малого, среднего предпринимательства, баланс рынка и уровень государственного участия.

Это будет реализовано посредством согласования новых мер, правил государственной поддержки предпринимательства и мониторинга деятельности лиц, предоставляющих меры поддержки, на предмет соблюдения конкурентного законодательства.

Сокращение доли субъектов рынка с государственным участием (разгосударствление экономики)

Важнейшим направлением развития конкуренции является сокращение государственного участия.

В этой связи будет изменена текущая роль государства в экономике за счет ее выборочного снижения в предпринимательской деятельности и обеспечения равных условий для участников рынка. Результаты данной работы обеспечат увеличение числа частных предприятий за счет освобождения государством соответствующих рыночных ниш, повышение конкуренции между субъектами товарных рынков, а также сокращение затрат субъектов квазигосударственного сектора, которые в условиях конкуренции будут вынуждены оптимизировать свою деятельность. Данное направление будет реализовано посредством решения нижеследующих задач.

1) применение "секторального подхода".

В реализацию принципа "Правила желтых страниц" ("Yellow Pages Rules") будет продолжена работа по приватизации объектов государственной собственности.

Для ускорения процессов разгосударствления внедряется "секторальный подход" (метод ускоренной приватизации). Так, вместо привязки к ОКЭД (разукрупненные категории предпринимательской деятельности) будут рассматриваться конкретные сферы экономической деятельности, включающие множество товарных рынков.

Новые подходы к отбору активов, подлежащих передаче в конкурентную среду, будут реализованы в два этапа.

В первую очередь будут предложены базовые критерии отбора, понятные для общества, государственных органов. Это доля малого и среднего предпринимательства, частных инвестиций, оборот розничной торговли частных предпринимателей. Данные показатели будут рассматриваться в административных границах нахождения объекта приватизации.

На втором этапе в целях недопущения создания монопольного положения при приватизации государственных доминирующих компаний будет определен порядок формирования плана приватизации. Перед оценкой актива антимонопольный орган также будет давать предложения о вариантах приватизации с учетом сложившейся структуры рынка;

2) оптимизация перечня видов деятельности, разрешенных для субъектов квазигосударственного сектора.

С учетом новых задач по кардинальному сокращению государственного участия в экономике разработан новый формат перечня видов деятельности. Пересмотр действующих инструментов позволит внедрить принципы "умного регулирования", а именно сокращение видов деятельности государства с учетом уровня развития конкуренции в регионах.

Новая редакция перечня позволит исключить присутствие государства в крупных городах без ущерба для сельского населения. Кроме того, с учетом исполнения плана приватизации неактуальные виды деятельности будут автоматически исключаться в целях недопущения повторного присутствия государства на рынках с развитой конкуренцией.

Новый формат перечня позволит сократить участие государственных предприятий с учетом баланса интересов государства и бизнеса;

3) сокращение количества государственных заданий и обеспечение доступа к закупкам в государственном, квазигосударственном секторе.

Одним из направлений по сокращению государственного участия в предпринимательстве будет определение исчерпывающего перечня оснований выделения государственных заданий как наиболее распространенной формы финансирования подведомственных предприятий и неконкурентного закупа ТРУ. В целях обеспечения единой правоприменительной практики в реализацию принятого в начале 2022 года Закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам развития конкуренции" будет внедрена процедура согласования государственных заданий в порядке, определяемом антимонопольным органом.

В условиях смешанной экономики при осуществлении закупок государство выступает в качестве крупнейшего потребителя целого ряда отраслей экономики, превращая закупки в мощный инструмент поддержки предпринимательства. В связи с пандемией его значение существенно возрастает, поэтому будут пересмотрены основания для осуществления закупок из одного источника.

Вместе с тем, учитывая объемы государственных, квазигосударственных закупок, будет предложено не только ужесточение процедур для национальных компаний, но расширение доступа к закупкам для малого, среднего бизнеса и новых субъектов рынка;

4) снижение количества единых государственных операторов.

Выявлено более 50 субъектов рынка, наделенных специальными правами, уполномоченных на реализацию отдельных экономических функций и монопольное оказание услуг. Наличие норм, закрепляющих специальные права за определенными субъектами рынка, ограничивает конкуренцию на соответствующих товарных рынках и, как правило, ведет к увеличению расходов покупателей товаров.

Предоставление специальных прав субъектам рынка должно соответствовать установленным Предпринимательским кодексом целям и задачам такого ограничения конкуренции: сохранение конституционного строя, обеспечение национальной безопасности, общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья граждан.

Более того, на деятельность субъектов государственной монополии распространяется ряд ограничений, таких как реализация товаров по регулируемым ценам, запрет на осуществление иных видов деятельности (участие на смежных рынках), законодательное регулирование их деятельности. Наличие этих требований обусловлено наличием монопольного права и высокими рисками злоупотребления им. С учетом изложенного правовой режим государственной монополии будет распространен на операторов.

В рамках подписанного Главой государства 3 января 2022 года Закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам развития конкуренции" жестко регламентированы условия создания и функционирования государственных и частных операторов. Это конкурсный отбор, ограниченный срок деятельности, согласование цен и запрет на осуществление неосновной деятельности.

Будет продолжена работа по сокращению уже созданных операторов;

5) регулирование деятельности социально-предпринимательских корпораций.

В рамках действующего законодательства перед СПК не определены конкретные цели и задачи. Региональные институты развития конкурируют с частным бизнесом при решении краткосрочных задач МИО. Для решения данной проблемы будет разработан проект концепции проекта Закона по вопросам совершенствования деятельности СПК.

Совершенствование механизмов защиты и развития конкуренции

Совершенствование механизмов защиты и развития конкуренции позволит повысит эффективность антимонопольных мер, направленных на формирование благоприятной конкурентной среды. Будут решены вопросы по развитию инфраструктуры повышения квалификации сотрудников антимонопольных органов, развитию институтов разъяснений и рекомендаций по применению законодательства в области защиты конкуренции, обеспечению эффективного взаимодействия между антимонопольным органом, органами судебной и исполнительной власти в целях выработки единых подходов в правоприменении и методологической помощи. В целях предупреждения антиконкурентных действий крупных участников различных товарных рынков, в том числе тех, чья торговая практика, ценовая политика прямым образом влияет на благосостояние потребителей, будут созданы дополнительные стимулы по принятию субъектами рынка актов антимонопольного комплаенса. Для этого будут приняты методические рекомендации по разработке и внедрению внутреннего акта антимонопольного комплаенса.

Будет обеспечено повышение качества экономического анализа.

Несмотря на действенность методики анализа для оценки состояния конкуренции на товарном рынке, структуры рынка, имеющихся барьеров входа, влияния государственного участия на конкуренцию современные тенденции развития антимонопольного законодательства ставят во главу угла полноценный многофакторный экономический анализ рыночной ситуации.

В этой связи при рассмотрении фактов нарушений законодательства в области защиты конкуренции основная работа будет сосредоточена на применении экономического анализа на основе эконометрических моделей. При этом Методика анализа состояния конкуренции на товарных рынках станет основой проведения этой работы.

В целях увеличения прозрачности и эффективности работы антимонопольного органа, включая более качественное применение экономического анализа и экспертизы, будет рассмотрена целесообразность внедрения института главного экономиста по конкуренции (chief competition economist) на основе передового международного опыта.

Законодательство о конкуренции и методология проведения анализа состояния конкуренции на товарных рынках будут усовершенствованы применительно к цифровой экономике.

Во-первых, будет уточнено, что безвозмездное предоставление товаров или услуг, то есть предоставление товаров или услуг другой стороне (например, пользователям) без получения от нее платы или иного встречного предоставления не препятствует определению границ рынка, рынок может существовать и в том случае, если товар или услуга предоставлены покупателю безвозмездно. Данная поправка будет введена в закон для того, чтобы не было сомнений в том, что антимонопольное ведомство может определить границы рынка даже тогда, когда товар или услуга (например, интернет-поиск, мессенджеры) предоставляется безвозмездно.

Во-вторых, будут введены новые факторы, которые будут учтены при оценке доминирующего положения цифровых платформ.

Эффективный анализ слияний является важным компонентом любого режима конкуренции. Это может помочь предотвратить вред для потребителей от антиконкурентных сделок, которые снижают конкуренцию между конкурирующими фирмами и исключают конкурентов.

В целях повышения эффективности деятельности антимонопольного органа для стимулирования инвестиционной активности будут оптимизированы бизнес-процессы при рассмотрении ходатайств о согласии на экономическую концентрацию.

На законодательном уровне будут внесены изменения, позволяющие услугополучателям представлять меньшее количество документов по аналогии с международным опытом.

В целом перечисленные направления оптимизации процесса рассмотрения сделок по экономической концентрации антимонопольного органа должны положительным образом отразиться на его деятельности, способной предупреждать совершение опасных для конкуренции сделок и минимизировать издержки административных процедур, возлагаемых на субъектов рынка.

Кроме того, будет установлена обязанность по проведению анализа конкуренции на смежных рынках. В целях обоснования решений по экономической концентрации будет обеспечено включение в мотивировочную часть изложения выводов о состоянии конкуренции на соответствующем товарном рынке и последствиях осуществления сделки.

Устранение издержек и барьеров переключения

Обеспечение открытости рынков ("Open markets").

1) по примеру стран ОЭСР будут реализованы меры, направленные на смягчение недостатков рыночного механизма и тем самым на благо потребителя. В данном случае в условиях проводимой цифровизации экономики подлежит развитию набирающий в мировой практике тренд по внедрению системы "открытых интерфейсов", которая представляет собой общедоступный набор программных инструментов, обеспечивающих взаимодействие между приложениями.

К основным преимуществам открытых интерфейсов относят в первую очередь повышение качества услуг за счет увеличения скорости всех бизнес- процессов, расширение продуктовой линейки (ассортимента) и удобный поиск выгодных предложений, персонализацию товарного предложения посредством анализа и определения потребительских предпочтений.

В данном случае стоит задача по обеспечению доступа к информационным ресурсам провайдеров товаров (работ, услуг) для их интеграции или создания сравнительных ресурсов для анализа и дистрибуции продуктов (витрины-агрегаторы, отражающие информацию о товарах (работах, услугах) от разных поставщиков и представляющие возможность их сравнения).

Таким образом, покупатели получают широкие возможности для выбора товаров (работ, услуг) и смены поставщиков, и как результат устраняются препятствия для поиска более подходящих сделок и переориентации спроса, что стимулирует конкуренцию за потребителя.

Кроме того, внедрение информационных технологий позволяет формировать электронные платформы (market place), позволяющие приобретать товары (работы, услуги) удаленно, тем самым обеспечивает конкурентный механизм онлайн-смены операторов услуг. В настоящее время, такой механизм должен заработать на рынках в сфере жилищно-коммунального хозяйства;

2) Законом "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам развития конкуренции" предусмотрен неограниченный круг действий, признаваемых недобросовестной конкуренцией. В этой связи антимонопольный орган Республики Казахстан в рамках механизмов раскрытия недобросовестной конкуренции рассмотрит практику "токсичной конкуренции" (toxic competition), то есть идентифицирования и эксплуатирования субъектами рынка поведенческих слабостей потребителей и принуждения их к иррациональному выбору, основанному на ассиметричности информации.

В частности, на примере опыта антимонопольного органа Великобритании будут рассмотрены пять недобросовестных схем ценообразования.

Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

6.1. Целевые индикаторы к концу 2026 года:

доля среднего предпринимательства в экономике - не ниже 16 % ВДС в ВВП.

6.2. Ожидаемые результаты к концу 2026 года:

1) Рейтинг Глобального индекса конкурентоспособности Всемирного экономического форума по индикатору "Конкуренция в сфере услуг" - не ниже 66 баллов к 2026 году;

2) недискриминационный доступ субъектов предпринимательства к ключевой мощности и мерам государственной поддержки на принципах "конкурентного нейтралитета";

3) эффективная система предупреждения регуляторных барьеров, сдерживающих развитие конкуренции, и устранение не менее 50 барьеров к 2026 году;

4) ограниченное участие государства в предпринимательской деятельности (доля участия государства в экономике) - не ниже 13,9 % к 2026 году;

5) благоприятная институциональная и организационная среда для эффективной защиты и развития конкуренции;

6) эффективный механизм сменяемости гражданами Республики Казахстан поставщиков товаров (работ и услуг).

	ПРИЛОЖЕНИЕ к Концепции защиты и развития конкуренции в Республике Казахстан на 2022-2026 годы

План действий по реализации Концепции защиты и развития конкуренции в Республике Казахстан на 2022-2026 годы

Сноска. Приложение с изменениями, внесенными Указом Президента РК от 26.09.2023 № 361.

№	Наименование реформ / основных мероприятий	Форма завершения	Срок завершения	Ответственные исполнители
1	2	3	4	5
Целевой индикатор 1. Доля среднего предпринимательства в экономике: 2022 год - 11,2%, 2023 год - 12,5%, 2024 год - 13,7%, 2025 год - 15%, 2026 год - 16%
Направление 1. Доступ к ключевой мощности
1.	Мероприятие 1. Определение минимальной доли и объемов товаров (нефтепродукты, коммунально-бытовой уголь), подлежащих обязательной реализации через товарные биржи	приказ, план поставок нефтепродуктов	IV квартал 2022-2026 годы	МТИ, МЭ, МИИР, АЗРК
1-1.	Мероприятие 1-1. Обеспечение регистрации внебиржевых сделок и закрепление соответствующей ответственности	Приказ	IV квартал 2025 года	МТИ
2.	Исключен Указом Президента РК от 26.09.2023 № 361.
3.	Мероприятие 3. Пересмотр действующего механизма "давальческой" схемы поставки нефти и нефтепродуктов	информация в АП	IV квартал 2022 года	МЭ, АЗРК
4.	Мероприятие 4. Внесение изменений в Правила осуществления наземного обслуживания в аэропортах, а также в Правила доступа к оказанию услуг на территории аэропорта, не относящихся к аэропортовской деятельности	приказ	IV квартал 2022 года	МИИР, АЗРК
5.	Мероприятие 5. Разработка и утверждение методики расчета инфраструктурного сбора, взимаемого эксплуатантом аэропорта за пользование инфраструктурой	приказ	II квартал 2023 года	МИИР, АЗРК

6.	Мероприятие 6. Обеспечение недискриминационного доступа частным железнодорожным грузовым перевозчикам посредством внесения изменений в Правила доступа к услугам МЖС	приказ	IV квартал 2023 года	МИИР, АЗРК
7.	Мероприятие 7. Обеспечение равного доступа частных железнодорожных грузовых перевозчиков к информационным системам оператора инфраструктуры	информация в АП	IV квартал 2023 года	МИИР, АЗРК
8.	Мероприятие 8. Демонополизация группы компаний АО "Казахтелеком" путем поэтапной реализации дочерних компаний (операторов сотовой связи)	информация в АП	IV квартал 2023 года	АЗРК, МЦРИАП
9.	Мероприятие 9. Внесение изменений в Правила предоставления в пользование кабельной канализации	приказ	IV квартал 2022 года	МЦРИАП, АЗРК
10.	Мероприятие 10. Проработка вопроса принятия Правил обеспечения отечественным сырьем предприятий обрабатывающей промышленности	предложения в АП	IV квартал 2022 года	МИИР, АЗРК
Направление 2. Сокращение административных и экономических барьеров входа на товарные рынки
11.	Мероприятие 11. Конкретизация регламентации определения сроков действия соглашений национального железнодорожного перевозчика по социально-значимым маршрутам (от 5 до 20 лет)	информация в АП	IV квартал 2023 года	МИИР
12.	Мероприятие 12. Обеспечение доступа частных железнодорожных перевозчиков к осуществлению перевозок на международных сообщениях	информация в АП	IV квартал 2023 года	МИИР
13.	Мероприятие 13. Принятие мер по выравниванию тарифов электроснабжающих организаций с учетом защиты социально уязвимых слоев населения	информация в АП	IV квартал 2022 года	МНЭ, АЗРК
14.	Мероприятие 14. Разработка и утверждение дорожных карт по развитию конкуренции в курируемых отраслях по результатам анализа состояния конкуренции на соответствующих товарных рынках, проведенных антимонопольным органом	дорожные карты по развитию конкуренции на соответствующих товарных рынках	IV квартал, ежегодно	Отраслевые ЦГО, АЗРК
Направление 3. Обеспечение равного доступа субъектов предпринимательства к мерам государственной поддержки
15.	Исключен Указом Президента РК от 26.09.2023 № 361.
16.	Мероприятие 16. Обеспечение недискриминационного доступа к субсидиям в сельском хозяйстве	информация в АП	IV квартал 2023 года	МСХ, АЗРК
Направление 4. Сокращение доли субъектов рынка с государственным участием
17.	Мероприятие 17. Внесение предложений по приватизации государственных предприятий, юридических лиц, более пятидесяти процентов акций (долей участия в уставном капитале) которых принадлежат государству, и аффилированных с ними юридических лиц	Предложения в АП	IV квартал, ежегодно	АЗРК
18.	Мероприятие 18. Проработка вопроса реализации пакета акций компаний квазигосударственного сектора, участвующих в пассажирской перевозочной деятельности	предложения в АП	IV квартал 2023 года	МИИР, АЗРК

19.	Мероприятие 19. Проработка вопроса приватизации 6 автобусных парков с участием государства в городах республиканского и областного значения	предложения в АП	II квартал 2023 года	АЗРК, МИО, МИИР
20.	Мероприятие 20. Осуществление комплекса мероприятий, направленных на минимизацию участия и влияния института государственных заданий на состояние конкуренции на соответствующих товарных рынках	информация в АП	IV квартал, ежегодно	АЗРК
21.	Мероприятие 21. Проведение анализа деятельности отдельных субъектов специального права и выработка предложений по передаче их функций в конкурентную среду	предложения в АП	IV квартал 2026 года	АЗРК, МНЭ, МФ
21-1.	Мероприятие 21-1. Разработка проекта Закона, направленного на снижение количества единых операторов	Проект Закона	IV квартал 2023-2025 годы	АЗРК
22.	Мероприятие 22. Формирование нового формата перечня видов деятельности, разрешенных для субъектов квазигосударственного сектора	Информация в АП	II квартал 2024 года	АЗРК
23.	Мероприятие 23. Пересмотр подходов проведения закупок субъектов квазигосударственного сектора, в том числе АО "ФНБ "Самрук-Казына"	информация в АП	IV квартал 2022 года	МФ, АЗРК
24.	Мероприятие 24. Сокращение в государственных закупках оснований закупа из одного источника	проект Закона	IV квартал 2023 года	МФ, АЗРК
Направление 5. Совершенствование механизмов защиты и развития конкуренции
25.	Мероприятие 25. Принятие Правил проведения оценки воздействия на конкуренцию	приказ	IV квартал 2022 года	АЗРК
26.	Мероприятие 26. Принятие методических рекомендаций по разработке и внедрению внутреннего акта антимонопольного комплаенса	приказ	II квартал 2022 года	АЗРК
27.	Мероприятие 27. Совершенствование методологии проведения анализа состояния конкуренции на товарном рынке, в том числе с учетом цифровых рынков	приказ	IV квартал 2023 года	АЗРК
28.	Мероприятие 28. Разработка гайдлайнов (путеводителей) с рекомендациями (по каждому виду нарушений законодательства в области защиты конкуренции с возможными мерами ответственности)	Методическое пособие	IV квартал 2026 года	АЗРК
29.	Мероприятие 29. Разработка сборника наглядных кейсов по всем видам нарушений законодательства в области защиты конкуренции	сборник	IV квартал 2026 года	АЗРК
30.	Мероприятие 30. Проработка вопроса внедрения института главного экономиста по конкуренции	предложения в АП	IV квартал 2023 год	АЗРК
Направление 6. Устранение издержек и барьеров переключения
31.	Мероприятие 31. Проработка вопроса внедрения механизмов, обеспечивающих устранение для потребителей издержек и барьеров переключения на товарных рынках	предложение в АП	IV квартал 2022 года	АЗРК, ЦГО
31-1.	Мероприятие 31-1. Внесение изменений и дополнений в Правила организации и функционирования розничного рынка электрической энергии, а также предоставления услуг на данном рынке в части поэтапного сокращения количества рабочих дней на прохождение потребителем процедуры смены поставщика электрической энергии	Приказ	IV квартал 2025 года	МЭ, АЗРК, АО "КОРЭМ" (по согласованию)
32.	Мероприятие 32. Создание правовых условий организации электронных платформ по смене поставщиков услуг домофонных лифтовых, управляющих компаний	приказ	IV квартал 2022 года	МИИР, МЦРИАП, АЗРК
33.	Мероприятие 33. Рассмотрение недобросовестных практик ценообразования, основанных на ассиметричности информации	информация в АП	IV квартал 2023 года	АЗРК
34.	Мероприятие 34. Устранение практики навязывания излишних финансовых и нефинансовых услуг	Постановление правления Агентства	IV квартал 2022 года	АРРФР
35.	Мероприятие 35. Разработка мер по снижению комиссий при оказании финансовых услуг	информация в АП	IV квартал 2023 года	АЗРК, АРРФР
36.	Мероприятие 36. Разработка мер по устранению инфраструктурных барьеров при проведении сделок и транзакций между клиентами различных банков	информация в АП	IV квартал 2023 года	АЗРК, НБ, АРРФР

Примечание: расшифровка аббревиатур:
АП - Администрация Президента Республики Казахстан
АО - акционерное общество
МСХ - Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан
АЗРК - Агентство по защите и развитию конкуренции Республики Казахстан
МИИР - Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан
МИО - местные исполнительные органы
ВВП - валовый внутренний продукт
ВДС - валовая добавленная стоимость
МФ - Министерство финансов Республики Казахстан
АРРФР - Агентство Республики Казахстан по регулированию и развитию финансового рынка
МЖС - магистральная железнодорожная сеть
ЦГО - центральные государственные органы
АСПР - Агентство по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан
МТИ - Министерство торговли и интеграции Республики Казахстан
НБ - Национальный Банк Республики Казахстан
МНЭ - Министерство национальной экономики Республики Казахстан
МЦРИАП - Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан
МЭ - Министерство энергетики Республики Казахстан

Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022 - 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 22 маусымдағы № 938 Жарлығы.

ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022 - 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) бекітілсін.

2. Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты орталық және жергілікті атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар:

1) Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде шаралар қабылдасын;

2) Тұжырымдаманың орындалу барысы туралы ақпаратты Мемлекеттік жоспарлау жүйесінде белгіленген тәртіпте және мерзімде ұсынсын.

3. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Президенті

Қ.Тоқаев

Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 22 маусымдағы № 938 Жарлығымен БЕКІТІЛГЕН

Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022 - 2026 жылдарға арналған
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

МАЗМҰНЫ

1-бөлім. Паспорт.

2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау

3-бөлім. Халықаралық тәжірибені шолу

4-бөлім. Бәсекелестікті қорғау және дамыту саласын дамытудың пайымы

5-бөлім. Бәсекелестікті қорғау және дамыту саласын дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

6-бөлім. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер

Қосымша Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022-2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

l-бөлім. Паспорт

Атауы	Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022-2026 жылдарға арналған тұжырымдамасы
Әзірлеу үшін негіз	Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының 8-жалпыұлттық басымдығының 1, 4-міндеттері Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 2 қарашадағы № 21-4788 тапсырмасы
Әзірлеуші мемлекеттік орган	Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі
Іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар	Орталық мемлекеттік органдар және жергілікті атқарушы органдар
Іске асыру мерзімі	2022-2026 жылдар

2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау

2.1. Бәсекелес ортаның ағымдағы жай-күйін және бәсекелестікті дамыту және монополистік қызметті шектеу бойынша қабылданып жатқан шараларды бағалау

2018 - 2021 жылдар аралығында жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйіне монополияға қарсы орган жүргізген талдаулардың нәтижелері ел экономикасының базалық салаларында нарықтық биліктің жоғары шоғырлану деңгейі (бәсекелестіктің төмен деңгейі) бар екенін көрсетеді.

Соңғы үш және одан да көп жыл ішінде үш ірі тауар (тауар деп азаматтық айналым объектісі болып табылатын тауар, жұмыс, көрсетілетін қызмет түсініледі) берушінің шоғырлану деңгейі (белгілі бір ірі өнім берушілер санының тауар өткізу (беру) көлемінің осы тауар нарығында барлық өнім берушілердің тауар өткізуінің (беруінің) жалпы көлеміне пайыздық қатынасы ретінде айқындалады) орташа алғанда 60-тан 100%-ға дейінгі диапазонда өзгеріп отырады.

Нәтижесінде, нарықтардың қалыптасқан құрылымы "монополиялық рентаны" теріс пайдаланудың алуан түріне алғышарттар жасайды. Осыған байланысты монополияға қарсы органның күш-жігері ұзақ уақыт бойы Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтарды анықтауға және олардың жолын кесуге бағытталды.

Электр энергиясының нарықтары жоғары шоғырланумен сипатталады. Электр энергиясының көтерме сауда нарығын электр энергиясын өндіру, тасымалдау және бөлшек саудада өткізу бойынша энергиялық активтерді қамтитын вертикалды интеграцияланған энергетикалық компаниялар ("Самұрық-Энерго", "Қазақстан коммуналдық жүйелері", "Орталық Азия электр энергетикалық корпорациясы" компаниялары топтарының жиынтық үлесі 50%-дан асады, жекелеген шекараларда нарықтар іс жүзінде 100%-ға дейін монополияланған) және жекелеген өңірлік электр станциялары олигополиялап алған. 2019 - 2021 жылдар аралығында осы топтардың салыстырмалы үлестері өзгеріссіз қалды немесе болмашы өзгеріске ұшырады.

Бөлшек сауда нарығында энергиямен жабдықтаушы ұйымдар арасындағы бәсекелестікті дамыту үшін тауар нарығының оңтайлы құрылымы жеткілікті дәрежеде ұйымдастырыла алмады: іс жүзінде электр желілік және (немесе) энергия өндіруші ұйымдармен вертикалды интеграцияланған энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың үлесі 55-70%-дан (Нұр-Сұлтан қаласында, Түркістан, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында) 90-100%-ға дейін (қалған өңірлерде) өзгеріп отырады.

Отын-энергетика кешені саласында олигополистік топтардың неғұрлым үстем болу деңгейі мұнай өнімдері нарықтарында да байқалады, онда 2021 жылдың қорытындылары бойынша сұйытылған мұнай газын үш ірі берушінің үлесі 80%-ға (2019 жылы - 86%, 2020 жылы - 77%) жетті (үш негізгі өнім берушінің: "CNPC", "Petrosun", "KMG" үлесі 70%-дан астам, бұл ретте жекелеген жергілікті өндірушілер газды негізінен географиялық орналасуына сәйкес келетін өңірге береді).

Коммуналдық-тұрмыстық көмір нарығын талдау ірі 2 көмір берушінің нарықтық үлесі 70%-дан асатынын (2019 жылы - 76%, 2020 жылы - 74%) көрсетті, бұл ретте "Шұбаркөл Көмір" АҚ мен "Қаражыра" АҚ-ның үлесі әрқайсысында 30%-дан асады. Энергия өндіруші ұйымдардың мұқтаждары үшін көмір берудің тауар нарығында "Богатырь Көмір" ЖШС тұрақты түрде үстем жағдайға ие болып отыр.

Сол сияқты көлік және байланыс саласындағы тауар нарықтарындағы шоғырлану деңгейі де жоғары болып қалуда. Теміржол жүк тасымалдары нарығын талдау нәтижелері осы нарықтың жоғары шоғырланғанын, бәсекесі дамымағанын көрсетті. 2021 жылы осы тауар нарығындағы үш ірі өнім берушінің үлесі 93%-дан астам (2019 жылы - 100%, 2020 жылы - 98%-дан астам) болды. Негізгі нарықтық үлеске "ҚТЖ - Жүк тасымалдары" АҚ ("ҚТЖ ҰК" АҚ- ның еншілес ұйымы) ие болып отыр, ол арнаулы және әскери тасымалдарды да орындайтын және бүкіл магистральдық теміржол желісінде поездарды қалыптастыру жоспарын іске асыруды да қамтамасыз ететін жүктердің ұлттық тасымалдаушысы болып табылады.

Жолаушылар теміржол тасымалдары кызметтерінің нарығын талдау нәтижелері бойынша жолаушылар айналымы жөніндегі ең көп үлесті "Жолаушылар тасымалы" АҚжәне "Қала маңындағы тасымалдар" АҚ тұлғалар тобы иеленетіні анықталды, олардың үлесі 63,5%-ды (2018 жылы - 76%-дан астам, 2019 жылы - 75%-дан астам) құрады. "Жолаушылар тасымалы" АҚ жолаушыларды, багажды, жүкбагажын және пошта жөнелтілімдерін тасымалдау бойынша ұлттық тасымалдаушы болып табылады.

Әуе көлігіндегі жолаушылар ағынының жалпы көлемінде, оның ішінде жекелеген ішкі жолаушылар тасымалдарында "Эйр Астана" АҚ, "SCAT" авиакомпаниясы" АҚ үстем жағдайға ие. Бұған дейін "Bek Air" АҚ авиакомпаниясының жолаушылар тасымалдау жөніндегі қызметі тоқтатыла тұрған болатын, бұл кейіннен нарықтың аса ірі ойыншыларының үстем жағдайын күшейтті, 2021 жылы олардың жиынтық үлесі 93%-дан астам (2019 жылы - 86%-дан астам, 2020 жылы - 89%-дан астам) болды.

Ұялы байланыс қызметтерінің нарығы шоғырлану деңгейі жоғары дуополистік болып табылады, (2019 - 2021 жылдар аралығында негізгі өнім берушілердің үлесі 100%-ды құрады). Нарықта екі нарық субъектісі - "Кар-Тел" және "Қазақтелеком" тұлғалар тобы бар (бұрын 2016 жылға дейін төрт нарық субъектісі: "Алтел", "Мобайл Телеком-Сервис", "Кселл" және "Кар-Тел" әрекет еткен). Мемлекет қатысатын ұлттық компания - "Қазақтелеком" АҚ-ның үлесіне мобильді байланыс нарығының 60%-дан астамы тиесілі.

Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласында көрсетілетін қызметтердің ұсынылуы нарыққа қатысушылар санының көптігімен сипатталады, бұл ретте, осыған қарамастан, шоғырлану деңгейі жоғары, мысалы, тұрмыстық қатты қалдықтарды әкету жөніндегі көрсетілетін қызметтер нарығында 2019 - 2021 жылдар аралығында көрсетілетін қызметтерді үш ірі берушінің үлесі 90%-дан асты (2019 жылы - 91,45%, 2020 жылы - 91,35%, 2021 жылы - 91,25%), 2021 жылы лифтілік қызмет көрсету қызметтерінің нарығында 89,7%-дан асты (2019 жылы - 89,5%, 2020 жылы - 87,2%), 2021 жылы домофон қызметтерінің нарығында 85%-дан асты (2019 жылы - 85,9%, 2020 жылы - 86,5%).

Жол битумы нарығы да үстем нарық субъектілерінің ("Қаражанбасмұнай" АҚ, "PETROSUN" ЖШС, "Газпромнефть-Битум Қазақстан" ЖШС) бар екенін көрсетті, 2021 жылы олардың үлесі 80%-дан асты (2019 жылы - 82,6%, 2020 жылы - 77,74%). Түсті металдар нарықтарында да компаниялардың шектеулі саны ("Қазақмыс корпорациясы" ЖШС, "Қазмырыш" ЖШС, KAZ Minerals компаниялар тобы) өз қызметін жүзеге асыруда.

Мемлекет пен кәсіпкерлік субъектілерінің негізгі өзара іс-қимыл қағидаттарының бірі мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке шектеулі қатысуы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне (бұдан әрі - Кодекс) сәйкес мемлекеттік кәсіпорындарды, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғаларды және олармен үлестес тұлғаларды құру және мемлекеттік кәсіпорындар, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар және олармен үлестес, өз қызметін Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асыратын тұлғалар жүзеге асыратын қызмет түрлерін кеңейту және (немесе) өзгерту монополияға қарсы органның келісімін талап етеді.

2021 жылы квазимемлекеттік сектордың 5 (2020 жылы - 15, 2019 жылы - 7) компаниясын құрудан бас тартылды. Бұл ретте құрылуы келісілген квазимемлекеттік сектор субъектілерінің 80%-дан астамы (2021 жылы - 61, 2020 жылы - 44, 2019 жылы - 50) әртүрлі әлеуметтік объектілер мен тіршілікті қамтамасыз ету объектілеріне жатады.

Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысу үлесін қысқарту жөніндегі шаралар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы № 1095 қаулысымен бекітілген мемлекеттік кәсіпорындар, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар және олармен үлестес тұлғалар жүзеге асыратын қызмет түрлерінің тізбесін (бұдан әрі - тізбе) қысқарту арқылы да жүзеге асырылуда.

Тізбе бекітілгенге дейін АҚ, ЖШС нысанындағы квазимемлекеттік сектор субъектілеріне 652 қызмет түріне рұқсат етілді, тізбе бекітілгеннен кейін олардың саны 346-ға дейін қысқарды. 2015 жылы тізбе бекітілген кезден бастап ол қысқарған жоқ, қайта жаңа заңнаманы іске асыру шеңберінде рұқсат етілген қызмет түрлерінің саны 348-ге дейін өсті.

2019 жылы Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес тізбеге ауқымды ревизия жүргізілді, оның қорытындысы бойынша монополияға қарсы орган негізінен сервистік көрсетілетін қызметтерге (жөндеу, қызмет көрсету) жататын 119 қызмет түрін алып тастауды ұсынды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 19 желтоқсандағы № 944 қаулысымен тізбе 31%-ға немесе 107 қызмет түріне (348-ден 241-ге дейін) қысқартылды.

Кодекске сәйкес монополиялық жағдайдың туындауын және (немесе) бәсекелестіктің шектелуін болдырмау мақсатында монополияға қарсы орган экономикалық шоғырлануды реттеуді жүзеге асырады.

Жалпы, 2021 жылы 48 (2020 жылы - 53, 2019 жылы - 80) мәміле бойынша келісім берілді.

Тергеп-тексеру рәсімінің шеңберінде жүзеге асырылатын, Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтарды анықтау және олардың жолын кесу тағы бір маңызды элемент болып табылады.

2021 жылы барлығы 121 тергеп-тексеру (2020 жылы - 109 тергеп-тексеру, 2019 жылы - 87 тергеп-тексеру) аяқталды.

Статистика көрсеткендей, "жұмсақ құқық" құралдарын: ескертуді, хабарламаны, монополияға қарсы комплаенсті қолдану фактілерінің саны артып келеді.

Мысалы, 2020 жылы хабарламалар саны ең жоғары нәтижеге жетті - 874 хабарлама (2019 жылы - 558 хабарлама, 2021 жылы - 472 хабарлама). Хабарламалардың орындалуы 80%-дан асады.

Монополияға қарсы комплаенстің сыртқы актісінің келісілген жобаларының саны бойынша экспоненциалды өсу байқалады: 2021 жылы монополияға қарсы комплаенстің сыртқы актісінің 236 жобасы келісілді, 2020 жылы 82 жоба келісілді, 2019 жылы 1 жоба келісілді.

Монополияға қарсы орган бәсекелестікті дамыту жолындағы кедергілерді жою бойынша дәйекті жұмыс жүргізуде.

2017 жылы заңнамаға бәсекелестікті дамытуға кедергі келтіретін нормаларды анықтау тұрғысынан ревизия (108 заңға және 972 заңға тәуелді актіге мониторинг) жүргізілді. 2018 жылы "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне кәсіпкерлік қызметті реттеуді жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен бәсекелестікке тосқауыл болатын кедергілер алып тасталды.

2020 жылы 50-ден астам заңнамалық актіде бәсекелестікке тосқауыл болатын нормативтік кедергілерге ревизия жасаудың 2-кезеңі аяқталды және анықталған проблемаларды шешу бойынша тиісті ұсыныстар "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бизнес-ахуалды жақсарту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңға енгізілді.

2020 жылы Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің жанынан краудсорсинг қағидаттарында тауар нарықтарына кіру кедергілерін анықтау және жою бойынша кеңестер (бұдан әрі - кедергілер жөніндегі кеңестер) құрылды. Кедергілер жөніндегі кеңестер жұмыс істеген уақыт ішінде бәсекелестікті дамыту жолында 58 жүйелік кедергі анықталды. Оларды шешу үшін әдіснамалық кеңестер құрылуда. 2021 жылы бәсекелестікті дамыту жолындағы 10 жүйелік кедергі жойылды.

2.2. Орта мерзімді перспективада шешуді талап ететін негізгі проблемалар

Жүргізіліп жатқан реформаларға қарамастан, Қазақстан Республикасының тауар нарықтарындағы бәсекелес ортаның бұрмалануына ықпал ететін және шешімді талап ететін жүйелік проблемалар сақталуда:

1) "негізгі қуатқа" шектеулі қол жетімділік;

2) баға белгілеуді бұрмалау;

3) таңдап қамқорлық жасау немесе фаворитизм;

4) бәсекелестік және салалық саясаттардың өзара іс-қимыл мәселелері;

5) қолданыстағы бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерінің жетілмегендігі;

6) ақпараттың асимметриялығы.

"Негізгі қуатқа" шектеулі қол жетімділік

Бүгінгі күні "негізгі қуатқа" (бұдан әрі - НҚ) қол жеткізу шарттары реттелетін қызметтерді көрсету қағидалары шеңберінде салалық заңнаманың, табиғи монополиялардың көрсетілетін қызметтерін ұсыну шарттарын айқындайтын табиғи монополиялар туралы заңнаманың және тауар нарықтарындағы үстем, монополиялық жағдайды теріс пайдалануға тыйым салатын монополияға қарсы заңнаманың нормаларымен реттеледі.

Дегенмен, бүгінгі күні қолданылып жүрген заңнамада тиісті тауар нарығына кірудің нақты қағидалары жоқ, оны монополистер мен доминанттар тауарды өткізуден, оның ішінде тұлғалардың тұрақты тобымен жасалған ұзақ мерзімді келісімшарттарға сілтеме жасай отырып бас тартқан кезде пайдаланады.

Баға белгілеуді бұрмалау

Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, тауарларға бағалар мен тарифтерді кәсіпкерлік субъектілері дербес айқындайды.

Атап айтқанда, Кодексте кәсіпкерлік субъектілерінің бағалары мен тарифтерін мемлекеттік реттеу белгіленетін 15 жағдай айқындалған. Мемлекеттік баға белгілеу көбінесе объективті түрде негізделген, бірақ жекелеген жағдайларда инновациялардың, бәсекелестіктің дамуын тежейді.

Мәселен, бағаны реттеу нарықтық баға белгілеу процесіне араласу бола отырып, әлеуетті бәсекелестер үшін тиісті тауар нарығының кірістілігіне қатысты дұрыс емес инвестициялық сигналдар береді.

Сонымен қатар, шекті баға деңгейін белгілеу арқылы жекелеген тауарлардың бағаларын реттеу әрекеттері "тарту" деп аталатын әсердің пайда болатынын көрсетті, бұл кезде бағалар мемлекет белгілеген шекті деңгейге көтеріле бастайды. Бұған 2020 жылы медициналық маскалардың шекті бағасын енгізу мысал бола алады. Медициналық маскаларға баға белгілеуді зерделеу өткізу желілеріндегі бағалардың шекті белгі деңгейінде белгіленгенін, сол арқылы өткізушілер арасында бағалық бәсекелестікті жоятынын көрсетті.

Өз кезегінде, баға белгілеудің шығынды әдісі реттелетін нарық субъектілерін өзінің шығыс бөлігін ұлғайтуға итермелеп, ресурстарды бөлу тиімділігін төмендетеді (Аверч-Джонсон әсері) және оның өсуі кейіннен босату бағаларының тікелей артуы есебінен жабылады.

Бағаларды, тарифтерді тұтынушылар топтары бойынша саралау жеке көңіл бөлуге лайықты. Мысалы, электрмен жабдықтау қызметтеріне тарифтерді саралау электр энергиясының бөлшек сауда нарығындағы бағалық бәсекелестікке теріс әсер етеді. Мәселен, қазіргі таңда ірі тұтынушылардың (заңды тұлғалар мен бюджеттік ұйымдардың) баламалы энергиямен жабдықтаушы ұйымдарға кету үрдісі байқалады, бұл энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың тұрмыстық тұтынушы үшін бәсекелестігіне, сондай-ақ халыққа теріс әсер етеді, өйткені кепілдік беретін өнім берушілер көлемінің азаюы орташа босату тарифінің жыл сайынғы өсуіне алып келеді (көлемдер азайған кезде шығындар мен залалдар қалған тұтынушылардың мойнына түседі).

Таңдап қамқорлық жасау немесе фаворитизм

Таңдап қамқорлық жасау немесе фаворитизм көріністерінің салдарынан бәсекелестіктің "пайдалы іс-қимыл" ("effet utile") қағидаты бұзылады. Бұл қағидат мемлекеттік органдардың нарыққа қатысушыларға негізсіз нарықтық билік беретін шешімдер қабылдауын, бәсекелестіктің аллокативтік тиімділігін бұрмалайтын қолдау шараларының ұсынылуын, сондай-ақ нарық субъектілеріне арнаулы құқықтар берілуін шектейді.

Практикада әртүрлі нормативтік құқықтық актілер нарықтағы бәсекелестікті бұрмалайды. Мысалы, 2021 жылы монополияға қарсы орган жүргізген талдау шеңберінде арнаулы құқықтар берілген 50-ден астам нарық субъектісі, оның ішінде жекелеген экономикалық функцияларды іске асыруға және қызметтерді монополиялық көрсетуге уәкілетті 4 жеке кәсіпкерлік субъектісі анықталды.

Фаворитизм немесе таңдап қолдау көрсету практикасы жекелеген компанияларға мемлекеттік қолдау шараларын ұсынуда да көрінуде, бұл экономиканың түрлі секторларындағы бәсекелестіктің дамуын тежейтін фактор болып табылады.

Бизнесті қолдаудың бірқатар мемлекеттік бағдарламаларында квазимемлекеттік сектордың ірі компанияларына негізгі құралдарды жаңарту үшін айрықша жағдайлар көзделген, сол арқылы нарықты монополияландыруды күшейтуге және нарықтың қалған қатысушыларының бәсекеге қабілетті бола алмау жағдайына ықпал ететін кемсітушілік жағдайлар жасалған.

Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаев 2022 жылғы 11 қаңтарда Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің отырысында сөйлеген сөзінде де мемлекеттік қолдау шараларының қолжетімділігі және оны ұсыну рәсімдерінің ашықтығы жөнінде сұрақтардың бар екенін атап өтті. Атап айтқанда "калыптасқан жүйе негізінен ірі құрылымдарға "достарға бәрі, калғандарына заң бойынша" қағидатымен қызмет көрсетуге бағдарланған. Шын мәнінде, қазіргі жүйе экономикадағы олигополияны одан әрі күшейтеді. Ірі кәсіпорындар бәсекелестікті тұншықтырып, реформаны тоқтатын ерекше артықшылықтарға ие" деп атап көрсетілді.

Шектеулі ресурстардың бәсекеге қабілетті болып бөлінбеуі де таңдап қамқорлық жасау немесе фаворитизм көріністерінің бірі болып табылады. Жекелеген тауар нарықтарында әрқилы жоспарлар, беру графиктері түріндегі бөлу жүйесі әлі де болса сақталуда. Экономикадағы ағындар жүйесін болжау мүмкіндігіне қарамастан, мұндай жүйе нақты бөлу өлшемшарттарының болмауына байланысты бәсекелестікті шектеуге алғышарттар жасайды. Оның үстіне, ресурстарды әкімшілік бөлудің өзі нарық қатысушыларын бір-бірімен жарысқа түсуге ынталандырмайды. Белгілі болғандай, дәл осы бәсекелестік шектеулі ресурстардың тиімді қайта бөлінуіне ықпал етеді.

Мысалы, Мемлекет басшысы 2022 жылғы 11 қаңтарда Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің отырысында жанар-жағармай материалдарын өндіру және бөлу жүйесінің ашық еместігі проблемасын да атап көрсетті.

Бәсекелестік және салалық саясаттардың өзара іс-қимылы

Бүгінгі күні экономиканың тиісті салаларында мемлекеттік саясатты іске асыру кезінде салалық мемлекеттік органдардың бәсекелестікті дамыту жөнінде шаралар қабылдауға әлсіз тартылатыны байқалады, сол арқылы бәсекелестік және сапалық саясаттардың өзара іс-қимылы кезінде теңгерім болмайды. Соның нәтижесінде ел экономикасында бәсекелестікті дамыту жолындағы әкімшілік кедергілер сақталуда.

Бұл бірқатар себептердің болуына байланысты:

1) нарыққа мемлекеттік әсер ету түрлері арасындағы мүдделердің оңтайлы теңгеріміне қол жеткізуге байланысты қайшылықтар мен объективті қиындықтар. Мемлекеттің еркін нарықтық экономикаға араласуы нарықтың "сәтсіздіктеріне" негізделген. Мемлекет төлем теңгерімінің көрсеткіштерін теңестіріп, бюджеттік тепе-теңдікке, валюта бағамдарының тепе-теңдігін белгілі бір деңгейде ұстауға, инфляцияны төмендеуге қол жеткізе отырып, тұрақтандыру саясатын жүргізеді. Бәсекелестікті реттеу осындай араласудың бірі болып табылады.

Монополияға қарсы саясаттың мақсаты экономиканың жұмыс істеуіне тікелей араласпастан, қоғам үшін оң әсер алуға мүмкіндік беретін қажетті бәсекелестік шеңберлерінің, жағдайларының жасалуын қамтамасыз ету болып табылады.

Осыған байланысты мемлекеттік саясаттың жекелеген бағыттары монополияға қарсы реттеуге қайшы келуі мүмкін, бұл ретте басқа бағыттар бәсекелестікті дамытуға қолайлы бизнес-ахуалды қалыптастыруға ықпал ететін болады. Мысалы, сыртқы сауда саясаты еркін халықаралық сауданы дамытуға жәрдемдесе отырып, инвестициялық саясатпен қатар нарықтық ортаны және тиісінше бәсекелестікті дамытуға ықпал етеді. Екінші жағынан, демпингке қарсы саясат монополияға қарсы саясаттың тұрғысынан мемлекеттің нарықтық процестерге негізсіз араласуы болып саналуы мүмкін, өйткені монополияға қарсы заңнама тұрғысынан болмашы нарықтық үлеске ие нарық субъектілеріне де демпингке қарсы баж салынуы мүмкін.

Мемлекеттік өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік саясаты мен басқа да саясат түрлері таңдамалы жеңілдіктер мен преференцияларды беру шеңберінде көбінесе жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілерге таңдамалы жеңілдіктер мен преференциялар беруге бағытталады, сол арқылы нарықты өндіріс тиімділігін арттыруға ынталандырудан айырады, бірақ нарықтың кейбір қатысушыларына ерекше артықшылықтар береді, бұл экономикалық агенттердің қосымша ресурстар алуына және тиісінше "чемпиондар" жасау жолымен ауқым әсерінің есебінен өндіріс тиімділігін арттыруға алып келеді. Екінші жағынан, монополияға қарсы саясат бәсекелестік үшін жағдайларды теңестіруге және инвестициялау үшін ынталандырулар жасауға әкеледі, бұл экономикалық өсуге оңынан ықпал етеді. Алайда, сонымен қатар, капиталдың іріленуіне, салалардағы шоғырлануға кедергі жасайды;

2) бәсекелестік және салалық саясаттар мақсаттарының бытыраңқылығы. Мәселен, егер бәсекелестік саясаттың мақсаты нарық субъектілерінің арасында жарыспалықтың болуын көздейтін бәсекелестік болса, салалық саясаттың мақсаты тауардың бәсекеге қабілеттілігі болып табылады, ол тұтынушылардың көзқарасы тұрғысынан тауардың ұқсас мақсаттағы басқа тауарлардан артықшылығы болуын көздейді;

3) экономикалық өсудегі бәсекелестіктің рөлі. Бәсекелестік өзінің ынталандырушы (тауарларды өндіру және бөлу шығасыларын қысқарту, өнім сапасын арттыру, тауарлық маркаларды, тауарлардың атауларын ұлғайту және жаңа өнімді енгізу, пайданың өндіріске бағытталатын бір бөлігін ұлғайту) рөлінен бөлек, фирмалардың инвестициялық қызметке деген ынтасы мен мүмкіндіктерін төмендетеді. Мысалы, бәсекелестік күрес нәтижесінде бағаның төмендеуі (немесе олардың неғұрлым баяу өсуі) нарық субъектілерін инвестициялауға және өндірісті кеңейтуге қажетті ресурстардан айырады.

Мемлекеттің экономикаға қатысуының жоғары деңгейі

Қазақстанның экономикасына мемлекеттің қатысуын қысқарту бойынша қабылданып жатқан шараларға қарамастан, оның деңгейі жоғары болып қалуда (2021 жылы мемлекеттің экономикаға қатысу үлесі 14,6 % болды), мемлекет қатысатын компаниялар бұрынғысынша экономиканың маңызды секторларында: отын-энергетика кешені (мұнайды өндіру және қайта өңдеу, табиғи газды өндіру және өткізу, электр энергетикасы), көлік (жүк және жолаушылар теміржол тасымалдары, жолаушылар авиатасымалдары), байланыс, коммуналдық көрсетілетін қызметтер, шағын және орта кәсіпорындарды қаржыландыру, ауыл шаруашылығын қаржыландыру саласында басым болып отыр.

Бұл бірқатар мәселелердің болуына байланысты:

1) қазіргі таңда монополияға қарсы орган мемлекеттің тауар нарықтарына қатысуының орындылығын бәсекелестіктің жай-күйін талдау шеңберінде айқындайды.

Тауар нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізу жеті кезеңді (тауарды, шекараларды айқындау, уақыт аралығы, нарықтың субъектілік құрамы, көлемі, кедергілер, бәсекелес ортаның жай-күйі) қамтиды. Сонымен қатар, мемлекеттің қатысуының орындылығын анықтау үшін қосымша үш кезең (квазимемлекеттік сектор субъектілерінің құрылтай құжаттарын талдау, қаржы-шаруашылық қызметті талдау және бағалау, тауар нарығының субсидиарлық қағидатқа (мемлекеттің қосалқы роліне) сәйкестігін зерттеп-қарау) іске асырылады.

Жоғарыда көрсетілген кезеңдердің барлығын өткізу ұзақ рәсім болып табылады және 12 айға жетуі мүмкін, бұл мемлекеттік кәсіпорындар мен квазимемлекеттік сектор субъектілерін бәсекелес ортаға беру жөніндегі тұжырымдардың өзектілігіне теріс әсер етеді;

2) квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің қолданыстағы тізбесі 2015 жылы қабылданды және ЭҚЖС-тың (экономикалық қызмет түрлерінің жалпы сыныптауышы) бес таңбалы кодтары көрсетіле отырып, иесіздендірілген тізімді білдіреді.

Практика мұндай иесіздендірілген тізімнің рұқсат етілген қызмет түрлеріне мемлекет қатысатын жаңа кәсіпорындарды құруға мүмкіндік беретінін, сол арқылы мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуы кеңейтілетінін көрсетеді;

3) бүгінгі күні мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру кезінде өнім берушілерді іріктеу ең төмен баға қағидаты бойынша жүзеге асырылады.

Жосықсыз өнім берушілердің болуы, шектеулі мерзімдер мен процестің шектен тыс бюрократиялануы салдарынан мемлекеттік органдар тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) (бұдан әрі - ТЖҚ) бәсекелестік негізде сатып алғысы келмейді. Қойылған міндеттерді іске асыру үшін мемлекеттік органдардың қажетті ТЖҚ ұсынумен айналысатын мамандандырылған ведомстволық бағынысты ұйым құруы оңайырақ. Бұл ретте конкурстан тыс іріктеуді қамтамасыз ету үшін заңнама деңгейінде тауарларды бір көзден сатып алу үшін әртүрлі негіздер, оның ішінде "бірыңғай операторлар" және мемлекеттік тапсырмалар жасалады.

Бастапқыда мемлекеттік тапсырма институты жедел шешуді талап ететін аса маңызды міндеттерді шешу үшін құрылған болатын. Дегенмен, жекелеген жағдайларда мемлекеттік органдар бұл құралды өзінің бәсекеге қабілетті емес ведомстволық бағынысты ұйымдарын қамту үшін пайдаланады. ТЖҚ-ны бір көзден сатып алудың өзге негіздері туралы да осыны айтуға болады.

2021 жылы тізбеге 130 (2020 жылы - 158, 2019 жылы - 182) мемлекеттік тапсырма енгізілді. Квазимемлекеттік сектор субъектілері ғана тапсырмаларды алушы бола алды, жекеше бірлесіп орындаушыларды таңдау конкурссыз жүргізілді. Мемлекеттік тапсырмалар тізбесіне қосу өлшемшарттары да болмады, бұл мұндай тапсырмаларды кез келген тауар нарығында қолдануға мүмкіндік берді;

4) "Мемлекеттік мүлік туралы" Заңда өңірлік даму институттарына жатқызылған әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың (бұдан әрі - ӘКК) қызметі жеке назар аударуға лайықты.

ӘКК-нің қызметін талдау бірқатар проблемалардың бар екенін анықтады.

Қолданыстағы заңнама шеңберінде ӘКК-нің алдында нақты мақсаттар мен міндеттердің болмауы. Бүгінгі таңда Үкіметтің 2012 жылғы 31 қазандағы № 1382 қаулысымен бекітілген Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды дамыту тұжырымдамасы (бұдан әрі - ӘКК тұжырымдамасы) ӘКК қызметінің пайымын айқындайтын құжат болып табылады. ӘКК-нің мақсаттары мен міндеттерін реттейтін өзге де нормативтік кұқықтық актілер заңнамада жоқ. Бұл ретте ӘКК- нің тұжырымдамасы ӘКК қызметінің пайымын 2020 жылға дейін ғана айқындайды.

Функциялардың қайталануы. ӘКК-нің тұжырымдамасына сәйкес перспективалы жобаларды іске асыру үшін өңірлерге отандық және шетелдік инвесторларды тарту жөніндегі функциялар ӘКК қызметінің жеке бағыты ретінде бөліп шығарылды. ӘКК құрылған кезден бастап республиканың барлық өңірлерінде ӘКК-нің отандық және шетелдік инвесторларының қатысуымен 667 жоба іске асырылды.

Сонымен қатар, 2017 жылы инвестициялар тарту саласындағы мамандандырылған ұлттық компания - "KAZAKH INVEST" АҚ құрылды. Кодексте инвестициялар тарту саласындағы ұлттық компания мен оның өңірлік өкілдіктерінің функционалы айқындалған, сондай-ақ инвестициялар тарту саласындағы өңірлік ұйымдардың (ӘКК) функционалы айқындалған, ол "KAZAKH INVEST" АҚ-ның функцияларын толық қайталайды. Кодекстің 246-бабы 9-тармағының 7) тармақшасы ерекшелік болып табылады, оған сәйкес ӘКК оңірдегі инвестициялық қызмет туралы ақпаратты ұлттық компанияның атына ұсынады.

Үкіметтің 2019 жылғы 13 тамыздағы № 585 қаулысына сәйкес инвесторларды "бір терезе" қағидаты бойынша сүйемелдеуді:

экономиканың барлық салаларында инвестициялар көлемі 150 мың АЕК- тен басталатын жобаларды іске асыратын инвесторларға қатысты "KAZAKH INVEST" АҚ және оның өңірлік өкілдіктері;

экономиканың барлық салаларында инвестициялар көлемі 150 мың АЕК- тен кем жобаларды іске асыратын қалған инвесторларға қатысты ӘКК жүзеге асырады.

Осылайша, қолданыстағы өзара іс-қимыл тәртібі "KAZAKH INVEST" АҚ мен ӘКК арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажыратпайды, ал субъектілер сол бір жұмысты инвестициялардың көлеміне қарай орындайды.

Конкурстан тыс негізде жер учаскелеріне құқықтар алу. Жер кодексінің 48-бабына сәйкес мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін немесе жер учаскелерін жалдау құқығын беру конкурстық негізде жүзеге асырылады.

Бұл ретте жер учаскесі немесе жер учаскесін жалдау құқығы инвестициялық және инновациялық жобаларды іске асыру үшін ӘКК-ге берілетін жағдайларда конкурстар өткізу талап етілмейді.

Жер учаскесі ӘКК-нің жарғылық капиталын (меншігін) төлеуге жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құны бойынша есептелетін баға бойынша беріледі. Учаскені ӘКК-нің меншігіне ресімдеу жарияланған акциялар шығарылымы мемлекеттік тіркелгеннен кейін жүзеге асырылады.

Кодекске сәйкес инвестициялық жоба мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобасын, оның ішінде концессиялық жобаны іске асыру барысында құрылған, кеңейтілген және (немесе) жаңартылған өндірістерді қоса алғанда, жаңа өндірістерді құруға, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейтуге және (немесе) жаңартуға инвестицияларды көздейтін іс-шаралар кешенін білдіреді. Осылайша, қолданыстағы заңнаманың аясында тек өндірістік объектілер ғана инвестициялық жобалар ретінде танылуы мүмкін.

Бұл ретте бірқатар бірлескен жобаларда (15%) жергілікті атқарушы органдар ӘКК-ге жер учаскелерін конкурстық рәсімдерді өткізбей, тұрғын үй құрылысының, сауда-ойын-сауық объектілерінің (монша кешендері, мейрамханалар, қонақ үйлер) жобаларына бөледі;

5) арнаулы құқықтар берілген және жекелеген экономикалық функцияларды іске асыруға және қызметтерді монополиялық көрсетуге уәкілетті бірыңғай операторлардың алуан түрлерін құруға заңнамалық деңгейде жағдайлар жасалған. Аталған операторлар IT, көлік, байланыс және қаржы салаларындағы қызметті жүзеге асырады.

Бұл ретте квазимемлекеттік сектор субъектілері мен мемлекеттік кәсіпорындарға операторлық мәртебе берілген, бұл мемлекеттің экономикаға қатысуын едәуір арттырады.

Қолданыстағы бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерінің жетілмегендігі

Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасының оңынан бағаланған, оның ішінде ЭЫДҰ және Дүниежүзілік Банктің сарапшылары оңынан бағалаған дәйекті түрде дамытылуына қарамастан, бәсекелестік саясатты дамытудың жаңа кезеңі бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі шаралардың іске асырылу сапасын елеулі түрде арттыруды талап етеді.

Бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізу әдіснамасы.

Әзірленген Әдістеме негізінде тауар нарықтарындағы бәсекелес ортаның жай-күйін талдау және бағалау, оның ішінде тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін айқындау мақсатында осы тауар нарықтарына талдау жүргізу кезінде, экономикалық шоғырлануды мемлекеттік бақылау кезінде, бәсекелестікке қарсы келісімдер мен келісілген әрекеттердің, үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдаланудың белгілерін анықтау кезінде, мемлекеттің кәсіпкерлік ортаға қатысуының орындылығын анықтау мақсатында мемлекеттік кәсіпорындар мен акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалардың және олармен үлестес тұлғалардың қызметіне талдау жүргізу кезінде пайдаланылады.

Тауар нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізу сегіз кезеңді қамтиды.

Тауар нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау кезінде бастапқы ақпарат ретінде әртүрлі көздер, оның ішінде статистика, әділет, мемлекеттік кірістер органдарының деректері, салалық мемлекеттік органдардың, жергілікті атқарушы және өкілді органдардың мәліметтері, салалық қауымдастықтардың, бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтері, талдау жасалатын тауар нарықтары бойынша зерттеулердің деректері пайдаланылады.

Тауар нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйін, нарық құрылымын, кірудегі кедергілерді, мемлекеттің қатысуының бәсекелестікке тигізетін әсерін талдау әдістемесінің пәрменділігіне қарамастан, монополияға қарсы заңнаманы дамытудың қазіргі заманғы үрдістері нарықтық жағдайды толыққанды көп факторлы экономикалық талдауды бірінші орынға қояды.

Мысалы, картельдік келісімдерді талдау кезінде сатушылардың мінез-құлқының баға мен шығарылымға тигізетін әсерін дәлелдеуге, яғни экономикалық проблемаға емес, бағаның тіркелуі туралы келісімнің болғанын дәлелдеуге, яғни құқықтық проблемаға баса назар аударылады.

Осыған байланысты экономикалық талдауды нарықтың бәсекелестікке қарсы келісімдерге бейімділігін көрсететін белгілерді анықтау үшін пайдалануға болады:

1) сатушылар саны. Бұл сан қаншалықты аз болса, олардың қызметін үйлестіру шығасылары соншалықты аз болады;

2) өнімнің біртектілігі. Өнім біртекті болған сайын өнімнің сапасын өзгерту арқылы алдау соғұрлым қиын болады, өзгеріс бірден байқалады;

3) сұраныстың баға бойынша икемділігі. Сұраныстың икемділігі қаншалықты аз болса, монополиялық бағадан пайда болатын пайда соншалықты көп болады, демек монополияландыруға ынталандыру да көбірек болады;

4) кіру шарттары. Кіру кедергілері қаншалықты аз болса және нарыққа кіру қаншалықты жылдам жүзеге асырылса, картельдендіруге ынталандыру соншалықты аз болады;

5) бағалық және бағалық емес бәсекелестіктің салыстырмалы мәні. Көбінесе бағаны тіркеу бағалық бәсекелестікті бағалық емес (сапа, сервис, көрсетілетін қызметтер, опциялар) бәсекелестікпен алмастыруға алып келеді. Түптеп келгенде, бұл тауарлық маркалар арасындағы бәсекелестіктің күшеюіне алып келеді;

6) нарық уақыт өте келе өсіп келе жатыр ма, қысқаруда ма немесе тұрақты ма. Егер нарық өсіп келе жатса, картельге қатысушылардың өз міндеттемелерін орындауын қадағалау қиын. Нарықтық үлестен айырылған сатушы сатып алушыларды тартуда бәсекелестерден артта қалуы мүмкін. Уақыт бойынша тұрақты нарық ашық және картельдендіруге бейім болады. Ең қолайлысы - қысқартылу үстіндегі нарық, өйткені ендігі жерде тұрақты шығасылар шығарылымды азайту есебінен қысқартыла алмайды. Бағалық бәсекелестік әсіресе, компаниялардың банкроттығы тәуекелдеріне және жоғары бағаны ұстап тұру қажеттілігіне байланысты деструктивті болады;

7) нарықтағы сатып алушылардың құрылымы. Бірдей мөлшердегі сатып алушылар қаншалықты көп болса, картельдің мүшелерінің біреуінің қажетті транзакцияларды жай ғана көбейту есебінен алдауын ашу ықтималдығы соншалықты көбірек болады.

Экономикалық талдау нарықтың табысты картельденгенін көрсететін фактілерді де анықтай алады.

1) монополиялық билікті пайдалану әдісі ретінде бүкіл нарық ауқымындағы бағалық кемсіту;

2) ОПЕК картелі жақсы бейнеленетін мысал: неғұрлым ірі фирмалардың нарықтық үлесінің уақыт өте келе қысқаруы, бұл олардың нарыққа жаңа қатысушыларды тартқан монополиялық бағаны белгілегенін, олардың неғұрлым төмен бағаны белгілеу арқылы нарықтың бір бөлігін алып қойғанын білдіруі мүмкін;

3) нарықтық үлестердің жоғары тұрақтылығы;

4) шығасылардағы немесе сұраныстағы өңірлік айырмашылықтармен түсіндіруге болмайтын бағадағы өңірлік айырмашылықтар;

5) шығару көлемінің қысқаруына ұштасқан бағаның өсуі;

6) қазіргі нарықтық бағада өнімнің жақсы алмастырғыштарының болмауымен ұштасқан сұраныстың жоғары икемділігі монополиялық баға белгілеудің нәтижесі болуы мүмкін.

Бәсекелестіктің жай-күйін талдаудың қолданыстағы әдіснамасын цифрлық экономикаға қатысты қолдану жеке мәселе болып табылады.

Монеталаудың жаңа модельдері, өнім берушілер мен сатып алушылардың өзара іс-қимыл жасау тетіктері бойынша ұсынылатын жаңа цифрлық өнімдердің пайда болуы нарық құрылымдарының өзгеруіне алып келеді және көптеген елдердің бәсекелестік ведомстволары үшін бақылау-қадағалау органдары өз функцияларын орындау үшін пайдаланған дәстүрлі құралдар жиынтығын өзгерту қажеттілігі туындады.

Экономикалық шоғырлануды реттеу.

Жалпы алғанда, сарапшылар қоғамдастығы экономикалық шоғырлануды реттеудің ырықтандырылуы бөлігінде Қазақстан заңнамасының оң өзгеру динамикасын атап өтуде, бірақ оның сипаты жүйелі және кешенді болып табылмайды. Өзгерістер көбінесе эпизодтық сипатта болды.

Келісілген (98%) және тыйым салынған (2%) мәмілелердің арақатынасы монополияға қарсы органның экономикалық шоғырлану жөніндегі мәмілелерді қарау тетігінің тиімділігі аз екенін айғақтауы мүмкін, бұған реттелетін саланы одан да кеңінен қамту себеп болуы мүмкін. Қазіргі танда экономикалық шоғырлануды бақылау саласын бөлу заңнамада бекітілген мәмілелерді экономикалық шоғырлану деп тану өлшемшарттарына, сондай-ақ мәмілеге қатысатын нарық субъектілерінің активтері мен айналымдарының құны бойынша шекті мәндерге негізделген.

Экономикалық шоғырлануды реттеу саласын бөлудің объективтілігі монополияға қарсы органның персоналына және бизнес-ортаға түсетін жүктеменің ұтымдылығын тікелей көрсетеді. Осылайша, экономикалық шоғырлануды реттеу саласын ұтымды бөлмеу қаупі оның бәсекелестікті шектейтін мәмілелерді анықтау жөніндегі базалық мақсатты монополияға қарсы органның экономикалық шоғырлануға арналған өтінішхаттарды қарау жөніндегі бюрократиялық рәсімдерді формальды орындауымен алмастыруға ықпал етуі мүмкін екендігінен көрінеді.

Мұндай жағдайларда экономикалық шоғырлану мәмілелерін келісу жөніндегі қолданыстағы әкімшілік рәсім инвестициялық тартымдылықтың төмендеуіне алып келеді. Монополияға қарсы органға ұсыну үшін талап етілетін ақпараттың орасан зор көлемі, өтінішхаттарды қараудың ұзақ мерзімдері қолданыстағы рәсімнің шамадан тыс жүктемесінің себептері болып айқындалды.

Аппараттың асимметриялығы

Асимметриялық ақпарат кәсіпкерліктегі көптеген жағдайларға тән. Әдетте, тауарды беруші сатып алушыға қарағанда тауардың сипаттамаларын, сондай-ақ нарықтағы ұсыныстар туралы көбірек біледі. Бұл жағдайда "сәтсіздікке ұшыраудың" алғышарттары қалыптасады, өйткені асимметриялық ақпарат сұранысты қайта бағыттауға кедергі қалыптастырады: жаңа

қатысушылар үшін тиісті тауар нарығына кіру жағдайларын, сондай-ақ тұтынушылардың неғұрлым тиімді ұсыныстарды іздеу мүмкіндіктерін шектейді, сол арқылы сатушылардың тұтынушы үшін бәсекелестігін тежейді.

Мысал ретінде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық қызметтерінің нарықтарын келтіруге болады. Қазіргі таңда энергиямен жабдықтаушы ұйымды ауыстырудың қолданыстағы тәртібі және тұтынушылардың өздерінің электрмен жабдықтау бойынша көрсетілетін қызметтерді берушіні ауыстыру мүмкіндігі туралы әлсіз хабардар болуы тұтынушылардың электр энергиясын баламалы берушілерге ауысу ынтасын төмендетеді.

Оның үстіне, ақпараттың асимметриялығы тұтынушылардың мінез-құлық әлсіздіктерін бірдейлендіруге және пайдалануға және оларды иррационалды таңдау жасауға мәжбүрлеуге негізделген жосықсыз сауда практикаларының пайда болуына алғышарттар жасайды.

3-бөлім. Халықаралық тәжірибені шолу

Бәсекелестікті қорғау мен дамытудың тиімді жүйесін қалыптастыру мақсатында қазіргі заманғы болмысты ескере отырып, ЭЫДҰ, Еуропалық Одақ (бұдан әрі - ЕО), Аустрия, Ұлыбритания, Германия, Италия, Канада, Қытай, Ресей Федерациясы (бұдан әрі - РФ), АҚШ және басқа елдердің халықаралық тәжірибесі мен үздік әлемдік практикалары зерделенді.

"Негізгі қуат" доктринасын дамыту

"Негізгі қуат" доктринасының дамуы АҚШ-тың трестке қарсы заңнамасына байланысты, кейіннен біртіндеп жақындасу ЕО-да да осындай практиканың пайда болуына алып келді. Шарт жасасудан бас тартуға, тұтынушылардың түрлері бойынша кемсітуге, шарт талаптарын таңуға байланысты теріс пайдалану түрлері НҚ-қа байланысты теріс пайдалануға жақынырақ.

Еуропалық комиссияның (бұдан әрі - ЕК) Бәсекелестік жөніндегі бас директораты НҚ-қа қол жеткізуді шектеудің мынадай 5 шартын тұжырымдады:

1) практика шарт жасасудан бас тарту ретінде сыныпталуға тиіс (бұған, мысалы, шектен тыс жоғары бағалар белгіленген жағдайда созу немесе келісу тактикасы жатады);

2) бас тарту туралы мәлімдейтін нарық субъектісі үстем жағдайға ие болуға тиіс;

3) инфрақұрылым немесе объект немесе өндіріс ресурстары алмастырылмайтын болып табылады;

4) бас тарту барша ықтималдығы бойынша бәсекелестікке теріс әсер етумен сүйемелденетін болады;

5) бас тартудың объективті түсініктемесі болмайды.

Осылайша, НҚ-ға иелік ететін, оның көмегімен негізгі нарықта да, сабақтас нарықта да бәсекелестікті жоюға қабілетті және оның қайталануы экономикалық тұрғыдан орынсыз болатын, қолжетімділікті ұсыну орындала алса да және НК иесінің экономикалық қызметіне теріс әсер етпейтін болса да, тіпті әділ ақы үшін де басқа нарық субъектісіне оған қолжетімділік бермейтін, үстем жағдайға ие нарық субъектісі монополияға қарсы заңнаманы бұзады.

Microsoft Corporation-ra қатысты монополияға қарсы істер шетелдік монополияға қарсы практикада НҚ-қа қол жеткізуді қолданудың мысалы болып табылады. ЕО-да (2000-шы жылдардың ортасы) тәуелсіз серверлік және мультимедиялық бағдарламалық қамтылым өндірушілерінің нарыққа кіруін шектеу айыпталды. Microsoft Corporation-ның бәсекелестікке қарсы шаралар қолдану фактісі дәлелденді. Нәтижесінде монополияға қарсы органның бұзушылықтарды тоқтату туралы нұсқамаларынан басқа, компанияға қойылған талаптардың жеткілікті түрде жедел орындалмағаны үшін айыппұлдар сериясы салынды.

Баға белгілеуді бұрмалау

Бұрмаланған баға белгілеуге байланысты негізгі проблемалардың бірі - айқаспалы субсидиялау деп аталатын проблема: ол бағалық кемсітудің бір түрі, онда бір сатып алушылар (тұтынушылар) үшін баға шекті шығасылардан жоғары, ал басқалары үшін төмен белгіленеді, бұл, түптеп келгенде, орташа шығасыларға тең бағаларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мысалы, ТМД елдерінде инфляцияның жоғары деңгейімен сипатталатын экономикалық құлдырау кезеңінде (1990-шы жылдардың басында) халықты әлеуметтік қолдау, оның ішінде жеңілдікті тарифтерді қолдану арқылы қолдау шаралары қабылданды. Сала кәсіпорындары шығасыларының өсуі өзге тұтынушылар үшін электр энергиясының бағасын өсіру есебінен өтелді.

Соңғы 10-15 жылда ЕО елдері ортақ бірыңғай әлеуметтік тарифтерден кезең-кезеңімен бас тартты. Олар халықтың бағасын ШОБ-тың бағаларына алып келді және атаулы субсидиялар тетіктеріне (мысалы, Ұлыбританиядағы Winter Fuel Payment тетігі, ол бойынша 11,8 млн зейнеткер жылына 2,1 млрд фунт стерлинг алады), сондай-ақ тұрғын үйдің энергиялық тиімділігін арттыру бойынша "реттеуші энергия сервисі" бағдарламаларына көшті. Мысалы, EnergyCompany Obligation - Ұлыбританиядағы өткізу компанияларының энергия аудитін жүргізу және энергия нарығындағы үстемеақылардың есебінен халықтың әлеуметтік жағынан қорғалмаған топтары үшін энергия үнемдеу шараларын енгізу жоніндегі міндеттемесі. АҚШ-та халықты қолдаудың тағы бір әдісі lifeline rates ("әлеуметтік норма") болып табылады, ол энергияны аз тұтынатын үй шаруашылықтары үшін энергиямен жабдықтаудың қолжетімділі болуын қамтамасыз ететін, әдетте, 300-500 кВтс дейін және одан жоғары межеленуі бар сатылы тариф.

Жалпы алғанда, озық дамыған елдерде баға белгілеуді бұрмалауға байланысты проблемаларды болдырмау үшін мемлекеттің нарықтық процестерге араласпау ("Laissez-Faire") қағидатын ұстанады. Мұндай тәсіл нарықтың сұраныс пен ұсыныс заңдары негізінде тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге оңтайлы нарықтық бағаны дербес белгілейтініне, тиісті тауар нарықтарында және тұтас экономикада дұрыс баға сигналдарын белгілеуге әкелетініне негізделеді.

Таңдап қамкорлық жасау немесе фаворитизм

Дүниежүзілік экономикалық форумның халықаралық сарапшылары пандемия кезеңінде қолданылатын қолдау шараларынан туындайтын тәуекел коронадағдарысынан туындаған ықтимал жаңа проблема болып табылатынын, бұл нарықтық жағдайларды бұрмалау құралы болуы мүмкін екенін айтуда.

Осыған байланысты, мемлекеттік органдардың бәсекелестікті бұрмалауға әкеп соғатын шешімдер қабылдауын шектеу мақсатында халықаралық практикада бәсекелестікке әсер етуді бағалау құралдары қолданылады.

Бәсекелестікке әсер етуге бағалау жүргізу жөніндегі басшылықтар мен ұсынымдар, мысалы, ЕО, ЭЫДҰ елдерінде әзірленген және әзірленіп жатыр, олардың арасында Ұлыбритания, Аустралия ерекше көзге түседі.

Барлық дерлік жағдайда бәсекелестікке әсер етуді бағалаудың оң ықпалы айқын әрі бағалаудың осы түрін қолдану нарықтардағы жарыспалықтың айтарлықтай артуына және демек, әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің жақсаруына мейлінше тез қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бәсекелестікке әсер етуді бағалау барлық нормативтік құқықтық актілер (бұдан әрі - НҚА) бағалануға жататын және ерте ме, кеш пе бағалау және қайта қарау рәсімінен өтетін кезде ерекше сезілетін оң нәтиже береді.

Бәсекелестікке әсер етуге бағалау жүргізу мәселелерінде Ұлыбритания сөзсіз көшбасшы болып табылады. Нормативтік актілер биліктің барлық деңгейлерінде, соның ішінде муниципалдық деңгейде де бағаланады. Ұлыбританияның әділ сауда басқармасының ұсынымдарына сәйкес бәсекелестікке әсер етуді бағалау реттеушілік әсер етуді бағалау шеңберінде жүргізіледі (реттеудің үш баламалы нұсқасы, оның ішінде "мәртебе-кво" нұсқасы қаралады) және бәсекелестік сүзгісі пайдаланылады.

Биліктің барлық деңгейлерінде және барлық аумақтарда барлық НҚА-ның бәсекелестікке әсер етуіне "жаппай" бағалау жүргізудің тағы бір мысалы Аустралияның Ұлттық бәсекелестік саясатының іс-шаралары болып табылады.

1995 жылы Хилмердің баяндамасында айтарлықтай оң әлеуметтік әсерді қамтамасыз ететіндерді қоспағанда, бәсекелестікті шектейтін заңнамалық нормаларды жою Аустралиядағы экономикалық реформаның негізгі міндеті деп белгіленді.

Бәсекелестікті шектейтін заңнаманы қайта қарау және оган ревизия жасау 1996 жылдан бастап жүзеге асырылды. Ұлттық бәсекелестік саясатының шарттары бойынша бәсекелестікті шектейтін заңнамалық реттеу тек 2 жағдайда ғана: егер жергілікті қоғамдастық үшін бәсекелестікті шектеуден түсетін пайда оның шығындарынан асып кетсе және егер заңнамалық реттеудің мақсатына бәсекелестік шектелген жағдайда ғана қол жеткізіле алса, сақталуы мүмкін.

Бәсекелестік және салалық саясаттардың өзара іс-қимылы

РФ-да Федералдық монополияға қарсы қызмет салалық ведомстволармен бірлесіп, жыл сайын 5-7 тауар нарығында бәсекелестікті дамыту жоспарын әзірлейді. Мұндай жоспарды іске асыру жол карталарын қалыптастыру және орындау арқылы жүзеге асырылады. Осылайша, бәсекелестікті қорғау және дамыту процесіне барлық салалық ведомстволар тартылады және олардың салалық саясаты белгілі бір дәрежеде ортақ бәсекелестік саясатымен үйлестіріледі.

Мемлекеттің экономикаға қатысуының жоғары деңгейі

"Федералдық түгендеу туралы" АҚШ Заңында барлық федералдық агенттіктердің жыл сайын функционалдық талдау жүргізіп, министрлікке (бюджет және менеджмент департаментіне) функциялардың дәстүрлі және коммерциялық болып бөлінген тізімін ұсынатыны көзделген. Барлық коммерциялық функциялар/көрсетілетін қызметтер, оның ішінде аталған заңмен бекітілген, авторы Дж. Кеннеди атындағы Гарвард мектебінің профессоры Стефан Голдсмит болып табылатын "сары беттер қағидалары" ("Yellow pages rules") арқылы одан әрі жекешелендірілуге жатады. Олар алғаш рет АҚШ-та (Индианаполис штаты) қолданылды, соның нәтижесінде мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің 50-ден астам түрі бәсекелес ортаға берілді, ал қызметтерді көрсетуге арналған шығыстар 400 млн астам АҚШ долларына азайды.

"Сары беттер қағидалары" гольф алаңдарын, демалыс және ойын-сауық саябақтарын, музейлерді, хайуанаттар бағын жекешелендіру кезінде іске асырылды, бұл сапасы үздік көрсетілетін кызметтерді неғұрлым арзан бағамен ұсынуға алып келді.

Қолданыстағы бәсекелестікке қарсы көріністермен күрес тетіктерінің жетілмегендігі

Экономикалық талдау.

Монополияға қарсы органдар қабылдайтын шешімдерге экономикалық талдаудың ықпалы дамыған елдерде де, дамушы елдерде де күшейе түсуде.

ЭЫДҰ елдеріндегі бәсекелестік ведомстволары мен жоғары сот органдарының шешімдерінде экономикалық зерттеулерге сілтемелер жиі пайдаланылуда. Мысалы, АҚШ-тағы сот шешімдерінің 75%-дан астамы (1997 - 2006 жылдар аралығында) бәсекелестік жөніндегі практикалық істерде экономикалық зерттеулерге негізделген. ЕО-ның және ЕО Сотының бәсекелестікке қарсы мінез-құлық фактілері бойынша қабылдаған шешімдері бойынша да осындай жағдай.

Соттардың құқықтық айқындылықты қамтамасыз етуге бағытталған экономикалық талдауды пайдалануға деген көзқарасы бәсекелестік мәселелерінде экономикалық талдаудың таралуында шешуші рөл атқарды.

Монополияға қарсы құқық қолдану мәселелерінің көбінесе экономикалық тұрғыдан кешенді әрі күрделі болып табылатынын ескере отырып, халықаралық практикада бәсекелестік ведомстволары бәсекелестік жөніндегі бас экономистерді (Chief Competition Economist) тиісті экономикалық сараптамаға жиі тартады.

Мысалы, ЕО-да бас экономист Бәсекелестік жөніндегі бас директораттың құрамына кіреді. Оның командасына 28 экономист те кіреді. Ол ЕО-ның бәсекелестік қағидаларын қолдану мәселелері бойынша тәуелсіз экономикалық баға береді, бәсекелестік жөніндегі (атап айтқанда, күрделі экономикалық мәселелер мен сандық талдауға байланысты) жекелеген істерді қарауға қатысады, сондай-ақ сот істері бойынша көмек көрсетеді.

Цифрлық нарықтарды талдау. 2020 жылға қарай бірқатар елдер, мысалы, Германия мен Аустрия өздерінің монополияға қарсы заңдарына цифрлық нарықтардың жұмыс істеу ерекшеліктеріне байланысты өзгерістер енгізді. Басқа елдер цифрлық дәуірдегі бәсекелестіктің ерекшелігін заңға тәуелді актілер мен ұсынымдар деңгейінде ескерді. Бұл елдерге, атап айтқанда, Оңтүстік Корея, Жапония жатады. Монополияға қарсы заңнамасын өзгертуге әлі үлгермеген елдер, атап айтқанда, Қытай, Ұлыбритания, Италия, Ресей, Үндістан, Оңтүстік Африка Республикасы, Бразилия тәсілдерді жетілдіру қажеттігін белсенді түрде талқылауда.

Монополияға қарсы заңға цифрлық нарықтардың ерекшелігін ескеретін түзетулерді енгізген алғашқы ел Германия Федеративтік Республикасы болды. 2017 жылдың шілдесінде Монополияға қарсы тоғызыншы пакет "Бәсекелестікті қорғау туралы" неміс заңына тауарды цифрлық кеңістіктегі зерттеу объектісі ретінде айқындауға қатысты новеллалар енгізді, сондай-ақ цифрлық платформалардың үстем жағдайын айқындау өлшемшарттары көзделді.

Енгізілген өзгерістердің ерекшеліктері:

біріншіден, тауарларды немесе көрсетілетін қызметтерді өтеусіз беру, яғни тауарларды немесе көрсетілетін қызметтерді басқа тарапқа (мысалы, пайдаланушыларға) ақы алмай немесе оның есесіне өзге ештеңе ұсынылмай беру нарықтың шекарасын анықтауға кедергі келтірмейтінін, егер тауар немесе көрсетілетін қызмет сатып алушыға өтеусіз берілсе де нарықтың өмір сүре беретінін нақтылау болып табылады. Бұл түзету монополияға қарсы ведомствоның тауар немесе көрсетілетін қызмет (мысалы, интернет-іздеу, мессенджерлер) өтеусіз берілсе де, нарықтың шекарасын айқындай алатынына күмән болмауы үшін заңға енгізілді.

Тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің өтеусіз берілуі туралы бұл түзету неміс заң шығарушысы мен ЕК-тің интернеттегі жалпы іздеу көрсетілетін қызметтері нарығында Google компаниясына қарсы қаралған істегі құқық қолдану практикасына үңдес. Атап айтқанда, ЕК цифрлық платформаның көрсетілетін қызметтерді пайдаланушыларға өтеусіз беруі нарықтың жоқтығын білдірмейді, өйткені экономикалық кызмет платформаның басқа жағында жүзеге асырылады деп атап көрсетеді. Тиісінше, көпжақты цифрлық нарықтарға талдау жасау кезінде цифрлық платформаның барлық жағын талдау қажет;

екіншіден, цифрлық платформалардың үстем жағдайын бағалау кезінде ескерілуі қажет жаңа факторларды енгізу болып табылады. Мәселен, көпжақты нарықтар мен желілік платформаларға қатысты шаруашылық жүргізуші субъектінің нарықтағы үстем жағдайын бағалау кезінде сондай-ақ:

1) тікелей және жанама желілік әсерлер;

2) пайдаланушылардың бірнеше цифрлық платформаларды қатар пайдалануы және пайдаланушының басқа цифрлық платформаға өту шығасылары;

3) желілік әсерлерге өзара байланыста өндіріс ауқымының есебінен үнемдеу;

4) компанияның бәсекелестікке қатысты деректерге қол жеткізуі;

5) инновациялардың бәсекелестікке әсері ескеріледі.

Негізгі назар цифрлық салада монополияға қарсы заңнаманың мынадай бұзушылықтарын анықтау мен олардың жолын кесуге аударылған:

1) бәсекелестікке қарсы, оның ішінде компьютерлік алгоритмдер пайдаланылған келісімдер. Бұл Big Data негізіндегі қызметті үйлестіру.

"Үлкен деректер" және "цифрлық алгоритмдер" бәсекелестікке қарсы сөз байласудың екі құрылымдық факторына: оның қатысушыларының өзара іс-қимыл жиілігіне және тиісті нарықтың ашықтығына әсер етуі мүмкін. "Цифрлық алгоритмдерді" бәсекелестер бір-бірінің бағаларын мониторингтеу және кез келген өзгерістерге жедел жауап беруді бағдарламау үшін әлеуетті түрде пайдаланылуы мүмкін. Алайда, көпшілік жағдайда нарықта байқалған мінез- құлық бәсекелестердің өзара алдын ала қандай да бір байланыс жасамай - ал бұл бәсекелестер арасындағы келісімге тыйым салатын құқықтық ережелер шеңберінен шығатын практика емес - "алгоритмдерді" бір мезгілде пайдалануының нәтижесі болып табылады.

Осылайша, нарыққа қатысушылар "үлкен деректерді" және "цифрлық алгоритмдерді" бәсекелестікке қарсы келісімді іске асыру немесе бәсекелестікке қарсы мінез-құлықты үйлестіру құралы ретінде мақсатты түрде пайдаланған жағдайларда, олар бәсекелестікке қарсы келісім немесе бәсекелестікке қарсы үйлестіру контексінде түсіндірілуі мүмкін. Бұл ретте нарықты "мониторингтеу" мен бағаны түзетудің мұндай тәсілі ұқсас компьютерлік алгоритмдерді бір мезгілде пайдалану туралы орын алған уағдаластықтар дәлелденуі ықтимал "алгоритмдік сөз байласу" ретінде саралануы мүмкін;

2) өзінің тауарлары мен сервистерін басым етуге байланысты кемсітушілік және жосықсыз практика. Бұл негізгі қуатқа қол жеткізудің арқасында өзінің сервистерін өткізу.

Атап айтқанда, ЕК 2008 жылдан бастап Google компаниясының стратегиядағы өзінің сатып алуларды салыстыру сервисін ілгерілетуге бағытталған іргелі өзгерістерді еуропа нарықтарында іске асыра бастағанын, бұл Google-дің Интернет желісіндегі жалпы іздеу нарығында:

өзінің салыстыру қызметіне жүйелі түрде басым орын беру;

іздеу нәтижелерінде бәсекелес сатып алуларды салыстыру сервистерінің рейтингін төмендету;

3) цифрлық тауарларды байланыстыру. Бұл сатып алушының басқа тауарды сатып алу шартымен тауар сату. Немесе басқа сатушының тауарын сатып алмау туралы міндеттеме жүктеу арқылы үстем болуына негізделгенін атап көрсетті.

ЕК 2015 жылы Google компаниясының "Android" ОЖ базасында құрылғыларды өндірушілер үшін бірқатар шектеулер белгілеу жөніндегі әрекеттеріне қатысты іс қозғады.

Жүргізілген тергеп-тексерудің нәтижелері бойынша ЕК Google және Alphabet компанияларының әрекеттерін ЕО-ның жүмыс істеуі туралы шарттың 102-бабын бұзу деп тану және олардың тиісті бүзушылықты тоқтатуы туралы шешім қабылдады.

Google компаниясының үстем жағдайды теріс пайдалануы:

1) Google Play Store-ні Google компаниясын және Google Chrome браузерінің қосымшасын іздеумен заңсыз байланыстырудан көрінді. Google компаниясының лицензиялық келісімінің шарттары ондірушілердің Google бәсекелестері әзірлеген қосымшаларды алдын ала орнатуына мүмкіндік бермейді;

2) Google Search алдын aлa орнатылған жағдайда, Google компаниясы тарапынан кейбір ірі құрылғы өндірушілерге заңсыз төлемдер төлеуден;

3) құрылғы өндірушілердің Google мақұлдамаған Android-тың кез келген балама нұсқасын (Android-тің "ашалары") пайдалануына тыйым салудан көрінеді;

4) геоблокинг. Бұл нарықтардың контентті бұғаттау көмегімен ұлттық белгі бойынша үйлестірілген бөлімдері. Бәсекелестікті әлеуетті бұзу ретінде геоблокинг техникаларын қолдану практикасы соңғы уақытта цифрлық нарықтарда кеңінен таралды. ЕК бәсекелестікке қарсы осы әлеуетті практиканы құқықтық және экономикалық бағалау бойынша белсенді жұмыс істеуде, ол әртүрлі цифрлық нарықтарда бәсекелестік артықшылықтар алу үшін геоблокинг технологияларын пайдаланған компанияларға қарсы бірнеше тергеп-тексеру мен қозғалған істердің тәжірибесіне ие.

ЕК-нің әртүрлі цифрлық нарықтарда трансшекаралық сауданы геоблокинг арқылы шектеу жағдайларын анықтау және талдау жөніндегі практикасын қорытар болсақ, ЕК-нің жалпы түрдегі тәсілдері мынаған тіреледі:

1) геоблокинг ортақ нарықтағы бәсекелестік қағидаларын бұзу ретінде көбінесе тауарларды немесе сервистерді (бейнеконтент, ДК-ойындары, лицензияланған өнімдерді онлайн-сату) онлайн-сатуға болатын нарықтарда көрінеді;

2) геоблокинг шарттары зияткерлік меншік құқығының құқық иеленушілері мен лицензиаттар арасында жасалған лицензиялық келісімдерде көзделеді;

3) қарау кезінде бәсекелестік құқық пен зияткерлік меншік құқығының нормаларын салыстыру қажет.

Экономикалық шоғырлануды реттеу.

РФ-да монополияға қарсы органмен келісуге жататын мәмілелер санын оңтайландыру және қысқарту мақсатында бірқатар объектілерге қатысты ерекшеліктер айқындалады. Мысалы, өнеркәсіптік мақсаты жоқ ғимараттар мен объектілерге, мысалы, бизнес-орталықтар, сауда-ойын-сауық кешендері, көтерме және бөлшек сауда объектілері және басқа да өнеркәсіптік емес үй-жайлар жатады. Мұндай объектілерге қатысты мәмілелер жасалатын нарықтар, әдетте, олигополиялық емес. Мұндай нарықтардағы бір субъектінің шешімі, әдетте, басқа субъектілердің көптігіне байланысты оларға шешуші әсер етпеуі мүмкін.

РФ-да сондай-ақ мәміленің нысанасы болып табылатын активтердің баланстық құнының неғұрлым жоғары шекті мәні (20%) қолданылады. Бұдан басқа, РФ-да тұлғалар тобына қатысты ережелерді оңтайландыру жөнінде әрекеттер жасалды, Осыған байланысты экономикалық шоғырлануға арналған өтінішхатта Қазақстандағыға қарағанда субъектілердің аз саны сипатталады.

Ақпараттың асимметриялығы

Сұранысты қайта бағдарлау кедергілерін жою. Тұтынушының назары өнім берушілер арасындағы бәсекелестік тайталастың негізгі нысанасы болып табылады. Халықаралық практикада мұндай тұтынушы үшін empowered consumer (сөзбе-сөз - "билік берілген тұтынушы") термині енгізілген.

Көрсетілетін қызметтерді берушіні ауыстыру шығасылары қаржылық (төлеу қажеттілігі), транзакциялық (әрекет жасауға, ақпарат алуға уақыт пен күш жұмсау қажеттілігі) және тіпті ментальдық (мысалы, мәртебе-квоның кез келген өзгеруіне адамның ынтасын төмендететін сананың табиғи "зәкірлігі" немесе белгілі бір әрекеттерді жасаудан психологиялық жайсыздық) болуы мүмкін. Типіне қарамастан, мұндай кедергілер тұтынушылардың тиімсіз өнім берушіден кету және жақсы бәсекелестік ұсыныс алу мүмкіндігін шектейді, демек, бәсекелестікті тежейді. Сондықтан тұтынушылар үшін ауыстырып қосудың шығасылары барынша аз болуына ұмтылу қажет.

Бұл жағдайда Германияның тәжірибесі көрнекі болып табылады: тұтынушы электр берушілердің баға ұсыныстарын салыстыруды және олармен келісімдер жасасуды қамтамасыз ететін арнаулы интернет-ресурстың көмегімен өзінің мұқтажына оңтайлы тарифті анықтай алады, содан кейін әртүрлі байланыс тәсілдері (телефон, интернет, офис) арқылы шарт жасасуға өтінім жібереді.

Өтінімді алғаннан кейін жаңа өнім беруші бұрынғы ЭЖҰ-ны шарттың бұзылатыны туралы хабардар етеді және тұтынушыны өзінің қызмет көрсетуіне өткізу бойынша тиісті рәсімдерді жүргізеді. Бұл рәсім орта есеппен екі аптаға жуық уақытты алады және тұтынушының 30%-ға дейін жеңілдік алуына мүмкіндік береді.

Ұлыбританияда жосықсыз бәсекелестікті ашу тетіктері шеңберінде нарық субъектілерінің тұтынушылардағы мінез-құлық әлсіздіктерін бірдейлендіру мен пайдалануға және оларды ақпараттың асимметриялығына негізделген иррационалды таңдау жасауға мәжбүрлеуге негізделген жосықсыз баға белгілеу практикасы қарастырылады:

1) тамшылатып баға белгілеу (drip pricing). Баға белгілеудің бұл түрі қонақжайлылық, саяхаттар индустриясында, тауарларды интернет арқылы сатуда мейлінше жиі пайдаланылады. Компаниялар бастапқыда төмен базалық бағаны ұсынады, ол тұтынушы үшін "електіргіш" болып табылады, бірақ "факт бойынша" талап етілетін не сайттың келесі беттерінде ұсақ қаріппен көрсетілетін қосымша алымдарды қамтымайды. Мысалы, қонақүй нөмірінің бастапқы төмен бағасына жергілікті салықтар мен курорттық немесе туристік алымдар, тамақтану, қосымша сүлгілер мен халаттарды, теледидар бағдарламаларын, барды, бассейнді, жаттығу залын немесе спаны пайдаланғаны үшін үстемақылар қосылады. Авиакомпаниялар багаж, орын таңдау, салықтар, тамақтану үшін алымдарды қамтымауы мүмкін. Нәтижесінде түпкілікті баға әлдеқайда жоғары болады.

Бастапқы төмен бағалар нұсқаларға сапалы салыстыру жүргізуге мүмкіндік бермейді және адал сатушылар үшін жаза болып табылады. Себебі, сатып алу процесіне белгілі бір уақытын жұмсаған тұтынушы толық ақпарат алған кезде өз уақытын үнемдеу мақсатында сатып алу туралы шешім қабылдайды.

Ол, әдетте, бағаның айқындаушы мәні болатын, қатаң бағалық бәсекелестігі бар салаларда қолданылады. Еуропалық Одақта, Аустралияда реттеуші органдар осындай қосымша алымдарды алуға тыйым салған және оларды баға ұсынысында дереу ескеруді талап етеді;

2) жаппай сату бағасы жоғарылатылған әдеттегі бағаға негізделген жаппай сату (sales). Жосықсыз ритейлерлер алдымен бағаны көтереді, ал содан соң жеңілдік жасаған болады. Бағаны осылайша қолдан көтеру сатып алушының тауарды 50% жеңілдікпен сатып ала отырып, оны жаппай сатылымға дейінгі немесе аз жеңілдік берілген бағадан қымбатқа сатып алуына әкеп соғуы мүмкін;

3) кешенді баға белгілеу (complex pricing), мұнда бірлік бағасы сатып алушының тарапынан белгілі бір есептеуді талап етеді. Мысалы, мультибрендтік дүкенде бір тауарға бір жеңілдік берілсе, ал фирмалық дүкенде оған екі жеңілдік көрсетілген. Тұтынушылар көп жағдайда соңғы бағаны жылдам есептеу мүмкіндігі мен қабілетіне ие болмайды, сондықтан көп санды таңдайды;

4) еліктіру (baiting), мұнда сатушылар төмендетілген баға бойынша қолжетімді тауарлардың шектеулі саны бар арнаулы ұсыныстарды алға тартады. Бұл төмендетілген бағамен жарнамаланған тауарлардың саны жасанды түрде шектеулі болатын не тауарды сатып алу кезінде ол сатуда болмайтын, оның орнына сатып алушыға неғұрлым қымбат нұсқасы ұсынылатын жағдай. Қолдан тапшылық жасалады және сатып алуға қызыққан сатып алушы тоқтай алмай, артық төлейді;

5) арнаулы баға қысқа кезең ішінде қолжетімді болатын, уақыт бойынша шектеулі ұсыныстар (time-limited offers). Бұл тұтынушының пайдадан құр қалу қаупіне негізделген тауарлар ұсыныстары. Нәтижесінде тұтынушылар көбінесе сатып алуды жоспарламаса да, дереу әрекет етеді. Мұндай "флэш-жаппай сатылымдар" брендтің айналасында дүрбелең жасап, асығыстық сезімін тудырады. Мұндай жаппай сатулардың негізгі қағидаты: тапшылық пен таймер сатып алушыны өзіне еліктіреді.

4-бөлім. Бәсекелестікті қорғау және дамыту саласын дамытудың пайымы

Қазақстан Республикасы бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаттың жазалаушы бағытынан тауар нарықтарында бәсекеге қабілетті орта қалыптастыруға көшуге бағдарланып отыр.

Қазақстан Республикасының бәсекелестік саласындағы мемлекеттік саясатын дамытудың тиісті векторы қазіргі таңда Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің негізгі құжаттарында - Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясында (бұдан әрі - Стратегия), "Әртараптандырылған және инновациялық экономиканы құру" атты 8-жалпыұлттық басымдықта (бұдан әрі - Жалпыұлттық басымдық), Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарында (бұдан әрі - Ұлттық жоспар) бекітілген.

Стратегия талаптарының бірі адал бәсекелестік қағидаларын қамтамасыз ету болып табылады. Осыған байланысты, адал бәсекелестік Ұлттық жоспарда баяндалған ел дамуының жаңа моделін қалыптастырудың негізгі қағидаттарының бірі деп жарияланды. Ұлттық жоспарда, оның ішінде кәсіпкерлердің экономикалық белсенділігін ынталандыру мен дамытуға, жеке меншік пен бәсекелестікті тиімді қорғауға бағытталған Жалпыұлттық басымдықты іске асыру тәсілдері жалпы тұжырымдалған.

Жалпыұлттық басымдықта Қазақстан үшін, оның ішінде:

реттеуден уәждеуге;

жоғары әкімшілік бақылаудан кәсіпкерлік қызметті жеңілдетуге және заңды жүргізуге;

мемлекеттің меншік иесі және салалардағы реттеуші ретіндегі белсенді рөлінен жекеше субъектілер арасындағы саламатты бәсекелестікке бағытталған қағидаттық өзгерістер айқындалған.

Жалпыұлттық басымдықта қағидаттық өзгерістерді іске асыруға қажетті, оның ішінде бәсекелестік салаларда мемлекет иелігінен алу, сондай-ақ саламатты бәсекелестік ортаны қамтамасыз ету жөніндегі негізгі міндеттер де айқындалған.

2026 жылдың қорытындысы бойынша орта кәсіпкерліктің Қазақстан экономикасындағы үлесін 16%-ға дейін ұлғайту негізгі стратегиялық көрсеткіш болып табылады. Бұл көрсеткішке кәсіпкерлік субъектілерінің түйінді өндіріс факторларына, мемлекеттік қолдау шараларына кемсітусіз қол жеткізуін қамтамасыз ету, бәсекелестікті дамыту жолындағы реттеушілік кедергілерді қысқарту арқылы қол жеткізілетін болады.

Бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру бойынша тұжырымдалған шаралар монополияға қарсы реттеудің профилактикалық шараларының нәтижелілігін арттыру есебінен бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылықтар санын азайтуға, сондай-ақ монополияға қарсы орган қабылдайтын, экономикалық талдауды қолдануға негізделген шешімдердің сапасын арттыруға бағытталатын болады.

Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуын шектеу жөніндегі жұмыс жалғастырылатын болады. Іске асырылып жатқан шаралар мемлекеттік тапсырмалардың, бірыңғай мемлекеттік операторлардың, мемлекеттік сатып алу мен квазимемлекеттік сектор сатып алуының бәсекелес емес түрлерінің санын қысқартуға бағытталған.

Жоғарыда санамаланған шаралардың салааралық сипатта екенін ескере отырып, Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 31 желтоқсандағы № 484 Жарлығына сәйкес барлық орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары бәсекелестікті дамытуға жәрдемдесу және проактивті бәсекелестік саясатын енгізу жөніндегі жұмысқа тартылатын болады.

Қазақстан Республикасы азаматтарының әл-ауқатын қамтамасыз ету мақсатында 2026 жылдың қорытындысы бойынша ауыстырып қосудың шығасылары мен кедергілерін жою жөніндегі бәсекеге қабілетті шаралар іске асырылатын болады.

5-бөлім. Бәсекелестікті қорғау және дамыту саласын дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

Бәсекелестікті қорғау және дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты дамыту 7 негізгі қағидат негізінде жүзеге асырылады:

1) кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі (бәсекелі бейтараптық).

Бәсекелестік саясаттың негізгі қағидаты, оған сәйкес нарықтың барлық қатысушыларына, олардың меншік нысанына және кез келген өзге мән-жайларға қарамастан, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде тең жағдайлар мен мүмкіндіктер беріледі;

2) монополияға қарсы реттеудің профилактикалық шараларының басымдығы.

Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылықтардың профилактикасы және нарық субъектілерін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарды орындауға ынталандыру кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру процесінде мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану алдында басымдыққа ие болады. Қоғамда бәсекелестік мәдениетін қалыптастыру;

3) мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке шектеулі қатысуы ("Сары беттер қағидалары" ("Yellow Pages rules")).

Жеке кәсіпкерлікті және бәсекелестікті дамыту мақсатында мемлекет кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің қатысу үлесін қысқартуға бағытталған шаралар қабылдайды;

4) бәсекелестікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың жауаптылығы.

Орталық және жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалған өз құзыреті шегінде бәсекелестік саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға қатысады. Мемлекеттік органдар өз құзыреті шегінде тиісті экономика салаларында мемлекеттік саясатты іске асыру кезінде бәсекелестікті дамыту жөнінде шаралар қабылдауға және бәсекелестіктің "пайдалы іс-қимыл" ("effet utile") қағидатын бұзатын әрекеттерді (әрекетсіздікті) жасамауға міндетті;

5) монополияға қарсы реттеу мен бақылаудың ақпараттық ашықтығы мен айқындылығы.

Монополияға қарсы органның қызметі Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген шектерде кәсіпкерлік субъектілерінің мүдделерін қозғайтын шешімдерді қабылдау бойынша жариялы және ашық болуға тиіс;

6) адал бәсекелестік.

Бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қысым жасауға бағытталған қызметке, жосықсыз бәсекелестікке тыйым салынады. Монополистік қызмет заңмен реттеледі және шектеледі;

7) бәсекелестікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясат нәтижелерінің өлшенетіндігі.

Бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыру мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылатын болады:

1) негізгі қуатқа қол жеткізу;

2) тауар нарықтарына кірудің әкімшілік және экономикалық кедергілерін қысқарту;

3) кәсіпкерлік субъектілерінің мемлекеттік қолдау шараларына тең қол жеткізуін қамтамасыз ету;

4) мемлекет қатысатын нарық субъектілерінің үлесін қысқарту (экономиканы мемлекет иелігінен алу);

5) бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру;

6) ауыстырып қосудың шығасылары мен кедергілерін жою.

Негізгі қуатқа қол жеткізу

НҚ-ға қол жеткізуді қамтамасыз ету маңызды міндет болып табылады.

Бұған магистральдық теміржол желісі, байланысқа арналған кәбілдік кәріз, әрі қарай өңдеуге арналған бастапқы металдар, теңіз порттары, дәрі-дәрмек өндіруге арналған субстанциялар, өндіріс технологиялары мысал болып табылады. Негізгі қуатқа қол жеткізудің: тең қолжетімділік, ашықтық, ақылылық қағидаттары ғана айқындалып қоймай, бас тарту шарттары, мерзімдері, негіздері және басқалар да тәптіштеледі.

Нарықтардың жоғары шоғырлануы жағдайында, оның ішінде отын-энергетика кешені саласында тәуелсіз өнім берушілердің өндірушілер ресурстарына қол жеткізуін қамтамасыз ету қажет.

Нарықтың қалыптасқан олигополиялық құрылымын ескерер болсақ, биржалық (ұйымдасқан) сауданы дамыту бәсекелестікті дамытудың қажетті құралы болып табылады, оның бірқатар артықшылықтары бар:

ресурстарға тең қол жеткізуді қамтамасыз ету, ол сауда-саттыққа сатушылар мен сатып алушылардың шектелмеген тобының бір мезгілде қатысу мүмкіндігіне негізделеді;

сенімді баға индикаторларын қалыптастыратын ақпараттық нарыктық баға белгілеуді қалыптастыру;

биржалық алаңдар сауда-саттыққа қатысушыларға биржа клирингін пайдалана отырып жасалған мәмілелер бойынша міндеттемелерді орындауға, сондай-ақ ресурстарды үнемдеуге (сауда-саттықты қысқа мерзімде өткізу, кеңінен өңірлік қамту, контрагенттерді іздестірудің және конкурстық рәсімдерді өткізудің қажеттілігі болмауы) кепілдік береді.

Осыған байланысты 2 негізгі міндет: биржалық тауарлар тізбесін кеңейту және биржалық сауда-саттық көлемін кезең-кезеңімен ұлғайту шешілуге тиіс.

Қазақстандық мұнай өнімдері нарығы монополияланудың жоғары дәрежесімен сипатталады. Көтерме, сондай-ақ бөлшек сауда нарықтарында үстемдік ететін вертикалды интеграцияланған компаниялардың қызметі тәуелсіз шағын кәсіпкерлерді ығыстырып шығарады. Осыған байланысты мұнай өнімдерін өндіру және өткізу жүйесінің ашықтығын арттыру жөніндегі жұмыс маңызды бағытқа айналады.

Тауар нарықтарының жұмыс істеуі мен ресурстарды өткізудің жаңа бәсекелестік шарттары ұсынылатын болады.

Мұнай өнімдерінің биржалық сауда-саттығы сауда сессиясы ішінде баға өсуінің ең жоғары пайыздық қадамын, біркелкі өткізу көлемдерін, сондай-ақ бағаның жоғары ауытқуы жағдайларында сауда-саттықты тоқтата тұруды қоса алғанда, кез келген баға айла-шарғысын болдырмайтын "қатаң" шеңберлерде өткізілетін болады.

Мұнай өнімдерінің биржадан тыс көлемдерін өткізу контрагенттерді іріктеу тәртібін, өнімді өткізуден бас тарту негіздерін айқындайтын НҚ-ға қол жеткізу қағидалары шеңберінде жүзеге асырылатын болады.

Мұнайдың биржалық саудасына кезең-кезеңімен көше отырып, мұнай мен мұнай өнімдерін қолданыстағы "алыс-беріс" беру схемасының тетігі де қайта қаралатын болады. Жер қойнауын пайдаланушылардың ішкі нарықтың қажеттілігін қанағаттандыру жөніндегі міндеттемелерін сақтау жағдайында осы тәсілдерді іске асыру нарықтың жұмыс істеуінің ашықтығын ғана емес, жаңа ойыншылардың қол жеткізуіне барлық шектеулердің алып тасталуын, сондай-ақ өнімсіз делдалдардың нарықтан кетуін қамтамасыз етеді.

Тауар нарықтарына кірудің әкімшілік және экономикалық кедергілерін қысқарту

1) бәсекелестік және салалық саясаттардың өзара іс-қимылын оңтайландыру.

Монополияға қарсы орган бәсекелестік және салалық саясаттардың өзара іс-қимылын оңтайландыру мақсатында салааралық өзара іс-қимылға баса мән береді.

Осы өзара іс-қимылды камтамасыз ету үшін тиісті тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйіне монополияға қарсы орган жүргізген талдаудың нәтижелері бойынша тиісті салалық мемлекеттік органдармен бірге бәсекелестікті дамыту жол карталары әзірленетін болады.

Бәсекелестікті дамыту жол карталарының шеңберінде бәсекелес ортаға бірлесіп әсер етудің негізгі тетіктерін, индикаторларды айқындау міндеті тұр. Нәтижесінде орталық мемлекеттік органдар өз құзыреті шегінде тиісті экономика салаларында мемлекеттік саясатты іске асыру кезінде бәсекелестікті дамыту жонінде шаралар қабылдайтын болады;

2) енгізілетін реттегіш құралдың және (немесе) талаптың әсер етуін бағалау, бәсекелес ортаның жай-күйін реттеуді қатаңдату тетігін енгізу.

Бәсекелестік мәселелері бойынша заңның қабылдануына байланысты енгізілетін реттегіш құралдың және (немесе) талаптың әсер етуін бағалау, бәсекелес ортаның жай-күйін реттеуді қатаңдату тетігі (бұдан әрі - БӘБ) енгізіледі. БӘБ дегеніміз - екі негізгі мақсатқа жетуге бағытталған нормативтік құқықтық актілерді талдау процесі. Біріншіден, бәсекелестікке қажетсіз кедергі келтіретін нормалар анықталады. Екіншіден, олар мұндай кедергілерді аса қажеттіліксіз жасамауы үшін оларды қайта қарауға көмек көрсетіледі.

БӘБ-ті мемлекеттік органдар қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерді (нақты салаларда), сондай-ақ әзірленетін нормативтік құқықтық актілердің жобаларын бағалау үшін пайдалана алады.

БӘБ-ті қолдану мемлекеттік органдардың салалық саясатты бәсекелестікке ықтимал әсерін ескере отырып түзетуіне мүмкіндік береді.

Егер БӘБ-тің нәтижелері тауар нарығындағы бәсекелес орта жай-күйінің нашарлау ықтималдығын көрсететін болса, нормативтік құқықтык актінің жобасын әзірлеуші бағаланатын реттеу нормалары сияқты мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін бәсекелестікке қарсылығы неғұрлым аз баламаны табуға тиісті болады.

Осылайша, мемлекеттік органдар ЭЫДҰ стандарттарына сәйкес әзірленген БӘБ әдіснамасын қолдана отырып, негізсіз шектеулер санын азайта алады.

БӘБ-ті нормативтік құқықтық актілердің жобаларын әзірлеу процесіне енгізу нарықтың жұмыс істеуі қажеттіліксіз шектелетін салаларды көрсетіп және сонымен бір мезгілде мүмкіндігі болғанша бәсекелестікті дамытуға бағдарлана келе, қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін баламалы нормаларды ұсына отырып, елеулі экономикалық пайда әкеледі;

3) баға белгілеуді бүрмалауға әкеп соғатын факторларды жою.

Баға белгілеуді бұрмалауға әкеп соғатын және соның салдарынан бағалық бәсекелестікті жоятын факторларды жою мақсатында баға реттеу құралдарын монополияға қарсы бақылау құралдарымен кезең-кезеңімен ауыстыру жөніндегі шаралар іске асырылатын болады;

4) кедергілер жөніндегі кеңестердің жұмысын жандандыру.

Тауар нарықтарына кіру кедергілерін анықтауға және жоюға бағытталған краудсорсингтік алаңдардың қызметі күшейтілегін болады.

Кәсіпкерлік субъектілерінің мемлекеттік қолдау шараларына тең қол жеткізуін қамтамасыз ету

Мемлекет басшысы 2022 жылғы 11 қаңтарда Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің алдында сөйлеген сөзінде мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну тәсілдерін түбегейлі түрде қайта қарау жөнінде міндет қойды.

Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасы бойынша бастама жасалған экономиканы қолдау, халықтың іскерлік белсенділігі мен жұмыспен қамтылуын ынталандыру үшін дағдарысқа қарсы іс-шаралар кешенін іске асыру жағдайларын қоспағанда, фаворитизм көріністері үшін алғышарттарды жою мақсатында қабылданатын мемлекеттік қолдау шаралары монополияға карсы органмен келісілетін болады.

Мемлекеттік қолдау шараларын қабылдау кезінде тауар нарығының шоғырлану деңгейі, оның монополиялануы, нарыққа кіру кедергілерінің бар- жоғы, шағын, орта кәсіпкерліктің үлесі, нарық балансы және мемлекеттің қатысу деңгейі ескерілетін болады.

Бұл кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың жаңа шараларын, қағидаларын келісу және қолдау шараларын ұсынатын тұлғалардың қызметіне бәсекелестік заңнамасының сақталуы тұрғысынан мониторинг жасау арқылы іске асырылатын болады.

Мемлекет қатысатын нарық субъектілерінің үлесін қысқарту (экономиканы мемлекет иелігінен алу)

Бәсекелестікті дамытудың маңызды бағыты мемлекеттің қатысуын қысқарту болып табылады.

Осыған байланысты мемлекеттің экономикадағы ағымдағы рөлі оны кәсіпкерлік қызметте іріктеп төмендету және нарыққа қатысушылар үшін тең жағдайларды қамтамасыз ету есебінен өзгертілетін болады. Осы жұмыстың нәтижелері мемлекеттің тиісті нарықтық тауашаларды босатуы, тауар нарықтары субъектілерінің арасындағы бәсекелестікті арттыру, сондай-ақ бәсекелестік жағдайында өз қызметін оңтайландыруға мәжбүр болатын квазимемлекеттік сектор субъектілерінің шығындарын қысқарту есебінен жекеше кәсіпорындар санын ұлғайтуды қамтамасыз етеді. Бұл бағыт төмендегі міндеттерді шешу арқылы іске асырылатын болады.

1) "секторлық тәсілді" қолдану.

"Сары беттер қағидалары" ("Yellow Pages Rules") қағидатын іске асыру үшін мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіру жөніндегі жұмыс жалғастырылатын болады.

Мемлекет иелігінен алу процестерін жылдамдату үшін "секторлық тәсіл" (жылдамдатылған жекешелендіру әдісі) енгізіледі. Мәселен, ЭҚЖС-ға (кәсіпкерлік қызметтің ірілендірілген санаттары) байлаудың орнына көптеген тауар нарықтарын қамтитын нақты экономикалық қызмет салалары қаралатын болады.

Бәсекелес ортаға беруге жататын активтерді іріктеудің жаңа тәсілдері екі кезеңде іске асырылатын болады.

Бірінші кезекте, қоғамға, мемлекеттік органдарға түсінікті базалық іріктеу өлшемшарттары ұсынылатын болады. Бұл шағын және орта кәсіпкерліктің, жекеше инвестициялардың үлесі, жеке кәсіпкерлердің бөлшек сауда айналымы. Бұл көрсеткіштер жекешелендіру объектісі орналасқан әкімшілік шекараларда қаралатын болады.

Екінші кезеңде мемлекеттік үстем компанияларды жекешелендіру кезінде монополиялық жағдайдың жасалуына жол бермеу мақсатында жекешелендіру жоспарын қалыптастыру тәртібі айқындалатын болады. Монополияға қарсы орган активті бағалау алдында сондай-ақ қалыптасқан нарық құрылымын ескере отырып, жекешелендірудің нұсқалары туралы ұсыныстар беретін болады;

2) квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесін оңтайландыру.

Мемлекеттің экономикаға катысуын түбегейлі түрде қысқарту жөніндегі жаңа міндеттер ескеріле отырып, қызмет түрлері тізбесінің жаңа форматы әзірленді. Қолданыстағы құралдарды қайта қарау "ақылды реттеу" қағидаттарын енгізуге, атап айтқанда өңірлердегі бәсекелестіктің даму деңгейін ескере отырып, мемлекет қызметінің түрлерін қысқартуға мүмкіндік береді.

Тізбенің жаңа редакциясы ауыл халқына залал келтірмей, мемлекеттің ірі қалаларда қатысуын болдырмауға мүмкіндік береді. Бұдан басқа, жекешелендіру жоспарының орындалуы ескеріле отырып, мемлекеттің бәсекелестігі дамыған нарықтарға қайтадан қатысуына жол бермеу мақсатында өзекті емес қызмет түрлері автоматты түрде алып тасталады.

Тізбенің жаңа форматы мемлекет пен бизнес мүдделерінің теңгерімін ескере отырып, мемлекеттік кәсіпорындардың қатысуын қысқартуға мүмкіндік береді;

3) мемлекеттік тапсырмалардың санын қысқарту және мемлекеттік, квазимемлекеттік секторда сатып алуға қолжетімділікті қамтамасыз ету.

Ведомстволық бағынысты кәсіпорындарды қаржыландыру мен ТЖҚ-ны бәсекелі емес тыс сатып алудың неғұрлым кең таралған нысаны ретінде мемлекеттік тапсырмаларды бөлу негіздерінің түпкілікті тізбесін айқындау кәсіпкерлікке мемлекеттің қатысуын қысқарту жөніндегі бағыттардың бірі болады. 2022 жылдың басында қабылданған "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестікті дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңды іске асыруда бірыңғай құқық қолдану практикасын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік тапсырмаларды монополияға қарсы орган айқындайтын тәртіппен келісу рәсімі енгізілетін болады.

Аралас экономика жағдайында сатып алуды жүзеге асыру кезінде мемлекет сатып алуды кәсіпкерлікті қолдаудың қуатты құралына айналдырып, экономиканың тұтас салалары қатарының ірі тұтынушысы ретінде әрекет етеді. Пандемияға байланысты оның маңызы едәуір артады, сондықтан бір көзден сатып алуды жүзеге асыру негіздері қайта қаралатын болады.

Сонымен қатар, мемлекеттік, квазимемлекеттік сатып алулардың көлемін ескере отырып, ұлттық компаниялар үшін рәсімдерді қатаңдату ғана емес, шағын, орта бизнес пен жаңа нарық субъектілері үшін сатып алуға қолжетімділікті кеңейту ұсынылады;

4) бірыңғай мемлекеттік операторлардың санын азайту.

Арнаулы құқықтар берілген, жекелеген экономикалық функцияларды іске асыруға және қызметтерді монополиялық көрсетуге уәкілетті 50-ден астам нарық субъектісі анықталды. Белгілі бір нарық субъектілеріне арнаулы құқықтарды бекітіп беретін нормалардың болуы тиісті тауар нарықтарындағы бәсекелестікті шектейді және әдетте, тауарларды сатып алушылардың шығыстарын ұлғайтуға алып келеді.

Нарық субъектілеріне арнаулы құқықтар беру Кәсіпкерлік кодексте белгіленген бәсекелестікті осылайша шектеудің: конституциялық құрылысты сақтау, ұлттық қауіпсіздікті, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, азаматтардың денсаулығын қамтамасыз ету мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуге тиіс.

Бұдан басқа, мемлекеттік монополия субъектілерінің қызметіне тауарларды реттелетін бағалар бойынша өткізу, өзге қызмет турлерін жүзеге асыруға (сабақтас нарықтарға қатысуға) тыйым салу, олардың қызметін заңнамалық реттеу сияқты бірқатар шектеулер қолданылады. Бұл талаптардың болуы монополиялық құқықтың болуына және оны теріс пайдаланудың жогары тәуекелдеріне байланысты. Баяндалғанды ескере отырып, мемлекеттік монополияның құқықтық режимі операторларға қолданылатын болады.

Мемлекет басшысы 2022 жылғы 3 қаңтарда қол қойған "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестікті дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңның шеңберінде мемлекеттік және жекеше операторларды құру және олардың жұмыс істеу шарттары қатаң регламенттелді. Бұл конкурстық іріктеу, шектеулі қызмет мерзімі, бағаны келісу және негізгі емес қызметті жүзеге асыруға тыйым салу.

Құрылған операторларды қысқарту жөніндегі жұмыс жалғастырылады;

5) әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың қызметін реттеу.

Қолданыстағы заңнаманың шеңберінде ӘКК алдында нақты мақсаттар мен міндеттер айқындалмаған. Өңірлік даму институттары ЖАО-ның қысқа мерзімді міндеттерін шешу кезінде жекеше бизнеспен бәсекелеседі. Осы проблеманы шешу үшін ӘКК-нің қызметін жетілдіру мәселелері жөніндегі Заң жобасы тұжырымдамасының жобасы әзірленетін болады.

Бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру

Бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру қолайлы бәсекелес ортаны қалыптастыруға бағытталған монополияға қарсы шаралардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Монополияға қарсы органдар қызметкерлерінің біліктілігін арттыру инфрақұрылымын дамыту, бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы қолдану жөніндегі түсіндірмелер мен ұсынымдар институттарын дамыту, құқық қолдануда және әдіснамалық көмекте бірыңғай тәсілдердің тұжырымдалуы мақсатында монополияға қарсы орган, сот және атқарушы билік органдары арасындағы тиімді өзара іс-қимылды қамтамасыз ету мәселелері шешілетін болады. Әртүрлі тауар нарықтарының ірі қатысушыларының, оның ішінде сауда практикасы, баға саясаты тұтынушылардың әл-ауқатына тікелей әсер ететін қатысушылардың бәсекелестікке қарсы әрекеттерінің алдын алу мақсатында нарық субъектілерінің монополияға қарсы комплаенс актілерін қабылдауы бойынша қосымша ынталандырулар жасалатын болады. Бұл үшін монополияға қарсы комплаенстің ішкі актісін әзірлеу және енгізу жөніндегі әдістемелік ұсынымдар қабылданатын болады.

Экономикалық талдау сапасын арттыру қамтамасыз етіледі.

Тауар нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйін, нарық құрылымын, кірудегі кедергілерді, мемлекеттің қатысуының бәсекелестікке әсерін бағалауға арналған талдау әдістемесінің пәрменді екеніне қарамастан, монополияға қарсы заңнаманы дамытудың қазіргі заманғы үрдістері нарықтық жағдайды толыққанды көп факторлы экономикалық талдауды бірінші орынға қояды.

Осыған байланысты, бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу фактілерін қарау кезінде негізгі жұмыс эконометрикалық модельдер негізінде экономикалық талдауды қолдануға шоғырландырылатын болады. Бұл ретте Тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау әдістемесі осы жұмысты жүргізудің негізіне айналады.

Экономикалық талдау мен сараптауды неғұрлым сапалы қолдануды қоса алғанда, монополияға қарсы орган жұмысының ашықтығы мен тиімділігін арттыру мақсатында озық халықаралық тәжірибенің негізінде бәсекелестік жөніндегі бас экономист институтын (chief competition economist) енгізудің орындылығы қаралатын болады.

Бәсекелестік туралы заңнама және тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізу әдіснамасы цифрлық экономикаға қатысты жетілдірілетін болады.

Біріншіден, тауарларды немесе көрсетілетін қызметтерді өтеусіз беру, яғни тауарларды немесе көрсетілетін қызметтерді басқа тарапқа (мысалы, пайдаланушыларға) ақы алмай немесе оның есесіне өзге ештеңе ұсынылмай беру нарықтың шекарасын анықтауға кедергі келтірмейтіні, егер тауар немесе көрсетілетін қызмет сатып алушыға өтеусіз берілсе де нарықтың өмір сүре беретіні нақтыланады. Бұл түзету монополияға қарсы ведомствоның тауар немесе көрсетілетін қызмет (мысалы, интернет-іздеу, мессенджерлер) өтеусіз берілсе де, нарықтың шекарасын айқындай алатынына күмән болмауы үшін заңға енгізіледі.

Екіншіден, цифрлық платформалардың үстем жағдайын бағалау кезінде ескерілетін жаңа факторлар енгізіледі.

Біріктіруді тиімді талдау кез келген бәсекелестік режимінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл бәсекелес фирмалар арасындағы бәсекелестікті төмендететін және бәсекелестерді болдырмайтын бәсекелестікке қарсы мәмілелерден тұтынушыларға келетін зиянды болғызбауға көмектесуі мүмкін.

Монополияға қарсы орган қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында инвестициялық белсенділікті ынталандыру үшін экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы өтінішхаттарды қарау кезіндегі бизнес-процестер оңтайландырылады.

Көрсетілетін қызметті алушылардың халықаралық тәжірибеге ұқсас түрде құжаттардың аз санын ұсынуына мүмкіндік беретін өзгерістер заңнамалық деңгейде енгізілетін болады.

Жалпы, монополияға қарсы органның экономикалық шоғырлану жөніндегі мәмілелерді қарау процесін оңтайландырудың санамаланған бағыттары оның бәсекелестікке қауіпті мәмілелер жасалуының алдын алуға және нарық субъектілеріне жүктелетін әкімшілік рәсімдердің шығасыларын барынша азайтуға қабілетті қызметіне оңынан әсер етуге тиіс.

Бұдан басқа, сабақтас нарықтардағы бәсекелестікке талдау жүргізу жөніндегі міндет белгіленетін болады. Экономикалық шоғырлану жөніндегі шешімдерді негіздеу мақсатында уәждеу бөлігіне тиісті тауар нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйі және мәмілені жүзеге асырудың салдары туралы тұжырымдардың баяндалуын енгізу қамтамасыз етілетін болады.

Ауыстырып қосудың шығасылары мен кедергілерін жою

Нарықтардың ашықтығын ("Open markets") қамтамасыз ету.

1) ЭЫДҰ елдерінің үлгісі бойынша нарықтық тетіктің кемшіліктерін жеңілдетуге және сол арқылы тұтынушының игілігіне бағытталған шаралар іске асырылатын болады. Бұл жағдайда жүргізіліп жатқан экономиканы цифрландыру жағдайларында қосымшалар арасындағы өзара іс-қимылды қамтамасыз ететін бағдарламалық құралдардың жалпыға қолжетімді жиынтығын білдіретін "ашық интерфейстер" жүйесін енгізу бойынша әлемдік практикада қарқын алып отырған тренд дамытылуға жатады.

Ашық интерфейстердің негізгі артықшылықтарына ең алдымен, барлық бизнес-процестердің жылдамдығын ұлғайту, өнім желісін (ассортиментін) кеңейту есебінен көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру және тиімді ұсыныстарды ыңғайлы іздеу, тауарлық ұсынысты тұтынушылардың қалауын талдау және анықтау арқылы дербестендіру жатқызылады.

Бұл жағдайда тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) провайдерлерінің ақпараттық ресурстарын интеграциялау немесе өнімдерді талдау мен таратуға арналған салыстырмалы ресурстар (әртүрлі өнім берушілерден алынатын тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) туралы ақпаратты көрсететін және оларды салыстыруға мүмкіндік беретін агрегатор-витриналар) құру үшін оларға қол жеткізуді қамтамасыз ету міндеті тұр.

Осылайша, сатып алушылар тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) таңдау және өнім берушілерді ауыстыру үшін кең мүмкіндіктерге ие болады, соның нәтижесінде неғұрлым қолайлы мәмілелерді іздеу және сұранысты қайта бағдарлау жолындағы кедергілер жойылады, бұл тұтынушы үшін бәсекелестікті ынталандырады.

Оның үстіне, ақпараттық технологияларды енгізу тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) қашықтан сатып алуға мүмкіндік беретін электрондық платформаларды (market place) қалыптастыруға мүмкіндік береді, сол арқылы көрсетілетін қызметтер операторларын онлайн-ауыстырудың бәсекелестік тетігін қамтамасыз етеді. Қазіргі таңда мұндай тетік тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласындағы нарықтарда табыс табуға тиіс;

2) "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестікті дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңда жосықсыз бәсекелестік деп танылатын іс-қимылдардың шектеусіз аясы көзделген. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының монополияға қарсы органы жосықсыз бәсекелестікті ашу тетіктерінің шеңберінде "уытты бәсекелестік" (toxic competition), яғни нарық субъектілерінің тұтынушылардағы мінез-құлық әлсіздіктерін бірдейлендіру және пайдалану және оларды ақпараттың асимметриялылығына негізделген иррационалды таңдау жасауға мәжбүрлеу практикасын қарайды.

Атап айтқанда, Ұлыбританияның монополияға қарсы органының тәжірибесі үлгісінде баға белгілеудің бес жосықсыз схемасы қаралатын болады.

6-бөлім. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер

6.1. 2026 жылдың соңына қарайғы нысаналы индикаторлар:

орта кәсіпкерліктің экономикадағы үлесі - ЖІӨ-дегі ЖҚҚ-ның 16%-ынан томен емес.

6.2. 2026 жылдың соңына қарай күтілетін нәтижелер:

1) "Көрсетілетін қызметтер саласындағы бәсекелестік" индикаторы бойынша Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің рейтингі - 2026 жылға қарай 66 баллдан төмен емес;

2) кәсіпкерлік субъектілерінің негізгі қуатқа және мемлекеттік қолдау шараларына "бәсекелі бейтараптық" қағидаттарында кемсітусіз қол жеткізуі;

3) бәсекелестіктің дамуын тежейтін реттеушілік кедергілердің алдын алудың тиімді жүйесі және 2026 жылға қарай кемінде 50 кедергіні жою;

4) мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке шектеулі қатысуы (мемлекеттің экономикаға қатысу үлесі) - 2026 жылға қарай 13,9%-дан төмен емес;

5) бәсекелестікті тиімді қорғау және дамыту үшін қолайлы институционалдық және ұйымдастырушылық орта;

6) Қазақстан Республикасы азаматтарының тауарларды (жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді) берушілерді ауыстыруының тиімді тетігі.

Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022-2026 жылдарға арналған тұжырымдамаға ҚОСЫМША

Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022-2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

Ескерту. Жоспарға өзгеріс енгізілді – ҚР Президентінің 26.09.2023 № 361 Жарлығымен.

№	Реформалардың/негізгі іс-шаралардың атауы	Аяқталу нысаны	Аяқталу мерзімі	Жауапты орындаушылар
1	2	3	4	5
1-нысаналы көрсеткіш. Экономикадағы орта кәсіпкерліктің үлесі: 2022 жылы - 11,2%, 2023 жылы - 12,5%, 2024 жылы - 13,7%, 2025 жылы - 15%, 2026 жылы - 16%
1-бағыт. Негізгі қуатқа қол жеткізу
1.	1-іс-шара. Тауар биржалары арқылы міндетті түрде өткізуге жататын тауарлардың (мұнай өнімдері, коммуналдық-тұрмыстық көмір) ең аз үлесі мен көлемін айқындау	бұйрық, мұнай өнімдерін беру жоспары	2022-2026 жылдар IV тоқсан	СИМ, ЭМ, ИИДМ, БҚДА
1-1.	1-1-іс-шара. Биржадан тыс мәмілелерді тіркеуді қамтамасыз ету және тиісті жауапкершілікті бекіту	Бұйрық	2025 жылғы IV тоқсан	СИМ
2.	Алып тасталды – ҚР Президентінің 26.09.2023 № 361 Жарлығымен.
3.	3-іс-шара. Мұнай мен мұнай өнімдерін қолданыстағы "алыс-беріс" беру схемасын қайта қарау	ПӘ-ге ақпарат	2022 жылғы IV тоқсан	ЭМ, БҚДА
4.	4-іс-шара. Әуежайларда жерде қызмет көрсетуді жүзеге асыру қағидаларына, сондай-ақ Әуежай аумағында әуежай қызметіне жатпайтын қызметтер көрсетуге қол жеткізу қағидаларына өзгерістер енгізу	бұйрық	2022 жылғы IV тоқсан	ИИДМ, БҚДА
5.	5-іс-шара. Әуежайды пайдаланушы инфрақұрылымды пайдаланғаны үшін алатын инфрақұрылымдық алымды есептеу әдістемесін әзірлеу және бекіту	бұйрық	2023 жылғы II тоқсан	ИИДМ, БҚДА
6.	6-іс-шара. МТЖ-ның көрсетілетін қызметтеріне қол жеткізу қағидаларына өзгерістер енгізу арқылы жекеше теміржол жүк тасымалдаушыларының кемсітусіз қол жеткізуін қамтамасыз ету	бұйрық	2023 жылғы IV тоқсан	ИИДМ, БҚДА
7.	7-іс-шара. Жекеше теміржол жүк тасымалдаушыларының инфрақұрылым операторының ақпараттық жүйелеріне тең қол жеткізуін қамтамасыз ету	ПӘ-ге ақпарат	2023 жылғы IV тоқсан	ИИДМ, БҚДА
8.	8-іс-шара. Еншілес компанияларын (ұялы байланыс операторларын) кезең-кезеңімен өткізу (сату) арқылы "Қазақтелеком" АҚ- ның компаниялар тобын монополиясыздандыру	ПӘ-ге ақпарат	2023 жылғы IV тоқсан	БҚДА, ЦДИАӨМ
9.	9-іс-шара. Кәбілдік кәрізді пайдалануға беру қағидаларына өзгерістер енгізу	бұйрық	2022 жылғы IV тоқсан	ЦДИАӨМ, БҚДА
10.	10-іс-шара. Өңдеуші өнеркәсіп орындарын отандық шикізатпен қамтамасыз ету қағидаларын қабылдау мәселесін пысықтау	ПӘ-ге ұсыныстар	2022 жылғы IV тоқсан	ИИДМ, БҚДА
2-бағыт. Тауар нарықтарына кірудің әкімшілік және экономикалық кедергілерін қысқарту
11.	11-іс-шара. Әлеуметтік маңызы бар маршруттар бойынша ұлттық теміржол тасымалдаушысы келісімдерінің қолданылу мерзімдерін (5 жылдан 20 жылға дейін) айкындаудың регламенттелуін нақтылау	ПӘ-ге ақпарат	2023 жылғы IV тоқсан	ИИДМ
12.	12-іс-шара. Жекеше теміржол тасымалдаушыларының халықаралық қатынастарда тасымалдарды жүзеге асыруға қол жеткізуін қамтамасыз ету	ПӘ-ге ақпарат	2023 жылғы IV тоқсан	ИИДМ
13.	13-іс-шара. Халықтың әлеуметтік осал топтарын қорғауды ескере отырып, электрмен жабдықтау ұйымдарының тарифтерін теңестіру жөнінде шаралар қабылдау	ПӘ-ге ақпарат	2022 жылғы IV тоқсан	ҰЭМ, БҚДА
14.	14-іс-шара. Тиісті тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйіне монополияға қарсы орган жүргізген талдаудың нәтижелері бойынша жетекшілік ететін салаларда бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол карталарын әзірлеу және бекіту	тиісті тауар нарықтарында бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол карталары	IV тоқсан, жыл сайын	Салалық ОМО, БҚДА
3-бағыт. Кәсіпкерлік субъектілерінің мемлекеттік қолдау шараларына тең қол жеткізуін қамтамасыз ету
15.	Алып тасталды – ҚР Президентінің 26.09.2023 № 361 Жарлығымен.
16.	16-іс-шара. Ауыл шаруашылығында субсидияларға кемсітусіз қол жеткізуді қамтамасыз ету	ПӘ-ге ақпарат	2023 жылғы IV тоқсан	АІІІМ, БҚДА
4-бағыт. Мемлекет қатысатын нарық субъектілерінің үлесін қысқарту
17.	17-іс-шара. Мемлекеттік кәсіпорындарды, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғаларды және олармен үлестес заңды тұлғаларды жекешелендіру жөнінде ұсыныстар енгізу	ПӘ-ге ұсыныстар	IV тоқсан, жыл сайын	БҚДА
18.	18-іс-шара. Жолаушыларды тасымалдау қызметіне қатысатын квазимемлекеттік сектор компаниялары акцияларының пакетін өткізу мәселесін пысықтау	ПӘ-ге ұсыныстар	2023 жылғы IV тоқсан	ИИДМ, БҚДА
19.	19-іс-шара. Республикалық және облыстық маңызы бар қалаларда мемлекет қатысатын 6 автобус паркін жекешелендіру мәселесін пысықтау	ПӘ-ге ұсыныстар	2023 жылғы II тоқсан	БКДА, ЖАО, ИИДМ
20.	20-іс-шара. Тиісті тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйіне мемлекеттік тапсырмалар институтының қатысуы мен ықпалын барынша азайтуға бағытталған іс-шаралар кешенін жүзеге асыру	ПӘ-ге ақпарат	IV тоқсан, жыл сайын	БҚДА
21.	21-іс-шара. Арнаулы құқықтың жекелеген субъектілерінің қызметіне талдау жүргізу және олардың функцияларын бәсекелес ортаға беру бойынша ұсыныстарды тұжырымдау	ПӘ-ге ұсыныстар	2026 жылғы IV тоқсан	БҚДА, ҰЭМ, Қаржымині
21-1.	21-1-іс-шара. Бірыңғай операторлардың санын азайтуға бағытталған Заң жобасын әзірлеу	Заң жобасы	2023-2025 жылдар IV тоқсан	БҚДА
22.	22-іс-шара. Квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін рұқсат етілген қызмет түрлері тізбесінің жаңа форматын қалыптастыру	ПӘ-ге ақпарат	2024 жылғы II тоқсан	БҚДА
23.	23-іс-шара. Квазимемлекеттік сектор субъектілерінің, оның ішінде "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ-ның сатып алуды өткізу тәсілдерін қайта қарау	ПӘ-ге ақпарат	2022 жылғы IV тоқсан	Қаржымині, БҚДА
24.	24-іс-шара. Мемлекеттік сатып алуларда бір көзден сатып алу негіздерін қысқарту	Заң жобасы	2023 жылғы IV тоқсан	Қаржымині, БҚДА
5-бағыт. Бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру
25.	25-іс-шара. Бәсекелестікке әсер етуге бағалау жүргізу қағидаларын қабылдау	бұйрық	2022 жылғы IV тоқсан	БҚДА
26.	26-іс-шара. Монополияға қарсы комплаенстің ішкі актісін әзірлеу және енгізу жөніндегі әдістемелік ұсынымдарды қабылдау	бұйрық	2022 жылғы II тоқсан	БҚДА
27.	27-іс-шара. Тауар нарығындағы, оның ішінде цифрлық нарықтарды ескере отырып, бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізу әдіснамасын жетілдіру	бұйрық	2023 жылғы IV тоқсан	БҚДА
28.	28-іс-шара. Ұсынымдары бар (бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылықтардың әрбір түрі бойынша ықтимал жауапкершілік шараларымен бірге) гайдлайндарды (жолсілтемелерді) әзірлеу	әдістемелік құрал	2026 жылғы IV тоқсан	БҚДА
29.	29-іс-шара. Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзудың барлық түрлері бойынша көрнекі кейстер жинағын әзірлеу	жинақ	2026 жылғы IV тоқсан	БҚДА
30.	30-іс-шара. Бәсекелестік жөніндегі бас экономист институтын енгізу мәселесін пысықтау	ПӘ-ге ұсыныстар	2023 жылғы IV тоқсан	БҚДА
6-бағыт. Ауыстырып қосудың шығасылары мен кедергілерін жою
31.	31-іс-шара. Тұтынушылар үшін тауар нарықтарында ауыстырып қосудың шығасылары мен кедергілерін жоюды қамтамасыз ететін тетіктерді енгізу мәселесін пысықтау	ПӘ-ге ұсыныс	2022 жылғы IV тоқсан	БҚДА, ОМО
31-1.	31-1-іс-шара. Электр энергиясының бөлшек сауда нарығын ұйымдастыру және оның жұмыс істеуі, сондай-ақ осы нарықта қызмет көрсету қағидаларына тұтынушының электр энергиясын берушіні ауыстыру рәсімінен өтуіне жұмсалатын жұмыс күндерінің санын кезең-кезеңімен қысқарту бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу	Бұйрық	2025 жылғы IV тоқсан	ЭМ, БҚДА, "ЭҚРҚО" АҚ (келісім бойынша)
32.	32-іс-шара. Домофонның, лифтінің, басқарушы компаниялардың көрсетілетін қызметтерін берушілерді ауыстыру бойынша электрондық платформаларды ұйымдастырудың құқықтық жағдайларын жасау	бұйрық	2022 жылғы IV тоқсан	ИИДМ, ЦДИАӨМ, БҚДА
33.	33-іс-шара. Ақпараттың асимметриялығына негізделген жосықсыз баға белгілеу практикаларын қарау	ПӘ-ге ақпарат	2023 жылғы IV тоқсан	БҚДА
34.	34-іс-шара. Артық қаржылық және қаржылық емес көрсетілетін қызметтерді таңу практикасын жою	Агенттік басқармасының қаулысы	2022 жылғы IV тоқсан	ҚНРДА
35.	35-іс-шара. Қаржылық қызметтер көрсету кезінде комиссияларды төмендету жөніндегі шараларды әзірлеу	ПӘ-гe ақпарат	2023 жылғы IV тоқсан	БҚДА, ҚНРДА
36.	36-іс-шара. Әртүрлі банктердің клиенттері арасында мәмілелер мен транзакцияларды жүргізу кезінде инфрақұрылымдық кедергілерді жою жөніндегі шараларды әзірлеу	ПӘ-ге ақпарат	2023 жылғы IV тоқсан	БҚДА, ҰБ, ҚНРДА

Ескерту: аббревиатуралардың толық жазылуы:

ПӘ - Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі

АҚ - акционерлік қоғам

АШМ - Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі

БҚДА - Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі

ИИДМ - Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі

ЖАО - жергілікті атқарушы органдар

ЖІӨ - жалпы ішкі өнім

ЖҚҚ - жалпы қосылған құн

Қаржымині - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі

ҚНРДА - Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі

МТЖ - магистральдық теміржол желісі

ОМО - орталық мемлекеттік органдар

СЖРА - Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі

СИМ - Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі

ҰБ - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі

ҰЭМ - Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі

ЦДИАӨМ - Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі

ЭМ - Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі