Об утверждении Методики по проведению крупномасштабных почвенных изысканий земель

Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 22 февраля 2023 года № 75. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 2 марта 2023 года № 31999

      Примечание ИЗПИ!
Порядок введения в действие см. п.4

      В соответствии с подпунктом 4-5) пункта 1 статьи 14 Земельного кодекса Республики Казахстан ПРИКАЗЫВАЮ:

      1. Утвердить прилагаемую Методику по проведению крупномасштабных почвенных изысканий земель.

      2. Комитету по управлению земельными ресурсами Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан в установленном законодательством порядке обеспечить:

      1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

      2) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсе Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан после его официального опубликования.

      3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего вице-министра сельского хозяйства Республики Казахстан.

      4. Настоящий приказ вводится в действие по истечении шестидесяти календарных дней после дня его первого официального опубликования.

      Министр сельского хозяйства
Республики Казахстан 		Е. Карашукеев

      "СОГЛАСОВАН"
Министерство цифрового развития,
инноваций и аэрокосмической
промышленности Республики Казахстан

  Утверждена приказом
Министр сельского хозяйства
Республики Казахстан
от 22 февраля 2023 года № 75

Методика по проведению крупномасштабных почвенных изысканий земель

Глава 1. Общие положения

      1. Настоящая Методика по проведению крупномасштабных почвенных изысканий земель (далее – Методика) разработана в соответствии с подпунктом 4-5) пункта 1 статьи 14 Земельного кодекса Республики Казахстан (далее – Кодекс) и определяет проведение крупномасштабных почвенных изысканий земель.

      2. Крупномасштабные почвенные изыскания земель проводятся на землях всех категорий независимо от принадлежности по форме собственности и форм хозяйствования на них.

      3. В настоящей Методике используются следующие основные понятия:

      1) чертеж инвентаризации земель сельскохозяйственного назначения – картографический документ, дающий наглядное представление о пространственном положении и размерах землепользования, содержащий информацию о составе и площадях земельных угодий;

      2) пашня – земельный участок, систематически обрабатываемый и используемый под посевы сельскохозяйственных культур, включая посевы многолетних трав, а также чистые пары. К пашне не относятся земельные участки сенокосов и пастбищ, занятые посевами предварительных культур (в течение не более трех лет), распаханные с целью коренного улучшения, а также междурядья садов, используемые под посевы;

      3) пахотный слой – слой почвы, подвергаемый регулярной механической обработке;

      4) гумус – органическая, обычно темноокрашенная, часть почвы, образующаяся в результате биохимического превращения растительных и животных остатков;

      5) орошаемые земли – пригодные для сельскохозяйственного использования и полива, имеющие постоянную или временную оросительную сеть, связанную с источником орошения, водные ресурсы которого обеспечивают полив этих земель стоком не ниже 75 процентов обеспеченности в оптимальные сроки по проектным или действующим нормативам оросительных норм при существующем коэффициенте полезного действия системы.

      6) заказчик – лицо (физическое, юридическое), заинтересованное в выполнении исполнителем работ, оказании им услуг;

      7) почвенный образец – проба почвенного материала, отобранная для лабораторного исследования;

      8) плодородие почвы – способность почвы обеспечивать растения усвояемыми питательными веществами, влагой и давать урожай;

      9) засоление почв – повышение концентрации солей в почве, в конечном итоге делающее невозможным рост растений;

      10) эрозия почв – разрушение, смыв и выдувание верхнего слоя почвы;

      11) почва – самостоятельное естественно-историческое органоминеральное природное тело, возникшее на поверхности земли в результате длительного воздействия биотических, абиотических и антропогенных факторов, состоящее из твердых минеральных и органических частиц, воды и воздуха и имеющее специфические генетико-морфологические признаки, свойства, создающие соответствующие условия для роста и развития растений;

      12) почвовед – лицо, являющееся непосредственным исполнителем работ по почвенному обследованию;

      13) комплекс почв – мозаичный почвенный покров, состоящий из чередующихся мелких участков почв различных типов, которые, непрерывно повторяясь, сменяют один другого через несколько метров;

      4. Крупномасштабные почвенные изыскания проводятся с целью составления почвенных карт и картограмм, которые служат основой для:

      1) государственного учета количества и качества земель, ведения государственного земельного кадастра, качественной оценки территории;

      2) разработки проектов внутрихозяйственного землеустройства;

      3) разработки рекомендаций по рациональному использованию земельных ресурсов и мероприятий по охране земель, в том числе проектов рекультивации земель при строительстве нефтегазопроводов, разработке месторождений;

      4) разработки дифференцированной системы агротехнических мероприятий по поднятию культуры земледелия; определения оптимальных условий для специализации и размещения сельского хозяйства с учетом почвенного плодородия; повышения плодородия почв и урожайности сельскохозяйственных культур (с учетом почвенно-климатических условий), проведения мероприятий по мелиорации земель.

      5. Почвенные изыскания земель состоят из трех периодов:

      1) подготовительного;

      2) полевого;

      3) камерального.

      6. Результаты крупномасштабных почвенных изысканий земель (карты и картограммы) заносятся в базу автоматизированной информационной системы государственного земельного кадастра Республики Казахстан в первом квартале года, следующего за годом выполнения работ.

Глава 2. Подготовительный период

      7. В подготовительный период устанавливаются объекты почвенных изысканий, определяются масштабы съемок, объемы полевых и камеральных работ, составляются календарные планы работ.

      8. В подготовительный период на проведение почвенных изысканий с местных исполнительных органов территориальные филиалы Государственной корпорации "Правительство для граждан" (далее – Государственная корпорация) получают разрешения в соответствии с Кодексом.

      9. Подготовительный период включает сбор и изучение следующих материалов:

      1) картографические: фотопланы на бумажных и цифровых носителях, аэрофотоснимки, космические снимки;

      2) почвенные очерки, карты и картограммы прошлых лет исследований;

      3) чертежи инвентаризации сельскохозяйственных угодий;

      4) справочных материалов, характеризующих природные условия (климат, рельеф, геологические и гидрогеологические особенности, почвообразующие породы, растительность);

      5) рекомендации по системе ведения сельского хозяйства, а также, мероприятий по борьбе с явлениями эрозии, переувлажнения, засоления.

      10. В процессе подготовительных работ составляется предварительный список почв.

      11. Масштаб почвенных изысканий земель устанавливается в зависимости от целевого назначения, специализации хозяйства, интенсивности использования земель и сложности почвенного покрова.

      Почвенные изыскания земель в зоне неорошаемого земледелия проводятся в масштабе 1:25000, в зоне орошаемого земледелия в масштабе 1:10000, на пастбищах в пустынных, полупустынных и горных областях в масштабе 1:50000 и 1:100000.

      На землях фермерских или крестьянских хозяйств, интенсивного хозяйственного использования (сады, виноградники, огороды, опытные участки сортоиспытания, требующие применения различных удобрений и приемов обработки почвы), а также земельных участков, проектируемых к орошению, осушению, мелиорации и рекультивации почвенные изыскания ведутся в масштабе 1:1000.

      В пределах одного и того же землепользования (хозяйства) на отдельных участках проведение изысканий допускается в разных масштабах.

      12. При проведении крупномасштабных почвенных изысканий земель различают 5 (пять) категорий территорий по сложности проведения крупномасштабных почвенных изысканий согласно приложению 1 к настоящей Методике.

      13. В зависимости от масштаба почвенных изысканий и категории сложности территории устанавливается количество гектаров, приходящихся на один почвенный разрез (включая прикопки), по категориям сложности, согласно приложению 2 к настоящей Методике.

      14. В подготовительный период производится подбор основы для проведения почвенной съемки – теневых фотопланов с горизонталями. Масштаб фотопланов должен быть крупнее или равен заданному масштабу почвенных изысканий.

      При отсутствии фотопланов почвенная съемка проводится на топографических картах, аэрофотоснимках или космических снимках такого же или более крупного масштаба.

      При крупномасштабных почвенных изысканиях в масштабе 1:2000 используются аэрофотоснимки или космические снимки, увеличенные в 3-4 раза, до масштаба 1:2000 – 1:5000. При съемке в масштабе 1:5000 используются увеличенные аэрофотоснимки или космические снимки масштаба 1:5000 – 1:10000.

      При крупномасштабных почвенных изысканиях в масштабе:

      1) 1:10000 используются аэрофотоснимки или космические снимки с пространственных разрешением пикселя не хуже 0,5 (ноль целых пять десятых) метров (далее-м) на местности;

      2) 1:25000 используются аэрофотоснимки или космические снимки с пространственных разрешением пикселя не хуже 1,5 (один целых пять десятых) метров на местности;

      3) 1:50000 используются аэрофотоснимки или космические снимки с пространственным разрешением пикселя не хуже 3 (три) метра на местности;

      4) 1:100000 используются аэрофотоснимки или космические снимки с пространственным разрешением пикселя не хуже 10 (десять) метров на местности;

      15. При подготовке электронной основы для почвенного обследования переносят следующие условные обозначения:

      1) границы землепользований;

      2) границы и условные знаки земельных угодий;

      3) существующие лесополосы;

      4) гидрографическую сеть;

      5) на орошаемых землях – постоянные оросители;

      6) населенные пункты (общим контуром);

      7) дороги (без разделения по классам) общим знаком;

      8) надписи (населенных пунктов, рек).

      16. Перед выездом в поле почвоведы получают необходимое снаряжение и материалы для проведения полевых работ. Список полевого снаряжения и материалов для полевых работ почвоведа приведен в приложении 3 к настоящей Методике.

Глава 3. Полевой период

      17. Полевые почвенные изыскания складываются из следующих элементов работы:

      1) общего маршрутного знакомства с территорией (рекогносцировки);

      2) полевого изучения почв, заложения и описания почвенных разрезов с предварительным определением (названием) почв;

      3) взятия почвенных образцов на химический анализ;

      4) выделения почвенных контуров с их увязкой по смежествам;

      5) отбор образцов почв для лабораторных анализов;

      6) оформления полевой почвенной карты на фотопланах;

      7) сдачи и приемки полевых работ;

      8) изучения водно-физических свойств почв (при включении этого вида работ в программу обследования по данному землепользованию);

      9) сдача ведомости почвенных образцов в лабораторию.

      18. Полевые почвенные изыскания проводят при температуре воздуха не ниже +5ºС.

      19. Полевые почвенные изыскания начинаются после информирования местного исполнительного органа о начале почвенных изысканий, с обсуждением вопросов, связанных с организацией и проведением работ.

      20. Общее маршрутное ознакомление с территорией необходимо для выявления закономерностей распределения почв, установления дешифровочных признаков почв на снимках или фотопланах, а также для установления проезда по имеющимся дорогам и бездорожью.

      Работы по маршрутному ознакомлению проводятся по характерному маршруту, пересекающему различные элементы рельефа, угодья и сопровождаются заложением основных разрезов на наиболее типичных местоположениях.

      21. Полевое изучение почв проводится маршрутными ходами, а также – с использованием имеющихся дорог методом петель или заездов. Маршруты и заложение разрезов намечаются предварительно накануне вечером, но корректируются в ходе полевого обследования. В ходе полевого картографирования почв закладывают почвенные разрезы в заранее намеченных и во вновь выбранных пунктах.

      22. Для достижения точности почвенной съемки при однообразии природных условий (рельеф, растительный покров, почвообразующие породы, увлажнение) частота прокладывания маршрутных ходов и густота закладки разрезов уменьшается на данной площади. При разнообразии природных условий частота прокладывания маршрутных ходов и густота закладки разрезов увеличивается.

      23. Разрезы подразделяются на основные, полуямы и прикопки.

      24. Закладка суммарного количества разрезов, полуям и прикопок производится соответственно в соотношении 1:4:5.

      Количество условных разрезов, назначаемых на анализ, на 1000 (одну тысячу) гектар (далее - га) обследованной площади определяется согласно приложению 4 к настоящей Методике в зависимости от масштаба почвенного обследования и категории сложности территории.

      25. На равнинах разрезы закладываются передней стенкой к солнцу. В горах разрезы закладываются по склону, передняя стенка закладывается выше по склону.

      26. Пункты заложения разрезов фиксируются на картографической основе или космических снимках, аэрофотоснимках согласно условных обозначений выработок в соответствии приложению 5 настоящей Методике.

      Почвенные выработки (разрезы, полуямы и прикопки) имеют свою единую нумерацию, площадки по определению водно-физических свойств – другую.

      27. Координаты разрезов, полуям и прикопок фиксируются при помощи навигационного прибора GPS (Global Positioning System), компаса или программного обеспечения. Дополнительно для привязки на местности и нанесения на рабочий фотоплан используются имеющиеся точечные, площадные или линейные объекты, перекрестки дорог, тригопункты.

      28. Основные разрезы закладывают на наиболее типичных местах для изучения полного профиля почвы и вскрывают все горизонты и верхнюю часть 20 (двадцать) сантиметров материнской породы при общей глубине разрезов не менее 80 (восемьдесят) сантиметров и не более 200 (двести) сантиметров, ширина передней стенки до 60 (шестьдесят) сантиметров. В случае присутствия в разрезе щебня, плотных пород или воды, глубина основного почвенного разреза ограничивается глубиной вскрытия плотной породы или появлением воды.

      29. Полуямы закладываются на типичных местах, как и основные разрезы, и служат для определения типов почв, и пространственного варьирования наиболее существенных почвенных свойств. Глубина полуям колеблется от 80 (восьмидесяти) сантиметров до 100 (ста) сантиметров, ширина до 60 (шестидесяти) сантиметров.

      30. Прикопки служат для уточнения границ отдельных почвенных контуров, выявленных и охарактеризованных основными разрезами и полуямами. Вскрытие прикопками 2-3 (двух-трех) основных горизонтов позволяет определять отдельные родовые и видовые признаки почв (мощность гумусового горизонта, карбонатность, солонцеватость, солончаковость).

      Прикопки также используют для подтверждения мелких контуров, резко выделяющихся и закономерно повторяющихся на данной территории.

      31. Для описания разрезов приводится форма титульного листа "Полевой журнал описания почв", согласно представленной в приложении 6 к настоящей Методике. В полевом журнале разрез описывается по форме согласно приложению 7 к настоящей Методике.

      32. Бланки почвенных разрезов заполняются простым графитовым карандашом для возможности внесения исправлений, при этом дается предварительное полное наименование почвы.

      33. Описание морфологических признаков почв в основных разрезах производится полностью, без сокращений, в полуямах и прикопках приводится сокращенной индексировкой морфологических признаков почв согласно приложению 8 к настоящей Методике.

      34. Систематика почв по роду увлажнения в зависимости от глубины залегания грунтовых вод (в метрах) производится согласно приложению 9 к настоящей Методике используются существующие колодцы и скважины.

      35. Из всех основных разрезов и некоторых полуям с целью проведения химических анализов отбирают образцы почв. Отбор производится после описания разреза из выделенных генетических горизонтов. Вес образца почв - не менее 0,5 (ноль целых пять десятых) килограмм каждый. Образцы отбирают с зачищенной описываемой стенки разреза из генетических горизонтов сплошной ленточной колонкой.

      36. На естественных угодьях отбирают образец верхнего горизонта на всю глубину. На угодьях подвергшихся ранее распашке почвенные образцы отбираются из пахотного горизонта на всю его глубину, в районах с ярко выраженной дифференциацией пахотного горизонта по плотности или другим признакам (структуре, цвету) по мощности этих слоев, а при проявлении ветровой эрозии – раздельно, из верхней 10 (десять) см части и нижней его толщины, и обязательно из подпахотного горизонта.

      37. При появлении грунтовой воды из разрезов берут ее пробу объемом 0,5 (ноль целых пять десятых) литров на химический анализ водной вытяжки для расчета степени минерализации грунтовых вод на степень минерализации грунтовых вод согласно приложению 10 к настоящей Методике.

      38. Анализируются образцы из рек и колодцев с целью оценки их пригодности для полива.

      39. Отобранные образцы почв упаковывают в мешочки и завязывают. Мешочки подписывают – с указанием сельского округа; района и области, номера разреза и глубины отбора.

      На каждый образец почвы заполняется этикетка почвенного образца, согласно приложению 11 к настоящей Методике, которую вкладывают внутрь при упаковке образца. Образцы из одного разреза связывают вместе. Образцы необходимо хранить в сухом хорошо проветриваемом месте, свежие и влажные – подсушить.

      Пробы воды для анализа сливают в бутылки, закрывают пробками, к бутылке привязывают этикетку.

      40. Образцы почв, почвообразующих пород и грунтовых вод регистрируются при описании разрезов в полевом журнале.

      41. Количество анализируемых образцов в почвенных выработках различных видов (условный разрез) составляется согласно приложению 12 к настоящей Методике.

      В солонцеватых почвах и солонцах слабой и средней степеней засоления вместо анализов по определению емкости поглощения и обменного натрия заказывают поглощенный кальций, натрий и магний.

      При передаче почвенных образцов в лабораторию для проведения лабораторных анализов составляется ведомость почвенных образцов, сданных в лабораторию для анализа согласно приложению 13 к настоящей Методике.

      42. Заложенные разрезы, из которых берут образцы почв на анализ, по возможности должны охватить все типы, подтипы, виды и основные разновидности, а также обеспечить достаточную повторность (не менее трех) для почв, занимающих значительные площади и имеющих важное производственное значение.

      43. На основании изученных почвенных разрезов, рельефа, растительности, других выраженных на местности элементов ландшафта и хозяйственного воздействия на почвы в поле устанавливают и наносят на картографическую основу (космические снимки, аэрофотоснимки, фотопланы, топографическая карта) почвенные контуры, участки распространения разновидностей почв или комплексного почвенного покрова.

      44. Почвы с ясно выраженными изменениями, вызванными длительной обработкой, орошением, осушением, выделяют отдельными контурами.

      45. В труднодоступных местах (горы, леса, болота) применяется метод ключей, основанный на детальном генетико-географическом анализе небольших репрезентативных участков – ключей и интерполяции полученных данных на крупных территориях с однотипной структурой почвенного покрова. Места ключевого обследования и величину ключей уточняют в период маршрутного ознакомления с территорией.

      46. В местах неоднородного почвенного покрова выделяют комплексы почв. Комплексы представляют собой частое (через несколько метров или десятков метров) чередование мелких пятен почв разных типов, реже подтипов, взаимно обусловленных в своем развитии, и часто связанных с элементами микрорельефа, представляющие собой неровности поверхности площадью от 1-2 (от одного до двух) квадратных метра (далее - м2) до нескольких десятков квадратных метров с колебаниями относительных высот от 0,5-1метр (от ноль целых пять десятых до одного). Качественная оценка каждого из компонентов комплекса различная, но возможность использования таких площадей на обследуемой территории определяется свойствами почв комплекса в целом.

      47. Комплексные контуры состоят не более чем из трех компонентов.

      Относительное участие каждого компонента выражают в процентах, по площади распространения, придерживаясь следующих градаций: до 10% (десяти), от 10 до 30% (от десяти до тридцати), от 30 до 50% (от тридцати до пятидесяти). Если долевое участие компонента свыше 50% (пятидесяти), то принимается за основной (фоновый) компонент комплекса без показания его числовой величины. Процентное участие каждого компонента в контуре определяется визуально в ходе обследования. Ключевые участки располагаются на характерных элементах обследуемой территории. Общая площадь составляет 20-25% (двадцать-двадцать пять) картируемой территории.

      48. Почвенный контур, выделенный на карте, обосновывается одним или несколькими разрезами в зависимости от величины контура. При этом, каждый почвенный тип, выделенный в контуре и занимающий значительную площадь характеризуется не менее чем одним основным разрезом. Мелкие, часто повторяющиеся идентичные контуры выделяются по аналогии.

      При неоднородном почвенном покрове выделение почвенных разностей может обосновываться растениями-идентификаторами.

      49. Почвы в контуре обозначаются шифрами. Степени засоления, солонцеватости и защебнения почв устанавливаются визуально.

      50. Основным документом почвенных изысканий является почвенная карта.

      Точность почвенной карты - степень соответствия отображенного на ней размещения почв с положением их на местности. На точность почвенной карты заданного масштаба влияют вид и качество используемой картографической основы.

      Допустимая величина смещения границ почвенных контуров (величина погрешности) зависит от степени выраженности границ между почвенными контурами.

      При резко выраженных границах на местности, четко отображенных на топографических картах и хорошо видимых на материалах космической съемки или аэрофотосъемки смещение почвенных границ не превышает на картах: ± 1 миллиметр (далее-мм) (один) и ± 2 (два) мм – при работе на топографической карте. Точность почвенной карты зависит, прежде всего, от масштаба карты, который определяет предельно допустимую величину смещения границ почвенных контуров и минимальные размеры почвенных контуров.

      Для границ, ясно выраженных на местности, выделяемых на материалах космической съемки или аэрофотосъемки, отображенных на топографических картах своеобразным рисунком горизонталей между равнинными участками автоморфных почв и плоскими понижениями полугидроморфных почв, смещение на картах границ контуров почв: ± 2 (два) мм – при работе по материалам космической съемки или аэрофотосъемки и ± 4 (четыре) мм – при работе по топографической карте.

      Для границ, неясно выраженных на местности (постепенные переходы), при работе на любой основе допускается смещение их на карте до ± 10 (десяти) мм, между слабосмытыми и несмытыми почвами на очень пологих склонах, между почвами с различной степенью солонцеватости.

      51. Размеры наименьшего почвенного контура, подлежащего отображению на почвенных картах разных масштабов согласно приложению 14 к настоящей Методике устанавливаются с учетом степени выраженности границ между почвами на почвенной карте, а для линейных (вытянутых) – предел составляет 2 (два) мм между параллельными границами.

      В масштабах 1:500, 1:1000, 1:100000 минимальный размер контуров на карте 1 квадратный сантиметр.

      Указанные размеры почвенных контуров, подлежащих отображению на почвенной карте, не относятся к компонентам комплексности.

      52. В поле необходимо провести предварительный свод контуров по границам со смежными сельскими округами.

      53. Изучение физических свойств почв является составной частью крупномасштабных почвенных изысканий и производится только на пашне, предназначается для более полной характеристики почв, их агроэкономических, мелиоративных и технологических особенностей.

      В основных показателях программа изучения физических свойств намечается в период общего планирования почвенных работ и уточняется к началу полевого периода. Расчетные площади, характеризуемые одной точкой определения физических свойств почв в зависимости от масштаба и категории сложности почвенного обследования производится согласно приложению 15 к настоящей Методике.

      54. В районах проявления водной эрозии проводятся исследования на орошаемых и на склонах (склон более 3 (трех) градусов) по полной программе, на остальной пашне – по сокращенной программе на основании Перечня определения физических свойств почв согласно приложению 16 к настоящей Методике.

      55. Почвы, на которых следует провести изучение физических свойств по полной или сокращенной программе, а также пункты изучения физических свойств устанавливаются в процессе полевого картографирования почв, а при наличии ранее составленной почвенной карты – на ее основе.

      56. При больших размерах обследуемой территории, охватывающей несколько смежных землепользователей, следует стремиться к обеспечению определения физических свойств всего разнообразия почв, выявленных на данном массиве, что позволит шире экстраполировать результаты выполненных исследований. В целях более рациональной организации работ допускается сосредоточение ряда точек определения физических свойств в одном землепользовании с охватом различных почв, распространенных в аналогичных условиях на территории смежных землепользователей.

      57. Физические свойства почв новых перспективных орошаемых или староорошаемых участков определяют в лабораторных условиях по специально взятым для этой цели почвенным образцам ненарушенного строения или монолитам определяют согласно приложению 17 к настоящей Методике "Краткое описания методов изучения и оценка физических свойств почв".

Глава 4. Камеральный период

      58. Камеральная обработка материалов полевых почвенных изысканий почв состоит из следующих видов работ:

      1) лабораторных анализов и их обработки;

      2) составления окончательной электронной цифровой почвенной карты;

      3) составления картограммы агропроизводственной группировки почв, картограмм ветровой эрозии почв, водной эрозии почв, солонцов и солонцеватых почв, переувлажнения почв, каменистости почв;

      4) занесение площадей почвенных контуров в легенду к почвенной карте;

      5) написания очерка по результатам проведенного крупномасштабного почвенного изыскания земель.

      59. В результате лабораторных исследований определяются следующие физико-химические характеристики почв и грунтов:

      1) механический (гранулометрический) состав;

      2) микроагрегатный состав;

      3) гумус;

      4) реакция почвенного раствора (рH);

      5) емкость поглощения;

      6) сумма поглощенных оснований;

      7) поглощенный натрий;

      8) углекислота;

      9) гипс;

      10) валовые азот, фосфор, калий;

      11) подвижные азот, фосфор, калий;

      12) водная вытяжка;

      13) тяжелые металлы;

      14) остаточное количество пестицидов и нефтепродуктов;

      15) анализ воды;

      16) определение карбонатов (CO2).

      60. Для определения причин засоления почв на орошаемых землях и загрязнения земель нефтепродуктами необходимо назначения дополнительных лабораторных анализов.

      61. Данные о выполнении анализов почв заносят в рабочую тетрадь аналитика, которую подписывает заведующий лабораторией и передает почвоведу.

      Качество выполненных лабораторией анализов почв проверяются:

      1) по всем видам и методам анализов при сдаче их в лабораторию (до 2% (двух) от общего количества анализируемых образцов почв);

      2) по назначению заведующего лабораторией от 5-10% (от пяти до десяти) при повторных контрольных анализах.

      Полученные из лаборатории ведомости с результатами анализов почв проверяют путем сличения и сопоставления данных по основным и шифрованным образцам почв.

      Образцы почв хранят до сдачи материалов почвенных изысканий в архив и заказчику.

      62. На основании аналитических данных, согласно форме таблицы морфологических признаков почв приложения 18 к настоящей Методике и полевых материалов (полевой журнал описания почвенных выработок) уточняют наименование почв на полевой почвенной карте и вносят в нее поправки. По почвенным разновидностям составляют следующие таблицы:

      1) результаты водной вытяжки по форме согласно приложению 19 к настоящей Методике;

      2) таблица по общим анализам почв по форме согласно приложению 20 к настоящей Методике;

      3) таблица результатов механического анализа по форме согласно приложению 21 к настоящей Методике.

      63. Уточняется список всех выделенных на карте почв, почвенных сочетаний и комплексов. На основании данного списка составляется легенда к почвенной карте по форме согласно приложению 22 к настоящей Методике.

      64. Для составления окончательного варианта электронной цифровой почвенной карты с уточненной полевой почвенной карты (фотопланы, контактная печать аэрофотоснимки, космические снимки, топографическая карта) на подготовленную рабочую основу переносятся почвенные анализируемые выработки, границы почвенных контуров и шифр почвенного контура.

      65. Механический состав почв на карте и в легенде проставляют по горизонту А для целинных почв (для распаханных – по слою распашки), для корковых и мелких солонцов – по средневзвешенному содержанию физической глины горизонтов А и В1. Классификация почв по гранулометрическому (механическому) составу приведена в приложении 23 к настоящей Методике. Для определения скелетности почв используется классификация почв по степени скелетности (гравий, хрящ, щебень – частицы от 1 мм до 3 мм (от одного до трех) согласно приложению 24 к настоящей Методике.

      66. Деление почв по мощности гумусового горизонта и мелкоземистой толще производится согласно приложению 25 к настоящей Методике. По содержанию гумуса в верхнем горизонте А или Апах производится деление почв по гумусности согласно приложению 26 к настоящей Методике. На ряду с этим выделены показатели гумусного состояния почв согласно приложению 27 к настоящей Методике.

      Соотношение углерода к азоту (С:N) для основных почв Казахстана производится согласно приложению 28 к настоящей Методике. Подвижный магний определяется в вытяжке однонормального раствора хлористого калия.

      67. Группировка почв по обеспеченности подвижными формами фосфатов в зависимости от возделываемых культур (в миллиграмм Р2О5 на 100 (сто) грамм почвы) производится согласно приложению 29 к настоящей Методике. Группировка почв по обеспеченности подвижным калием в зависимости от возделываемых культур (в миллиграмм К2О на 100 (сто) грамм почвы) производится согласно приложению 30 к настоящей Методике. Группировка почв по обеспеченности азотом в зависимости от возделываемых культур (в миллиграмм на 100 (сто) грамм почвы) производится согласно приложению 31 к настоящей Методике. Обеспеченность почв подвижным фосфором и калием для яблони и винограда производится согласно приложению 32 к настоящей Методике. Группировка почв по содержанию подвижного магния для зерновых, пропашных, плодовых и ягодных культур согласно приложению 33 к настоящей Методике. Характеристика содержания подвижных микроэлементов в почвах Казахстана (миллиграмм на килограмм) характеризуется согласно приложению 34 к настоящей Методике.

      68. Степень обеспеченности почв валовым фосфором делится согласно приложению 35 к настоящей Методике.

      69. Для определения карбонатности почв проверяют их по вскипанию почвы от 10% НСl и содержанию СаСО3 согласно приложению 36 к настоящей Методике. Степень карбонатности и выщелочности почв по глубине вскипания определяют согласно приложению 37 настоящей Методики. Группировка степени карбонатности почв по содержанию СаСО3 производится согласно приложению 38 к настоящей Методике.

      70. При характеристике актуальной кислотности почв используют данные реакции почвенного раствора согласно приложению 39 к настоящей Методике. При рН выше 8,9 в горизонте Апах отнести в группу резкощелочных.

      Определение оптимального значения рН для разных культур приведены в приложении 40 к настоящей Методике. Значение реакции почвенной среды (рН) на различной глубине для плодовых культур производится по приложению 41 к настоящей Методике. Для яблоневых садов юга и юго-востока Казахстана установлены максимальные значения рН (в метровом слое) и влияние его на урожайность.

      Максимальные значения рН (в метровом слое) и поправочные коэффициенты к урожайности яблони приведены в приложении 42 к настоящей Методике. Угнетение плодовых отмечается по данным КазНИИПиВ на щелочных почвах при рН более 8,6-8,7. На светлых сероземах легкосуглинистого механического состава удовлетворительный рост и плодоношение яблони наблюдается при рН водном – 8,8-8,8.

      Повышенная щелочность приводит к уменьшению доступности микроэлемнтов (цинка, бора, а иногда и меди).

      71. Группировка почв по содержанию обменных кальция, магния, суммы поглощенных оснований и насыщенности суммой поглощенных оснований производят согласно приложению 43 к настоящей Методике.

      72. Для характеристики свойств почв наряду с химическими показателями используют основные водно-физические показатели почв согласно приложению 44 к настоящей Методике.

      73. Определение засоления почв проводится на основании приложения 45 к настоящей Методике.

      74. На основании аналитических данных разрезов и выделенных почвенных контуров составляется окончательная электронная почвенная карта.

      75. Для достоверности и полноты практического использования результатов почвенных изысканий земель к почвенной карте изготавливается картограмма категорий и классов земель (агропроизводственной группировки почв), при помощи которой в простой и наглядной форме отображаются производственно важные особенности почвенного покрова, и дается вспомогательная специальная интерпретация результатов почвенных изысканий.

      76. Картограмму категорий и классов земель (агропроизводственной группировки почв) составляют с окончательной почвенной карты.

      Картограмма категорий и классов земель (агропроизводственная группировки почв) является комплексным, целенаправленным итогом почвенного обследования. Агропроизводственная группировка почв дает возможность:

      1) сравнивать возможности использования различных почв в составе угодий и севооборотов;

      2) ориентировать землепользователей в отношении дифференцирования агротехники;

      3) применения удобрений;

      4) возможности вовлечения пастбищ и сенокосов в коренное улучшение;

      5) проведения мелиоративных мероприятий и других сторон осуществления правильной системы землепользования и земледелия применительно к конкретным почвенным условиям и направлению (специализации) землепользования.

      77. Группировка категорий и классов земель объединяет в одной системе производственно-генетическую классификацию земель по их пригодности в сельском хозяйстве, природно-сельскохозяйственное районирование и учетные группы по качественному состоянию земель.

      78. Категории пригодности земель – обособляемые части природно-сельскохозяйственных зон и горных областей целесообразно использовать под основные виды угодий, приоритетно для сельскохозяйственного производства.

      79. Классы земель – обособляемые части категорий пригодности по различию почв, их механического состава и почвообразующих пород, а также по условиям рельефа и увлажнению. Каждый класс земель характеризуется близостью природных и хозяйственных показателей, определяющих общность технологии использования земель, их окультуривания, направленности приемов повышения производительности земель и их охраны.

      80. Основными критериями для объединения почв в категории и классы земель (агропроизводственные группы) являются:

      1) принадлежность к одной почвенно-климатической зоне (вертикальному поясу), подзоне, горной области;

      2) генетическая близость почв, выражающаяся в сходстве:

      морфологического строения почвенного профиля, особенно верхних почвенных горизонтов;

      почвообразующих пород и механического состава почв;

      основных физических свойств почв, их водного, воздушного и теплого режимов;

      показателей, характеризующих химические, физико-химические свойства, содержание и запасы питательных веществ;

      3) рельеф, в условиях которого залегают почвы;

      4) степень однородности почвенных контуров, их величина, конфигурация;

      5) однотипность и одномерность показателей существенных особенностей и свойств, которые понижают плодородие почв, затрудняют их использование (засоленность, эродированность, засоренность камнями) и определяют собой потребность в мелиоративных мероприятиях.

      81. Пригодность в сельском хозяйстве приводится полная характеристика выделенных категорий и классов земель (агропроизводственных групп) на основании классификации земель согласно приложению 46 настоящей Методики. Классификационные выделы обозначают: римскими и арабскими цифрами. Римскими – категории пригодности земель. Арабскими – классы земель.

      82. На картограмме категорий и классов земель номера категорий и классов земель (агропроизводственных групп почв) обозначаются римскими и арабскими цифрами соответственно.

      83. Контуры выделяемых категорий и классов земель (агропроизводственных групп почв) закрашиваются в разные контрастные цвета (первая категория – серый цвет, вторая – зеленый, третья – желтый, четвертая – фиолетовый, пятая – оранжевый, шестая – голубой, седьмая - красный), которые представлены в легенде к картограмме категорий и классов земель согласно приложению 47 к настоящей Методике. Границы почвенных контуров с их индексами можно сохранять, если они не мешают написанию номеров и категорий классов земель (агропроизводственных групп почв). Площади выделенных на картограмме категорий и классов пригодности земель заносятся в легенду к картограмме категорий и классов земель.

      84. Производится графическое оформление почвенной карты и картограммы категорий и классов земель, штампом и картушю.

      85. Составляется очерк "Почвы (название землепользования) и рекомендации по их использованию". Очерк является пояснительным текстом к почвенной карте и сопровождающим ее картограммам. Очерк составляется по следующей структуре:

      1) титульный лист: наименование учреждения, заголовок, год составления очерка, с подписями исполнителей работ и руководителей;

      2) содержание – оглавление;

      3) введение;

      4) общие сведения о землепользовании (сельском округе);

      5) природные условия;

      6) почвы;

      7) характеристика категорий и классов земель (агропроизводственная группировка почв) и рекомендации по их правильному использованию.

      86. В введении указываются цели, задачи, масштаб изыскания, характеристика использованной плановой основы и материалов изыскания прошлых лет, общее количество пройденных выработок, количество разрезов, отобранных на анализ, методика выполнения работ и анализов, время проведения полевых и камеральных работ, объем выполненных работ, исполнители и ответственные руководители.

      87. В общих сведениях указываются наименование, географическое и административное положение учетного квартала, землепользований или участков, общая площадь землепользования и основных сельскохозяйственных угодий, время организации хозяйства, направление и специализация, структура посевных площадей, агротехника и состояние земледелия в пределах обследованной территории.

      88. Природные условия описываются по следующей структуре:

      1) основные средние многолетние сведения о климате – осадки, температура, частота и продолжительность засух, гидротермический коэффициент и коэффициент увлажнения, относительная влажность воздуха, ветровой режим, суховеи, пыльные бури, испаряемость, запасы продуктивной влаги в почве, даты наступления спелости почв (по данным изучения водно-физических свойств почв), влияние климата на почвообразовательный процесс (по имеющимся литературным данным);

      2) строение поверхности: основные геоморфологические части территории, их морфометрические параметры, связь почв и рельефа;

      3) материнские породы, их генезис, механический состав, засоленность, гипсоносность, карбонатность (приводится 3-5 наиболее характерных анализов), территориальное распределение различных пород, влияние пород на свойства сформировавшихся на них почв;

      4) поверхностные и грунтовые воды: реки, озера, старицы, ложбины стока, искусственные водоемы. Время и характер паводков, сведения о прохождении селей. Источники питания грунтовых вод, глубина залегания, режим, химизм, характер сточности, влияние их на засоление и заболачивание почв, а также на общие процессы почвообразования и произрастания сельскохозяйственных культур. Наличие и эффективность дренажной сети;

      5) растительный покров: краткая характеристика растительных ассоциаций, растения-доминанты, индикаторы, приуроченность растительных группировок к основным подтипам, видам и разновидностям почв, проективное покрытие.

      89. В разделе почвы характеризуется почвенный покров с определением почвенной зоны, подзоны, в которой расположено землепользование. Освещается общая схема размещения почв на данной территории.

      90. Генетическая характеристика почв дается по видам в порядке систематического списка. Освещаются условия залегания по рельефу, почвообразующие и подстилающие породы, тип водного питания, вид и давность хозяйственного использования, окультуренность. Приводится характеристика морфологических, химических, физических свойств почв по результатам настоящих и предшествующих почвенных исследований. На основании последних делаются выводы об изменениях характера и направленности почвообразовательного процесса (вторичное засоление, эрозия, заболачивание, иссушение). При этом в типах и подтипах, которые представлены несколькими видами или разновидностями, следует давать полную характеристику наиболее распространенным или резко различающимся видам (разновидностям), для остальных же проводить лишь основные отклонения в признаках и свойствах.

      91. Степень детальности описания отдельных свойств почв определяется производственной значимостью свойств в каждом конкретном случае.

      92. В тексте при описании вида почв дается обобщенная характеристика с приведением показателей (минимум-максимум) по содержанию веществ (гумус, валовые азот и фосфор, подвижные фосфор и калий), характеризующих свойства почвы, морфометрических параметров по типичным почвам из бланков описания. Весь табличный материал и описания типичных разрезов вносятся в приложение. Данные химических, физико-химических, водно-физических свойств почв обрабатываются, систематизируются по видам и в форме таблиц вносятся в приложение.

      93. Результаты изучения морфологических, химических и физических свойств сопоставляются между собой, увязываются со сведениями по агрономической характеристике почв и природными условиями, которые используются для агропроизводственной группировки почв (категории и классы земель) и разработки рекомендаций, что является завершающим разделом очерка. Здесь же помещаются краткие пояснения к картограмме, содержащие практические рекомендации, вытекающие из картограммы.

      94. Для хранения рабочих материалов и фондового экземпляра окончательных материалов почвенных изысканий формируется дело, в которое включают: полевые журналы описания почв, таблицы морфологических признаков почв, ведомости образцов почв, сданных в лабораторию для анализов, ведомости результатов анализов почв и грунтовых вод, а также размноженные почвенные карты, картограммы и почвенный очерк.

      95. Почвенная карта, картограммы, почвенный очерк и легенды изготавливаются в 2-х экземплярах и передаются заказчику.

Параграф 1. Корректировка материалов ранее проведенных крупномасштабных почвенных изысканий

      96. Корректировка предусматривает внесение исправлений в материалы ранее проведенных изысканий и заключается в дополнении содержания, уточнения границ контуров почв на карте или пересоставлении картографических приложений, в приведении материалов крупномасштабных изысканий прошлых лет согласно требований настоящей Методики.

      97. Корректировке подлежат следующие пять групп материалов крупномасштабных почвенных изысканий:

      1) материалы, достигнувшие давности периода обследования 15 (пятнадцати) лет – для неорошаемых земель, для орошаемых – 10 (десяти) лет;

      2) материалы основой для составления почвенной карты которых служил план землепользования;

      3) материалы хозяйств, в которых проведена коренная мелиорация (осушение, орошение) не менее двухлетнего периода, а также хозяйств, где в период последних 3-5 (трех-пяти) лет имели место интенсивные процессы эрозии, особенно ветровой;

      4) материалы по содержанию доброкачественные, но границы изысканий не совпадают с современными границами землепользования или в последние 3-5 (трех-пяти) лет произошли существенные внутрихозяйственные трансформации угодий;

      5) материалы, в составе которых почвенная карта составлена на основе аэрофотосъемки или топографической карты доброкачественна, приложения (картограмма, очерк) отсутствует, либо не соответствует надлежащему качеству.

      98. В материалах крупномасштабных изысканий недостатки, подлежащие устранению, могут относиться как к самой карте, так и к сопровождающим ее картографическим и текстовым приложениям.

      На почвенной карте могут быть следующие недостатки:

      1) не соответствие отдельных контуров, отображенных на почвенной карте, с натурой вследствие низкого качества плановой основы, на которой составлялась почвенная карта, вследствие проведения коренной мелиорации, появления окультуренных вариантов почв, ухудшения их при неправильном использовании (эрозия, затопление, заболачивание);

      2) несоответствие границ хозяйства, границ и видов угодий, отраженных на карте, с реально существующими в данное время;

      3) недостаточная полнота содержания почвенной карты вследствие того, что прежние руководства и инструкции не предусматривали отображения тех или иных важных данных на картах, применялась упрощенная классификация почв;

      4) несоответствие наименований основных почв, выделенных на карте, с их современной номенклатурой;

      5) недостаточность почвенной контуровки (точность выделения контуров на карте и неправильные генетические определения почв).

      99. При содержании более 30% (тридцати) недостатков из числа указанных в пункте 97 почвенная карта подлежит пересоставлению с использованием материалов первичного обследования.

      100. Приложениям, сопровождающим почвенную карту, могут быть свойственны следующие недостатки:

      1) отсутствие требуемой по настоящей Методике картограммы или почвенного очерка;

      2) неполноценность содержания картограммы вследствие ограниченного количества анализов, отсутствия полевых и лабораторных данных по физическо-химическим свойствам почв;

      101. По результатам изучения необходимости и очередности корректировки тех или иных материалов и объемов предстоящих работ по корректировке почвенных изысканий прошлых лет составляется список хозяйств, на территории которых планируются работы по корректировке.

      В списке указывается:

      1) наименование хозяйства и административный район;

      2) год изысканий и наименование организации, выполнявшей изыскания;

      3) площадь (общая);

      4) тип основы, на которой были выполнены почвенные изыскания;

      5) сведения о состоянии землепользования, о различных мелиорациях на его территории и коренных мелиорациях на соседних землях, оказавших влияние на земли данного хозяйства;

      6) краткая характеристика имеющейся почвенной карты;

      7) группа, к которой относятся данные материалы, краткий перечень предстоящих работ по корректировке карты и объем работ;

      8) наличие или отсутствие картограмм (если картограммы имеются, то указать какие и требуют ли они корректировки);

      9) перечень картограмм, которые будут составлены в процессе корректировочных работ;

      10) имеется ли почвенный очерк и соответствие его требованиям настоящей Методике;

      11) раздел очерка подлежащий исправлению, дополнению либо пересоставлению;

      12) объем корректировочных работ в целом на территории данного хозяйства;

      13) тип основы, планируемой проведению работ по корретировке.

Параграф 2. Корректировка почвенных карт

      102. Корректировка почвенной карты проводится при наличии доброкачественных картографических основ.

      Масштаб космических снимков или аэрофотоснимков, используемых при корректировке крупнее, равен или несколько мельче масштаба корректируемой карты.

      Масштаб фотоплана равен или крупнее масштаба корректируемой карты.

      Для корректировки почвенной карты используются оригиналы корректируемой карты и сопровождающие ее документы, а также рабочая полевая почвенная карта с нанесенными разрезами и полевые журналы, содержащие описания разрезов.

      103. Работы камерального периода начинаются с изучения всех материалов почвенного обследования, почвенной карты и очерка о почвах хозяйства.

      104. Следующим этапом является изучение материалов космической съемки или аэрофотосъемки и сопоставление почвенной карты с изображением территории на аэроснимках, в результате чего создается объективное представление о закономерностях распределния почв в связи с ландшафтом местности, устанавливаются дешифровочные признаки различных почв, выявляются в первом приближении неточности в выделении почвенных контуров, которые содержит корректируемая карта.

      105. На основании полевой почвенной карты, на которой нанесены точки заложения разрезов, и журналов с полевыми описаниями разрезов выявляются недостатки и анализируются обеспеченность почвенных контуров разрезами.

      106. Территорию, где происходят изменения в почвенном покрове, связанную с хозяйственной деятельностью человека (улучшение или ухудшение почв), устанавливают путем анализа фотоизображения. Величина полей, тон их изображения, отсутствие или наличие пятнистости на их поверхности, изображение "выпотов" солей, эрозионных промоин, являются опорными признаками для определения состояния почвенного покрова.

      107. На основе проведенного анализа первичных материалов и данных космической съемки или аэрофотосъемки составляется предварительный макет обновленной почвенной карты путем дешифровки аэроснимков. Приемы работы с материалами космической съемки или аэрофотосъемки, подготовка их к работе, дешифрирование, перенесение контуров почв на основу аналогичны работе при составлении почвенной карты.

      108. Учитывается сеть заложенных при первичном почвенном обследовании разрезов и в первую очередь намечаются места заложения разрезов (основных и контрольных) в тех контурах, которые не были обеспечены разрезами.

      109. При проведении полевых работ проводят осмотр всех контуров почв, выделенных в результате камерального анализа и корректуры по аэрофотоснимкам или космическим снимкам, требующие проверки на местности. В период полевых работ сеть маршрутов уточняется на потребность в заложении разрезов в новых местах.

      110. Полевые работы начинаются с получения информации о произошедших, после предшествовавших изысканий, изменениях в состоянии землепользования, проведенных мелиораций, возникновении новых явлений в почвенном покрове. В результате уточняются места обязательного исследования почв в поле, пункты заложения разрезов и схемы маршрутов.

      111. Для проведения полевых работ по корректировке почвенной карты закладываются основные разрезы, полуямы и прикопки. Основные разрезы закладываются для выяснения изменений, произошедших с почвами с момента съемки, а также для диагностирования спорных и вновь выделенных контуров, не отображенные ранее на карте. Из всех основных разрезов и ряда полуям берутся образцы почв на анализ.

      Количество основных почвенных разрезов, с отбором образцов почв на лабораторные анализы, определяется масштабом обследования и категорией сложности. Основные почвенные разрезы совмещаются с ранее заложенными разрезами при первичных почвенных изысканиях. Количество полуям и прикопок соответствует не менее 25% (двадцати пяти) от общего количества выработок, определяемых с примерным соотношением 1:1 (один к одному), так при третьей категории сложности масштаба 1:25 000 соотношение между основными разрезами, полуямами и прикопками 2,5 (две целых пять десятых): 2 (два): 2 (два) на 1000 (тысячу) га.

      Критерием определения количества разрезов является обследуемая площадь землепользования и категория сложности обследования. Если среди вновь выделенных контуров наблюдается частая закономерная повторяемость, то разрезы допускается закладывать на контурах с характерным участком для закладки разрезов, другие же дешифрируют по аэрофотоизображению (пропущенное большое количество контуров, приуроченных к потяжинам, понижениям).

      112. При корректировке почвенной карты, на территории которой проводили коренную мелиорацию (осушение, орошение), в период полевых работ исследуются, прежде всего, более динамичные свойства почв: глубина залегания солей, глубина залегания и минерализация грунтовых вод, мощность гумусового горизонта. Такие же устойчивые характеристики, как механический состав, проверяются выборочно для контроля.

      113. При отборе образцов на анализ необходимо руководствоваться следующими материалами:

      1) получение характеристики почв тех участков, где предположительно происходят изменения почвенных свойств в результате осуществленных хозяйственных воздействий;

      2) получение характеристики почв дополнительно выделенных контуров;

      3) получение характеристики почв с целью правильного диагностирования почв, вновь выделяемых на корректируемой карте, выборочного контроля первоначальных определений почвенных разновидностей, углубления их характеристик, в том числе аналитических.

      114. После получения анализов составляют окончательный оригинал почвенной карты.

      115. Если материалы крупномасштабных изысканий доброкачественные, но существующие границы землепользователей не совпадают с границами предыдущих землепользователей или на них произошли существенные изменения в составе угодий и их использования, необходимо произвести объединение существующих почвенных карт (или их частей) в границах нового плана землепользования. Если на часть территории нет почвенного обследования или существующая почвенная карта требует корректировки, рекомендуется проведение почвенного обследования.

Параграф 3. Корректировка картограммы и очерка

      116. Изменение содержания почвенной карты на 20-25% (двадцать-двадцать пять) в разных ее частях влечет за собой перестройку всего материала по агропроизводственной группировке почв, соответственно картограмма категорий и классов земель (агропроизводственной группировки почв) и рекомендации по их использованию подлежат пересоставлению. Исходными материалами для пересоставления агропроизводственной группировки почв (в порядке проведения корректуры материалов прежних лет) служат откорректированная почвенная карта и собранные в период корректурных полевых работ, сведения об урожайности полей, их истории и другие ранее собранные (при первичных почвенных изысканиях) и полученные в период корректировки.

      117. Очерк выполняется в завершающий камеральный период. Исходным материалом для его составления служит откорректированная почвенная карта и дополнительно собранный полевой и лабораторно-аналитический материал. Первичный материал корректируемой картограммы и очерка используется в полной мере с указанием в введении об изменениях в почвенном покрове обследуемого объекта, а также причины этих изменений.

Параграф 4. Контроль и приемка работ

      118. Цель контроля и приемки работ по почвенным изысканиям – получение в установленные сроки качественных материалов, по объему и полноте соответствующих программе работ и требованиям действующих указаний, а также своевременное устранение ошибок в организации и производстве работ.

      119. Контроль полевых работ осуществляется в процессе их исполнения. Приемка полевых работ оформляется актом, по форме согласно приложению 48 к настоящей Методике.

      Акт составляется в одном экземпляре и остается у контролирующего лица, копия акта передается исполнителю работ.

      В акте указываются недостатки, выявленные в результате контроля и приемки работ.

      Подлежащий исправлению объем работ дорабатывается в срок, установленный контролирующим лицом, и производится за счет лица, допустившего недостатки.

      120. При контроле и приемке полевых и камеральных работ, особое внимание уделяется на:

      1) правильность и аккуратность ведений полевой документации;

      2) полноту и исчерпывающую детальность описаний условий залегания почв;

      3) правильность и полноту описания почв по генетическим горизонтам, соответствие названия почв их морфологической характеристике;

      4) правильность размещения и глубину проходки разрезов и скважин по обследуемой территории;

      5) достоверность нанесения разрезов, скважин и контуров на основу;

      6) правильность выделения и нанесения почвенных контуров на основу;

      7) регулярное составление полевой почвенной карты;

      8) правильность взятия почвенных образцов, своевремнный отбор их для анализов;

      9) своевременность отправки образцов в лабораторию;

      10) наличие и выполнение графика работ;

      11) выполнение указаний, сделанных во время предшествующих проверок;

      12) правильность составления легенды к карте;

      13) обоснованность генетической классификации почв аналитическими данными;

      14) правильность намечаемой группировки почв по категориям и классам земель (агропроизводственной группировки почв) и системы мероприятий по их освоению;

      15) правильность увязки границ и контуров на смежных листах;

      16) соответствие содержания, оформления карт и очерка требованиям настоящей Методики.

      121. Полевые материалы (журналы, ведомости, планы, карты), подлинные ведомости лабораторных анализов и карты, выполненные в цифровом формате, записанные на диск, хранятся в архиве организации, проводящей работу. Оригинал почвенной карты, полевая почвенная карта с нанесенными на нее разрезами, полевые журналы хранятся до очередной корректировки почвенной карты, а описания разрезов, из которых анализировались образцы, а также таблицы морфологических признаков почв подлежат постоянному хранению.

      122. Рекомендации по рациональному использованию почв, содержащиеся в почвенном очерке, направляются в местные исполнительные органы в первом квартале года, следующего за годом выполнения работ, для разработки Плана мероприятий местными исполнительными органами совместно с собственниками земельных участков и землепользователями по рациональному использованию сельскохозяйственных угодий.

  Приложение 1
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Категории территорий по сложности проведения крупномасштабных почвенных изысканий

Категории

Характеристика категории

первая

Районы лесостепной, степной, полупустынной и пустынной зон с равнинным, слаборасчлененным рельефом, однообразными, почвообразующими породами и почвенным покровом. Однородные и малокомплексные почвенные контуры занимают свыше 90% обследуемой территории.
Под однородными почвенными контурами следует понимать контуры, представленные одной разновидностью;
Под малокомплексными почвенными контурами следует понимать почвенные контуры с содержанием подчиненного компонента до 30% при близких свойствах и генезисе почв, составляющих комплекс, и содержанием подчиненных почв до 10% при разнотипных почвах, входящих в комплекс.

вторая

1) Районы лесостепной, степной, полупустынной, пустынной зон с рельефом, расчлененным на ясно обособленные элементы, с однообразными почвообразующими породами и несложным почвенным покровом. Однородные и малокомплексные почвенные контуры занимают до 90% обследуемой территории;
2) Территории первой категории с площадью эродированных почв 10-20%.

третья

1) Районы лесостепной, степной, полупустынной и пустынной зон с волнистым, расчлененным рельефом, разнообразными почвообразующими породами, неоднородным почвенным покровом;
2) Территории первой категории с однородными и малокомплексными почвенными контурами, занимающими 60-80% обследуемой территории;
3) Территории первой категории с площадью эродированных почв 20-40%;
4) Территории второй категории с однородными и малокомплексными почвенными контурами, занимающими 80-90% обследуемой площади;
5) Территории второй категории с площадью эродированных почв 10-20%;
6) Орошаемые земли в хорошем состоянии без признаков вторичного засоления;
7) Осушенные земли в хорошем состоянии без признаков вторичного и остаточного заболачивания.

четвертая

1) Районы лесостепной, степной, полупустынной и пустынной зон с расчлененным рельефом, пестрыми почвообразующими породами или наличием эродированных почв 20-40%;
2) Лесостепные, степные, полупустынные и пустынные территории с сильным развитием комплексности и эродированности почвенного покрова. Однородные и малокомплексные почвенные контуры занимают 40-60% обследуемой территории;
3) Поймы, плавни, дельты рек с несложным почвенным покровом, залесенностью и закустаренностью (до 20% площади);
4) Незалесенные горные и расчлененные предгорные территории;
5) Орошаемые земли, имеющие признаки вторичного засоления до 15% площади;
6) Осушенные земли, имеющие признаки вторичного или остаточного заболачивания до 15% площади.

пятая

1) Лесостепные, степные, полупустынные и пустынные территории с сильным развитием комплексности и эродированности почвенного покрова. Однородные и малокомплексные почвенные контуры занимают до 40% обследуемой территории;
2) Поймы, плавни, дельты рек с несложным неоднородным почвенным покровом (пестрый механический состав, засоление, заболоченность и залесенность более 20% площади);
3) Орошаемые земли, имеющие признаки вторичного засоления более 15% площади;
4) Осушенные земли, имеющие признаки вторичного или остаточного заболачивания более 15% площади (при проведении почвенных обследований на землях, малопригодных для сельского хозяйства (малоразвитые почвы, контуры с большим участием коренных пород, солончаки соровые, пухлые), категория сложности занижается на одну градацию).

  Приложение 2
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Количество гектаров, приходящихся на один почвенный разрез (включая прикопки), по категориям сложности

Масштаб почвенной съемки

Количество гектар на один разрез по категориям сложности

Расстояние между ходами на карте в сантиметрах

Расстояние между ходами на местности в метрах

I

II

III

IV

V

I

II

III

IV

V

I

II

III

IV

V

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

1:500

1,5

0,8

0,5

0,12

0,06

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-


0,8

0,4

0,3

0,08

0,04











1:1000

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-


1,5

1,0

0,8

0,6

0,4











1:2000

4,0

3,2

2,6

2,0

1,0

7,0

6,3

5,5

4,5

3,5

140

125

110

90

70


2,5

2,0

1,5

1,0

4,5











1:5000

10

8,0

6,5

5,0

3,0

6,0

5,4

4,8

4,0

3,0

300

270

240

200

150

















1:10000

25

20

16

12

10

5,0

4,5

4,0

3,5

2,5

500

450

400

350

250

















1:25000

100

80

65

50

30

4,0

3,6

3,2

2,6

2,0

1000

900

800

650

500

















1:50000

200

160

130

100

60

3,0

2,7

2,4

2,0

1,5

1500

1350

1200

1000

750

















1:100000

470

375

320

250

175

2,5

2,2

2,0

1,6

1,3

2500

2200

2000

1600

1300

















  Приложение 3
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Список полевого снаряжения и материалов для полевых работ почвоведа

      1. Бинокль призматический 8-кратного увеличения.

      2. Бумага оберточная (крафт) и мешочки.

      3. Бутылки емкостью 0,5 литров с пробками.

      4. Вещевой мешок (рюкзак).

      5. Журнал описания почв.

      6. Карандаши простые, химические и цветные (набор).

      7. Клей канцелярский.

      8. Кнопки канцелярские, скрепки.

      9. Компас.

      10. Курвиметр.

      11. Лопаты штыковые и совковые.

      12. Лупа складная 2-5-кратного увеличения.

      13. Линейка масштабная.

      14. Метр клеенчатый (портновский) или рулетка.

      15. Нож кухонный или широкая стамеска.

      16. Папка-планшет.

      17. Соляная кислота 10%-ая в прочном флаконе с резиновой пробкой-пипеткой.

      18. Лом, кирка.

      19. Ведомость почвенных образцов сдаваемых в лабораторию.

      20. Толуол для консервирования проб вод.

      21. Линейки.

      22. Шпагат.

      23. Global Positioning System — система глобального позиционирования — спутниковая система навигации, обеспечивающая измерение расстояния, времени и определяющая местоположение во всемирной системе координат.

      24. Палатка.

      25. Спецодежда летняя.

      26. Спецодежда зимняя.

      27. Ботинки летние, зимние.

      28. Раскладушки.

      29. Полевой столик со стульчиками.

      30. Сейф для фотопланов.

      31. Батарейки для системы глобального позиционирования.

      32. Перчатки строительные.

  Приложение 4
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Количество условных разрезов, назначаемых на анализ, на 1000 (одну тысчу) гектар обследованной площади

Масштаб почвенного обследования

Категории сложности


первая

вторая

третья

четвертая

пятая

1

2

3

4

5

6

1:2000

60

80

100

120

140

1:5000

10

15

20

25

30

1:10000

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

1:25000

1,0

1,5

2,5

3,5

4,0

1:50000

0,5

0,75

1,0

1,3

1,5

1:100000

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

  Приложение 5
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель
  Условные обозначения выработок

□ 5

основной разрез и его номер



■ 6

основной разрез с образцами на химический анализ и его номер



∆ 8

полуяма и его номер



▲9

полуяма с образцами на химический анализ и его номер



Х 10

прикопка и ее номер



◊ 2

площадка по определению вводно-физических свойств почв и ее номер

  Приложение 6
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель
  Форма

                              Полевой журнал описания почв

      ________________________________________________________________________________
                              (землепользование)
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
                                    (район)
________________________________________________________________________________
                                    (область)
№ разреза _______________________ с ___________________ по _______________________
Количество разрезов:
основных _______________________________________________________________________
полуям _________________________________________________________________________
прикопок _______________________________________________________________________
Почвенное обследование произведено с
                                          "____" _____________________ ________
                                          до "____" _____________________ _______

  Приложение 7
к Методикепо проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель
  Форма

                                    Разрез № ____

      ________________________________________________________________________________
                        (фамилия почвоведа) (дата описания)
________________________________________________________________________________
                        (облась, район, землепользование)
________________________________________________________________________________
                              (привязка разреза)
________________________________________________________________________________
                  (угодье и его состояние – культура, засоренность,
________________________________________________________________________________
                  растительный покров, проективное покрытие)
________________________________________________________________________________
                        (состояние поверхности почвы0
________________________________________________________________________________
                        (общий рельеф)
________________________________________________________________________________
                  мезорельеф (элемент рельефа, экспозиция
________________________________________________________________________________
                  и крутизна склонов в градусах на преобладающей по
________________________________________________________________________________
                  площади территории контура), микрорельеф
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
                  (почвообразующая и подстилающая породы)

Глу
бина
разре
за
(сан
ти
мет
ров)

Вскипание (сантиметр)

Скопления
СаСО3

Гипс

Легкораство
римые соли

Ржа
вые
пятна

Глеевые
пятна

Глубина
(метр) и
минера
лизация
грунто
вых вод,
грамм
на 1 литр

Сла
бое

силь
ное

глу
бина
(сан
ти
метр)
и
фор
ма

ко
ли
че
ство
(под
черк
нуть)

глу
бина
(сан
ти
метр)
и
фор
ма

ко
ли
че
ство
(под
черк
нуть)

глу
бина
(сан
ти
метр)
и
форма

коли
чество
(под
черк
нуть)

глубина
(сантиметр)





много
мало


много
мало


много
мало




      _______________________________________________________________________________
      (агропроизводственная характеристика контура – однородность или комплексность,
_______________________________________________________________________________
                        процентное соотношение компонентов в контуре,
_______________________________________________________________________________
                              производственная оценка)
Определение почвы
1) полевое _____________________________________________________________________
2) окончательное ________________________________________________________________

      Характеристика почвенного профиля

Свойства и признаки в горизонтах

Обозначение, глубина залегания и мощность генетических горизонтов в сантиметрах






Мазки






Цвет






Механический состав






Влажность






Структура






Плотность (связность)






Вскипание (характер,
глубина)






Порозность (скважность)






Корни (много, мало)






Включения и новообразования






Характер перехода






Глубина взятия образца






      Подпись почвоведа _______________________

  Приложение 8
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Сокращенная индексировка морфологических признаков почв

1. Цвет

ИЧ – интенсивно-черный

ТС – темно-серый

СБ – серо-бурый

СвЧ – серовато-черный

СС – светло-серый

ТБ – темно-бурый

СЧ – серо-черный

БлС – бело-серый

СвБ – светло-бурый

БвЧ – буровато-черный

БвС – буровато-серый

ПБ – палево-бурый

БЧ – буро-черный

ЗС – зеленовато-серый

ЖБ – желто-бурый

БС – буро-серый

ГС – голубовато-серый (сизый)

КБ – красно-бурый

ПС – пепельно-серый

ЧБ – черно-бурый

ЗБ – зеленовато-бурый

К – коричневый

СК – светло-коричневый

ТК – темно-коричневый




2. Механический состав

ТГ – тяжелоглинистый

ТС – тяжелосуглинистый

Сп – супесчаный

Г – глинистый

С – суглинистый

П – песчаный

ЛГ – легкоглинистый

ЛС – легкосуглинистый





3. Влажность

С – сухая

В – влажная

М – мокрая

Св – свежая

Ср – сырая





4. Структура

КГ – крупноглыбистая

КЗ – крупнозернистая

Пс – пластинчатая

МГ – мелкоглыбистая

МЗ – мелкозернистая

Л – листовая

КК – крупнокомковатая

Пх – пороховидная

Ч – чешуйчатая

К – комковатая

КС – крупностолбчатая

Б – бесструктурная

МК – мелкокомковатая

С – столбчатая

Пл – плитчатая

КО – крупноореховатая

МС – мелкостолбчатая

МП – мелкопризматическая

О – ореховатая

КП – крупнопризматическая


МО – мелкоореховатая

П – призматическая





5. Плотность (связность)

Сл – слитное

П – плотное

Р – рыхлое

ОП – очень плотное

СУ – слабоуплотненное

П – пухлое




6. Вскипание

С – слабое

Сл – сильное

Б – бурое




7. Порозность (скважность)

ТП – тонкопористое

Н – ноздреватое или дырчатое

Щ - щелеватое

П – пористое

Я – ячеистое


Г – губчатое

Т – трещиноватое





8, 9. Корни, включения и новообразования – даются словами




10. Характер перехода в другой горизонт

П – постепенны, плавный

Я – ясный

З – заклинсками (языковатый)

Н – неясный

Р – резкий


  Приложение 9
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Систематика почв по роду увлажнения в зависимости от глубины залегания грунтовых вод (в метрах)

Подстилающие породы

Род увлажнения

ЛГг (луговой грунтовый)
ЛГпг (луговой поверхностно-грунтовый)

ЛСТг (лугово-степной грунтовый)

ЛСТп (лугово-степной поверхностный)

ЛСТпг (лугово-степной, поверхностно-грунтовый)

СТ (степной)

В (водоразделы)

Т (террасы рек, озер)

В (водоразделы)

Т (террасы рек, озер)

В (водоразделы)

Т (террасы рек, озер)

В (водоразделы)

Т (террасы рек, озер)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Пески среднезернистые

< 1,0

1,0-1,5

1,0-2,5

2,0

3,0

1,0-2,0

1,0-3,0

> 1,5

> 2,5

Пески мелкозернистые

< 1,2

1,2-1,7

1,2-2,7

2,2

3,2

1,2-2,2

1,2-3,2

> 1,7

> 2,7

Супеси

< 1,7

1,7-2,2

1,7-2,2

2,7

3,7

1,7-2,7

1,7-3,7

> 2,2

> 3,2

Суглинки легкие

< 2,5

2,5-3,0

2,5-4,0

3,5

4,5

2,5-3,5

2,5-4,5

> 3,0

> 4,0

Глины тяжелые и суглинки средние

< 3,0

3,0-3,5

3,0-4,5

4,0

5,0

3,0-4,0

3,0-5,0

> 3,5

> 4,5

Суглинки тяжелые и глины средние

< 4,5

3,5-4,0

3,5-5,0

4,5

5,5

3,5-4,5

3,5-5,5

> 4,0

> 5,0

Глины легкие

< 4,0

4,0-4,5

4,0-5,5

5,0

6,0

4,0-5,0

4,0-6,0

> 4,5

> 5,5

  Приложение 10
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Степень минерализации грунтовых вод

№№
пп

Группа

Плотный остаток (грамм на 1 (один) литр )

1

Пресные

меньше 1,0

2

Слабоминерализованные

1,0-3,0

3

Среднеминерализованные

3,0-10,0

4

Сильноминерализованные

10,0-50,0

5

Рассолы

больше 50,0

  Приложение 11
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

                        Этикетка почвенного образца

      Область ________________________________________ Район _________________________
Землепользование _______________________________________________________________
Разрез № _____________
Название почвы _________________________________________________________________
Горизонт и глубина образца "____" ________________________________________________
Почвовед ______________________________________________________________________

  Приложение 12
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Количество анализируемых образцов в почвенных выработках различных видов (условный разрез)

Виды химических анализов

Черноземы

Каштановые

Бурые

Сероземы

Солонцеватые почвы и солонцы

Засоленные почвы и солончаки

виды почвенных выработок

основной

полуяма, прикопка

основной

полуяма, прикопка

основной

полуяма, прикопка

основной

полуяма, прикопка

основной

полуяма, прикопка

основной

полуяма, прикопка

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Гумус

3-5

2-3

3-5

2

3-4

2

3-4

1

3-5

3-4

3-5

2

Азот валовой

2-3

2-3

2-3

2

2-3

-

2-3

-

2

-

2

-

Фосфор валовой

2-3

2-3

3

2

2-3

-

2-3

-

2

-

2

-

Азот гидро-лизуемый

2-3

2-3

3

2

2-3

2

2-3

2

2-3

2

-

-

Фосфор подвижный

2-3

2

3

2

2

2

2-3

2

2-3

2

2

-

Калий подвижный

2-3

2

3

2

2

3

2-3

2

2-3

2

2

-

Емкость поглощения

-

-

-

-

-

-

-

-

3-4

3

3-4

3

Поглощенные основания

3

3

3

3

3

2

3

2

-

-

-

-

Поглощенный натрий

3

3-

3

3-

3

2-

3

-

3-4

2-3

3

-

СО2 карбонатов

4-5

2-3

4-5

3

3-5

3

4-5

2-3

4-5

2-3

4-5

3

Гипс

1-2

-

2

-

2-3

2

1-2

-

2-3

2

2-3

2

Механический анализ

4-5

2-3

4-5

2-3

3-5

3

4-5

3-4

3-5

3

3-5

3

Водная вытяжка:













Полная

3-5

-

3-5

-

3-5

2

3-5

2

4-5

4-5

4-5

4

сокращенная

-

2

2

2

-

2

-

2

3

2

-

-

рН

5

4

5-4

3

4

2

4

2

5

2

5

3

Тяжелые металлы

3

3

2-3

2-3

2-3

2-3

2-3

2-3

2

2

2

2

Итого:













  Приложение 13
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель
  Форма

            Ведомость почвенных образцов, сданных в лабораторию для анализа

            _______________________________________________________________
                                    (землепользование)
            _______________________________________________________________
                                    (район, область)

№№
пп

Номер почвен
ного раз
реза

Гори
зонт,
глуби
на
образ
ца в
санти
метр)

Назва
ние почвы

Вид анализов

Примечание

















1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20























Итого





















      Руководитель управления________________________________________фамилия, имя, отчество
                                    (подпись)
Почвовед ____________________ фамилия, имя, отчество __________________________________
                  (подпись)
Почвенные образцы сдал ______________ фамилия, имя, отчество.__________________________
                        (дата и подпись)
Принял ____фамилия, имя, отчество____________________________________________________
                                                (дата и подпись)

  Приложение 14
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Размеры наименьшего почвенного контура, подлежащего отображению на почвенных картах разных масштабов

Выраженность границ между почвами в натуре

Масштаб

1:50000

1:25000

1:10000

1:5000

1:2000

1

2

3

4

5

6

Границы резкие

25мм2
______
6,25га

25мм2
_______
1,5га

25мм2
________
0,25га

10мм2
_________
0,03га

10мм2
________
0,004га

Границы ясные

50мм2
_______
12,5га

50мм2
_______
3,0га

50мм2
_______
0,5га

30мм2
_______
0,08га

30мм2
_______
0,012га

Границы неясные
(постепенная смена почв)

400мм2
______
100,0га

400мм2
______
25,0га

400мм2
______
4,0га

250мм2
_____
0,6га

250мм2
_____
0,1га

  Приложение 15
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Расчетные площади, характеризуемые одной точкой определения физических свойств почв в зависимости от масштаба и категории сложности почвенного обследования

Масштаб почвенной съемки

Площадь пашни (тысяч гектар), обеспечиваемая одной точкой определения комплекса физических свойств почв по категориям сложности почвенного обследования


первая-вторая

третья

четвертая-пятая

1:2000

0,3

0,2

0,1

1:5000

1,5

1

0,8

1:10000

5

4

3

1:25000

10

8

6

  Приложение 16
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Перечень определения физических свойств почв

Свойства почв

По полной программе

По сокращенной программе

Где определяют

1

2

3

4

Объемный вес

+

+

В поле и в лаборатории

Удельный вес

+

+

В лаборатории

Порозность

+

+

Расчетным путем

Микроагрегатный состав (совмещают с определением механического состава)

+

-

В лаборатории

Структурное состояние

+

+

В поле и в лаборатории

Водопроницаемость

+

-

В поле

Полевая влагоемкость

+

+

В поле

Влажность завядания растений

+

-

В лаборатории

Верхняя граница капиллярной каймы (определяют при близком залегании грунтовых вод (3 метра и ближе))

+

-

В поле

Всего свойств:

9

5


  Приложение 17
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Краткое описание методов изучения и оценка физических свойств почв

      1. Объемным весом почвы называют вес в граммах одного кубического сантиметра (далее – см3) сухой (т.е. высушенной при 105-110ºС) почвы ненарушенного, т.е. естественного сложения (это же число выражает число килограммов сухой почвы в одном литре и число тонн ее в одном кубическом метре). Величины объемного веса могут быть использованы для общей характеристики почв, но ими же пользуются для пересчета относительного содержания в почве воды и других веществ в абсолютные запасы, для вычисления порозности и воздухосодержания.

      2. В настоящее время в СНГ выпускают два типа приборов для определения объемного веса. В комплект прибора АМ-7 (прибор Качинского) входит два стальных цилиндра-бура 100 и 500 см3, направитель для вертикального погружения малых цилиндров в почву, шомпол для вдавливания или вбивания цилиндра в почву, молоток, лопаточка, совок, нож, алюминиевые банки с крышками, куда переносят образец из цилиндра и в которых его взвешивают.

      3. В комплект другого прибора БП-50 входит стальной цилиндр-бур объемом около 550 см3, 20 металлических цилиндров объемом 500 см3 и 10 цилиндров объемом 250 см3, которые вставляют в бур и в которые берут образцы ненарушенного сложения, направитель, шомпол, кувалда, лопаточка, выталкиватель (приспособление для извлечения цилиндра с почвой из бура).

      Большой бур в приборе АМ-7 и большие металлические цилиндры в приборе БП-50 предназначены для взятия образцов из рыхлых грунтов, малым цилиндром – буром в приборе АМ-7 малыми цилиндрами прибора БП-50 берут образцы из уплотненных горизонтов.

      Перед началом работы размеры и объем буриков тщательно измеряются и записываются. Объем бурика (V) определяют по формуле:

     


      где p = 3,14; d – диаметр части бурика; h – высота бурика (все в сантиметрах).

      4. Почвенные пробы для определения объемного веса берут в следующем порядке: на стенке вырытого почвенного разреза (шурфа) после его описания намечают глубины, на которых желательно провести определение объемного веса почвы. Обычно определение проводят в каждом генетическом горизонте, а при большой его мощности – в нескольких частях горизонта (через 20-30 сантиметров).

      Начинают брать пробы со дна разреза, т.к. в процессе работы оно засыпается почвой. Затем приступают к систематическому взятию проб почвы, начиная с поверхности, срезая по мере углубления излишние слои почвы уступами, размер которых должен быть около 50 сантиметров в ширину стенки разреза и 25-30 сантиметров в глубь почвенной толщи. Из каждого слоя образцы почвы берут с трех- или четырехкратной повторностью, а в рыхлых слоях – с пятикратной повторностью.

      5. Техника работы с прибором АМ-7. На подготовленную ровную площадку устанавливают направитель, в отверстие которого вкладывают цилиндр, который с помощью шомпола и молотка (в плотных горизонтах) погружают в почву. Цилиндр погружается в почву на полную глубину, как только шомпол войдет в отверстие направителя до плечика. После этого снимают направитель и, закрыв цилиндр шомполом, окапывают его ножом, подрезают почву под ним таким образом, чтобы с нижней стороны оставался ее излишек.

      Не отнимая шомпола, цилиндр поднимают, переворачивают и острым ножом обрезают почву вровень с нижним краем цилиндра. Затем образец тщательно (без потерь) переносят в заранее пронумерованную и протарированную банку.

      6. Одновременно берут пробу на влажность. Однако пробу на влажность можно брать и из банки после ее взвешивания здесь же в поле или в лаборатории. Взвешивают на технических весах с точностью до 0,01 грамм.

      В рабочей тетради записывают горизонты и глубину взятия образца, номер банок и сушильных стаканов.

      Зная вес банки с почвой и вес пустой банки, по разности находят вес почвы при данной влажности. Определив влажность в %, рассчитывают вес абсолютно сухой почвы. Делением веса абсолютно сухой почвы на ее объем (объем бурика) получают объемный вес почвы.

      7. В отличие от прибора АМ-7 при работе с БП-50 в отверстие направителя вставляют режущий цилиндр, в который, в свою очередь, вставлен один большой или два малых цилиндра. На режущий цилиндр надевают специальную металлическую головку. При помощи шомпола и кувалды бур-цилиндр погружают в почву на необходимую глубину. После этого снимают направитель, окапывают и извлекают цилиндр и из него извлекают цилиндр с образцом. Образец обрезают с верхней и нижней поверхности цилиндра вровень с его краями. Цилиндр с обеих сторон закрывают крышками. Образец готов к взвешиванию, которое проводят в поле или в лаборатории. После взвешивания берут образец на влажность в сушильный стаканчик. Остальную часть почвы можно использовать для определения удельного веса твердой фазы и других анализов.

Форма записи вычисления объемного веса почвы

Дата, место работы, № разреза, почва

Горизонт, глубина в сантиметрах

№ банки или цилиндра

Вес банки с почвой (а)

Вес пустой банки (б)

Вес почвы
Р= а - б

Влажность почвы (в), в %

Вес абсолютно сухой почвы


 

Объем бура или цилиндра, (д)

Объемный вес


 

      8. При использовании объемного веса (ОВ) для определения абсолютных запасов (М) каких-либо составных частей почвы в слое мощностью h см подсчеты эти ведут по следующим формулам:

      а) если относительное содержание выражено в процентах от веса сухой почвы (р),

      М = р * ОВ * h (т/га) = 0,1 рОВ (кг/м2); (2,3)

      б) если относительное содержание выражено в миллиграммах на 100 г сухой почвы (m),

      М = mОВ (кг/га) = 0,1 mОВ (г/м2).

      Характеристика уплотненности почвы по величинам объемного веса
(ОВ, г/см3) или порозности (ПР, % от объема)

Глубина слоя

ОВ или ПР

Степень уплотненности почвы

Удельный вес почвенных частиц

очень рыхлая

рыхлая

средне-плотная

плотная

очень плотная

Для почв с содержанием гумуса в поверхностном слое почвы 4%

0-20

ОВ

1,00

1,00-1,20

1,20-1,40

1,40-1,50

1,50

2,60

Пахотный

ПР

60

60-53

53-47

47-42

42

2,60

20-50

ОВ

1,20

1,20-1,35

1,35-1,48

1,48-1,60

1,60

2,65

Подпахотный

ПР

55

55-50

50-45

45-40

40

2,65

30-100

ОВ

1,35

1,35-1,50

1,50-1,60

1,60-1,67

1,67

2,70









Для почв с содержанием гумуса в поверхностном слое почвы 4% и более

0-20

ОВ

0,95

0,95-1,10

1,10-1,20

1,20-1,30

1,30

2,50

Пахотный

ПР

62

62-56

56-52

52-48

48

2,50

20-50

ОВ

1,10

1,10-1,20

1,20-1,30

1,30-1,40

1,40

2,60

Подпахотный

ПР

58

58-54

54-50

50-46

46

2,60

50-100

ОВ

1,25

1,25-1,32

1,32-1,40

1,40-1,50

1,50

2,70


ПР

54

54-51

51-48

48-44

44

2,70

      9. Удельным весом почвенных частиц называют вес в граммах почвенных органических и минеральных частиц в одном кубическом сантиметре при сплошном заполнении ими этого объема.

      10. Определяют удельный вес почвенных частиц при помощи пикнометра или пикнометрической банки.

      11. Необходимое оборудование: 1) пикнометры объемом 50-100 миллилитра или мерные колбочки такого же объема; 2) технические весы с разновесом (до 0,01); вакуумная установка для удаления воздуха или нагревательный прибор для кипячения (электроплитка, газовая горела с сеткой и т.д.).

      12. Пикнометр представляет собой маленькую колбочку определенного объема с притертой пробкой, через которую проходит капиллярный канал. Если в такую колбочку налить почти до краев воду, а затем закрыть ее пробкой с капилляром, то вся лишняя вода выльется и после вытирания пикнометра в нем останется строго определенный объем воды.

      13. Пикнометры другого устройства представляют собой колбочки с узким горлышком, на котором нанесена метка, отвечающая определенному объему. В этих случаях до определенного объема воду доливают, осторожно наливая ее или отбирая излишне налитую при помощи жгута фильтровальной бумаги.

      14. Перед началом работы все пикнометры нумеруются для каждого из них при двух- или трехкратном наполнении дистиллированной прокипяченной водой должен быть определен и записан вес (все взвешивания производят с точностью до 0,1 грамма) его с водой (Р0).

      15. Исследуемую почву предварительно высушивают на воздухе, растирают в ступке и пропускают через миллиметровое сито, не отбрасывая, а размельчая имеющиеся в ней включения (мелкие корешки растений, крупный песок, стяжения карбонатов, железа). Затем из общего почвенного образца отвешивают четыре навески по 10-15 грамм, две из которых отвешивают в алюминиевые бюксы для определения влажности (W), а две другие помещают в пикнометры для определения удельного веса почвенных частиц. Если навеска почвы составляет М грамм, а влажность почвы W %, то вес сухой почвы (m) подсчитывают по следующей формуле:

     


      16. В пикнометры с почвой наливают дистиллированную воду в таком количестве, чтобы после смачивания почва была покрыта слоем воды 3-5 миллиметра. Пикнометры оставляют открытыми на 10-12 часов. После этого пикнометры помещают в вакуум, т.е. пустой эксикатор с тубусом, из которого с помощью насоса откачивают воздух до внутреннего давления 160 миллиметра ртутного столба. В вакууме пикнометры выдерживают в течение часа. За это время воздух удаляется из почвы и воды. После этого в эксикатор осторожно впускают воздух. Пикнометры вынимают и доливают доверху дистиллированной водой (без СО2). Постукивая пальцем по стенкам пикнометра, удаляют остатки воздуха из почвы. Пузырьки воздуха, застрявшие в горлышке пикнометра, удаляют с помощью тонкой металлической проволочки и прибавлением 1-2 (одной-двух) капель эфира. Всплывшие корешки быстрым вращением тонкой проволочки ввинчивают внутрь жидкости. Пикнометр закрывают пробкой, вытирают сухим полотенцем и взвешивают (вес пикнометра с водой и почвой Рвп).

      17. В случае отсутствия вакуумной установки для удаления воздуха применяют кипячение в течение часа. Для этого после 10-12-часового намачивания почвы в пикнометр до половины объема доливают дистиллированную воду и ставят на песчаную или этернитовую плитку.

      После часового кипячения пикнометр и его содержимое охлаждают и доливают водой доверху. Дальнейшие операции те же, что и при применении вакуума.

      Значение удельного веса почвенных частиц вычисляют по следующей формуле:

     


      Образец записи определения удельного веса почвенных частиц показан в таблице 2.

Образец лабораторной записи определения удельного веса почвенных частиц

      Местоположение и номер разреза __________________________________________________

      Дата взятия почвенных проб ______________________________________________________

      Фамилия почвоведа, бравшего пробы ______________________________________________

Глубина взятия образца (см)

№ пикнометра

Навеска почвы (грамм)

Влажность почвы (%)

Вес сухой почвы (грамм)

Вес пикнометра (грамм)

Удельный вес почвенных частиц

Среднее значение удельного веса

с водой

с водой и почвой

Горизонт А, 0-11

19
20

15,87
16,29

6,04

14,92
15,31

83,42
98,77

92,69
108,24

2,64
2,62

2,63

Горизонт В, 11-23

21
22

14,32
15,05

5,32

14,07
14,32

88,24
86,31

97,02
95,23

2,66
2,65

2,66

      18. Для ориентировочных расчетов можно принимать следующие значения удельного веса почвенных частиц: супесчаные почвы – 2,70; легкие суглинки – 2,65; средние суглинки – 2,60; тяжелые суглинки и глины – 2,55; поверхностные слои черноземных и сильногумусированных почв – 2,40.

      19. Значение величины удельного веса почвенных частиц очень важно (и это его основное значение) для вычисления порозности почвы и содержание в ней воздуха.

      Вычисление общей порозности (скважности)

      почвы и содержание в ней воздуха

      20. Общую порозность почвы (Пр) по ее объемному весу (ОВ) и удельному весу почвенных частиц (d) вычисляют следующим образом:

     


      21. Зная влажность почвы (W), ее объемный вес (ОВ) и удельный вес почвенных частиц (d), легко подсчитать содержание воздуха в почве или, как неудачно ранее называлось, аэрацию – А:

     


      Содержание воздуха в почве (А) колеблется в зависимости от степени ее увлажнения от величин, близких к ее порозности (для сухих почв), до нуля (при полном заполнении почвенных пор водой).

      22. При слишком низком содержании воздуха в почве возникают аэробные условия, которые отрицательно сказываются на деятельности полезных микроорганизмов и развитии корневых систем всех растений, не имеющих в своих листьях, стеблях и корнях воздухопроводящих тканей (аэренхимы).

      23. Влажностью почвы называют процентное содержание в ней влаги, теряемой при высушивании почвы до постоянного веса в сушильном шкафу, при температуре 105 – 110 ºС. Ее выражают в процентах к весу высушенной почвы или объему почвы в нарушенном сложении.

      24. Значение влажности почвы необходимо для определения общих и доступных для растений запасов почвенной влаги, влагоемкости почв, рациональных поливных норм, содержания воздуха в почве и т.д.

      25. Необходимое оборудование: 1) буры почвенные для бурения на глубину до 1,0 -1,5 м; 2) стамеска или нож (для выборки образца почвогрунта из бура); 3) пронумерованные и взвешенные бюксы в переносных ящиках (по сотням).

      26. Для определения влажности почвы методом высушивания требуются: 1) весы ВТК-500, технические (до 100-200 г); 2) разновес (от 0,01 до 100 (сто) г); 3) электрический сушильный шкаф; 4) термометр (до 150 ºС); 5) часы; 6) полотенце или перчатки (для выемки горячих бюксов из сушильного шкафа и их закрывания).

      27. При изучении водно-физических свойств почв в экспедиционных условиях влажность почвы определяют по всей корнеобитаемой толще почвы (1,0-1,5 м).

      28. Пробы почвы для определения влажности берут или со стенки разреза, или из скважины при помощи бура. В первом случае после описания разреза с затененной стенки после ее зачистки (на 8–10 см) из слоев с определенных глубин в алюминиевые бюксы забирают при помощи ножа или стамески пробы почвы весом 15 - 20 грамм (на 1/2 но не более 2/3 бюкса указанных ниже размеров). Пробы берут с двух- или трехкратной повторностью 10-сантиметровыми (а в верхних слоях даже 5 (пяти) санитметровыми) слоями в соответствии с генетическими горизонтами (слоями).

      29. Для работы в полевых условиях удобны алюминиевые бюксы уменьшенного размера: высотой 30–40 миллиметра и диаметром 40 миллиметов. Высота крышки 15-20 миллиметра.

      30. Первое взвешивание взятых почвенных проб желательно проводить в тот же день, а чтобы предотвратить возможность подсыхания почвенных проб до этого взвешивания, необходимо ящик с бюксами держать в затененном месте в мешковине.

      31. После первого взвешивания бюксов с влажной почвой (вес до сушки) снимают с них крышки, надевают их на донышки бюксов и ставят в сушильные шкафы, где и сушат при 105 - 110 градусов до постоянного веса при открытых вентиляционных отверстиях. Контрольное взвешивание проводят через 5– 6 часов, а затем через каждые 2 часа.

      32. Бюксы с высушенными почвенными пробами при помощи полотенца или перчаток вынимают из шкафа, сейчас же закрывают их крышками и оставляют остывать на воздухе на 1– 2 часа. После этого проводят второе взвешивание (вес после сушки). Результаты определения записывают в лабораторный журнал (таблица 3).

3. Образец лабораторной записи определения удельного веса почвенных частиц

      Местоположение и номер разреза __________________________________________________

      Дата взятия проб в поле __________________________________________________________

      Фамилия почвоведа, бравшего пробы ______________________________________________

Глубина взятия проб (см)

Повторность

№ блока

Вес стаканчика

Вес сухой почвы (грамм)

Потеря в весе (грамм)

Влажность (%)

Средняя влажность (%)

до сушки

после сушки

пустого


I

35

33,96

29,53

12,81

16,72

4,43

23,5


0-10

II

44

37,82

32,33

11,92

20,41

5,49

26,9

26,8


III

53

36,40

31,30

12,48

18,82

5,10

27,1













I

36

38,70

33,36

10,93

22,43

5,34

23,8


10-18

II

45

37,85

33,77

11,59

21,18

5,08

24,0

23,6


III

54

35,16

30,67

11,24

19,43

4,49

23,1


      Определение влажности проводили _________________________________________________
                                                (фамилия)
Дата определения ________________________________________________________________

      Влажность (W) подсчитывают по формуле:

     


      где Рв, Рс и Рп – веса бюксов соответственно с влажной почвой (до сушки), с сухой почвой (после сушки) и пустого. Влажность почвы обычно подсчитывают с точностью до 0,1%.

      33. Под влагоемкостью почвы понимают ее способность вмещать в себя и удерживать при определенных условиях то или иное количество воды. В зависимости от условий заполнения и удержания воды различают полную, капиллярную и наименьшую влагоемкость.

      34. Полная влагоемкость,или водовместимость (ПВ) соответствует количеству влаги, заполняющему полностью почти все почвенные поры, что, например, имеет место под уровнем грунтовой воды. При этом практически всегда около 5-8% объема почвы оказывается занятой защемленным воздухом. Полная влагоемкость рассчитывается и без поправки на защемленный воздух по следующей формуле:

     


      В этом случае полная влагоемкость почвы, выраженная в процентах от ее объема, соответствует порозности почвы.

      35. Капилярная влагоемкость (далее - КВ) соответствует количеству воды, частично заполняющему почвенные поры и удерживаемому в них на той или иной высоте над уровнем грунтовой воды за счет капиллярных (или менисковых) сил. Величину капиллярной влагоемкости условно характеризуют количеством влаги, которое способен впитать в себя и удержать 10-сантиметровый столбик почвы, нижний конец которого находится в соприкосновении со свободным уровнем воды (будучи погружен в воду на 1-2 миллиметра) такое время, в течение которого почвенный столбик насытится водой до постоянного веса.

      36. Под предельной полевой влагоемкостью (далее - ППВ) понимают способность почвы вмещать в себя и удерживать небольшое количество воды в природных условиях в неподвижном или в практически неподвижном состоянии после обильного увлажнения и стекания всей способной стекать воды. Величина предельной полевой влагоемкости почвы при глубоком залегании грунтовых вод (что имеет место в большинстве случаев) соответствует ее наименьшей влагоемкости. При близком же залегании грунтовых вод (различные разновидности луговых почв) предельная полевая влагоемкость различных горизонтов почв соответствует капиллярной влагоемкости этих горизонтов с учетом высоты их положения над уровнем грунтовой воды.

      37. Необходимое оборудование: 1) бочки для подвоза воды общим объемом 1000-1200 литра; 2) 2-3 ведра и широкогорлая железная воронка; 3) клеенчатый сантиметр; 4) 1-2 малые шанцевые лопатки; 5) полиэтиленовая пленка, сено, солома, мох или свежескошенная трава для укрытия почвы от высыхания; 6) два обрезка доски (для установки бурильщика сверх укрытия при взятии почвенных проб) и все оборудование, необходимое для определения влажности.

      38. Метод определения предельной полевой влагоемкости в полевой обстановке для метрового слоя почвы состоит в следующем: на характерном для данной почвы участке обваловывается (высота валика 30-35 сантиметра) круглая площадка радиусом около 1 метра. Поверхность почвы внутри площадки приводят в такое состояние, какое она будет иметь при ее производственном использовании. Затем обвалованную площадку поливают водой из расчета 250-300 литра на 1 квадратный метр при метровой глубине промачивания. Для предохранения поверхности почвы от разрушающего действия воды под струю воды подкладывают сноп соломы или большую связку сена, травы.

      39. После полива всю площадку укрывают и оставляют на несколько суток для стекания всей воды в нижние слои почвенно-грунтовой толщи. Практически это заканчивается в песчаных и супесчаных почвах за сутки, в суглинистых – через двое суток и в глинистых и солонцеватых – через 4-5 суток. По истечении этого срока с площадки из почвы не менее чем в трехкратной повторности буром забирают почвенные пробы, в которых определяют влажность. Она характеризует предельную полевую влагоемкость почвы в целом и в отдельных ее слоях.

      40. Запись при определении предельной полевой влагоемкости почвы такая же, как и при определении влажности почв.

      41. Качественную оценку получаемой величины предельной полевой влагоемкости почвы дают по объему оставшегося в почве воздуха. Исходя из ранее приведенных данных о потребности растений в почвенном воздухе, можно признать, что если предельная полевая влагоемкость составляет не более 80%, а на долю почвенного воздуха приходится не менее 20% объема почвы, то такая величина ППВ считается хорошей, благоприятной для обеспечения растений водой и воздухом. Если на долю воздуха остается от 20 до 15%, то условия считаются удовлетворительными. При снижении содержания воздуха в почве от 15 до 8% условия считаются неудовлетворительными, а ниже 8% - совершенно неудовлетворительными и даже для многих растений гибельными. В последних случаях для улучшения жизни растений необходимо рыхлить этот почвенный слой или удалять вредный избыток воды осушением.

4. Наименьшая влагоемкость почв средней гумусированности (примерные значения)

Разновидность почвы

Мощность слоя (сантиметр)

Наименьшая влагоемкость (объемные %)

Супесчаная

0-25

24±2


25-50

22±3


50-75

18±2


75-100

17±2

Легкосуглинистая

0-25

27±3


25-50

26±3


50-75

25±2


75-100

24±2

Среднесуглинистая

0-25

31±3


25-50

29±2


50-75

28±2


75-100

27±2

Тяжелосуглинистая

0-25

40±3


25-50

35±3


50-75

35±2


75-100

34±2

      42. Почвенной влажностью устойчивого завядания растений (или просто влажностью завядания) называют такую влажность почвы, при которой растения, произрастающие на той или иной почве, начинают увядать и не восстанавливают тургор своих листьев даже при помещении их в атмосферу, насыщенную водяными парами. Эта гидрологическая характеристика почв чрезвычайно важна в агропроизводственном отношении потому, что она позволяет выделить из всего запаса почвенной влаги ту ее часть, которая продуктивно используется растением. Влажность завядания может быть определена прямым биологическим методом и косвенным методом.

      43. Для определения влажности завядания прямым биологическим методом необходимо следующее оборудование: 1) ступка с деревянным пестиком; 2) сито с отверстиями 2 миллиметра; 3) алюминиевые бюксы (высотой 60-70 мм) или чайные стаканы, или какие-либо другие сосуды для выращивания растений; 4) отрезки стеклянных трубок длиной, равной высоте сосуда; 5) семена ячменя, овса или яровой пшеницы (или других растений) в зависимости от возделываемых культур; 6) кружка с носиком (для поливки); 7) парафиново-вазелиновый сплав (4 части парафина + 1 часть технического вазелина по весу); 8) плотный деревянный ящик с крышкой (для создания атмосферы, насыщенной водяными парами); кроме того, необходимое оборудование для определения влажности почв.

      44. Биологический метод определения влажности завядания состоит в том, что выращенные в каком-либо сосуде нормальные растения оставляют затем без поливки до появления первых признаков устойчивого завядания, причем устойчивость его испытывают, помещая завядшие растения в ящик с атмосферой, насыщенной водяными парами.

      45. Для определения влажности завядания по максимальной гигроскопичности требуется следующее оборудование: 1) стеклянные бюксы (стаканчики с крышками); 2) эксикатор; 3) сернокислый калий и оборудование для определения влажности.

      46. Влажность определяют следующим образом: навеску воздушно-сухой почвы весом 10-15 грамм, взятую в двойной повторности из образца почвы, просеянной через сито с отверстиями 22 миллиметра, помещают в стеклянные широкие и низкие бюксы и устанавливают в эксикаторе на дырчатой фарфоровой пластинке. На дно эксикатора 2-3-сантиметровым слоем наливают насыщенный раствор заранее заготовленного раствора сернокислого калия (на каждые 100 кубических сантиметров воды 15 грамм сернокислого калия) и всыпают в него еще 5-10 грамм твердой соли. Над таким раствором устанавливается относительная влажность воздуха около 98%. Почвенные образцы в такой атмосфере насыщаются водяными парами до степени увлажнения, которая условно называется максимальной гигроскопичностью. дней через 5-6 проводят первое контрольное взвешивание 3-5 стаканчиков с самой гумусированной и тяжелой по гранулометрическому составу почвой. Такие взвешивания повторяют через каждые 2-3 дня до тех пор, пока вес стаканчиков двух последующих взвешиваний не окажется постоянным (взвешивают с точностью до 0,01 грамм).

      47. Величина максимальной гигроскопичности закономерно увеличивается с увеличением гранулометрического состава и гумусированности почв.

Максимальная гидроскопичность почв средней гумусированности (2-5% гумуса)

Песчаные

0,5-1,5


Средние суглинки

5,0-6,0

Супесчаные

0,5-3,0


Тяжелые суглинки

6,0-8,0

Легкие суглинки

2,0-5,0


Глинистые

8,0-12,0





и выше

      48. Значения влажности завядания получают умножением величины максимальной гигроскопичности почвы на коэффициент, равный 1,34 (по данным Центрального института прогнозов).

      49. В приводимых далее формулах буквенные знаки (кроме приведенных выше) имеют следующее значение: W1, W2, W3 и т.д. – весовая влажность почв в процентах для первого, второго, третьего и следующих слоев почвы, считая от поверхности вниз; Р1, Р2, Р3 и т.д. – соответственно объемные веса почвы; h1, h2, h3 и т.д. – толщина соответствующих слоев почвы в сантиметрах; Н – общая толщина слоя в сантиметрах, для которого подсчитывается запас воды; ППВ – влажность, соответствующая предельной полевой влагоемкости, в весовых процентах; ВЗ – почвенная влажность устойчивого завядания растений в весовых процентах; ВТ – влажность торможения развития растений в весовых процентах. Запасы воды везде выражены в миллиметрах водного слоя.

      1) Для выражения влажности почвы в объемных процентах необходимо умножить влажность почвы, выраженную в весовых процентах, на объемный вес почвы соответствующего почвенного слоя.

      2) Запас почвенной влаги до глубины Н см (Вн) определяют по следующей формуле:

      Вн = 0,1 х (W1Р1h1 + W2Р2h2 + WпРпhп)             (10)

      Для разобранного в таблице 5 (см. ниже) конкретного вида почвы (темно-каштановая), 19/IX 1972 г., до глубины 23 см суммарный запас воды в почве составляет:

      0,1 х (7,3 х 1,12 х 5 + 9,8 х 1,12 х 6 + 12,2 х 1,21 х 12 + 12,5 х 1,46 х 10) = 45,3 мм

      3) Максимальный запас почвенной влаги, т.е. запас почвенной влаги, соответствующий предельной полевой влагоемкости, определяют аналогичным образом:

      ППВн = 0,1 х (ПВ1Р1h1 + ПВ2Р2h2 + ПВпРпhп)             (11)

      Для нашего конкретного случая (слоя 23 см) максимальный запас воды в почве составит:

      ППВ23 = 0,1 х (35,5 х 1,12 х 5 + 31,1 х 1,12 х 6 + 29,4 х 1,21 х 12) = 83,5 мм

      4) Дефицит запаса почвенной влаги в толще Н см в какой-то день подсчитывается по разности между предельной полевой влагоемкостью и влажностью в тот же день:

      ДВн = 0,1 х (ППВ1 – W1)Р1h1 + (ППВ2 – W2)Р2h2 + (ППВп – Wп)Рпhп = ППВп – Вп (12)

      Или для нашего случая дефицит влаги на 19/IX 1972 г. в слое 0-23 см равен (см. таблицу 5):

      ДВ23 = 0,1 х (35,5 – 7,3) х 1,12 х 5 + (31,1 – 9,8) х 1,12 х 6 +

      (29,4 – 11,2) х 1,21 х 12) = 83,5 – 27,0 = 56,5 мм

      5) Запасы полезной (для растений) влаги в почве (далее - ЗПВ) определяют по формуле:

      ЗПВн = 0,1 х Р1h1 (W1 – ВЗ1) + Р2h2 (W2 – ВЗ2) + Рпhп (Wп – ВЗп)       (13)

      6) Максимальный запас полезной (для растений) влаги (далее -МЗПВ) подсчитывают по аналогичной формуле:

      МЗПВ = 0,1 х [Р1h1 (ППВ1 – ВЗ1) + Р2h2 (ППВ2 – ВЗ2) + Рпhп (ППВ – ВЗ)]       (14)

      7) вычисление оптимальной (расчетной) поливной нормы. Не вся доступная для растений влага, может быть, с одинаковой производительностью использована растениями.

      50. Опытами установлено, что в интервале от предельной полевой влагоемкости и приблизительно до 0,7 от нее растение может использовать почвенную влагу с практически одинаковой производительностью. При более низкой степени увлажнения почвы развитие растений сначала немного, а потом все более затормаживается.

      51. Влажность почвы, соответствующую 0,7 предельной полевой влагоемкости, принято называть влажностью замедления роста растений.

      bm = 0,7ПВ       (15)

      52. Из изложенного ясно, что для получения наивысших урожаев сельскохозяйственных растений необходимо во все время их вегетации (за исключением периода созревания) поддерживать в почве влажность не ниже 0,7 ее полевой влагоемкости, а при иссушении почвы до этой величины проводить полив. Отсюда возникает понятие о величине оптимальной поливной нормы, которую нужно брать в расчет при проектировании поливного режима. Величина ее определяется следующим простым состоянием:

      ОПНн = 0,3 ППВн       (16)

5. Схема записи определений строения почвы и запасов воды в ней 19 сентября 2015 года

      Почва: темно-каштановая слабосолонцеватая тяжелосуглинистая.

      Местоположение:____________________________________________район _________________________________ область, в 2 км на юг от озера песчаного.

      Положение по рельефу: 2-я надпойменная терраса реки __________________________

      __________________________________________________________________________

      Уклон: на север-северо-запад около 0,005.

      Угодье: залежь

      Почва изучена _____________________________________________________________

                        (организация, фамилия почвоведа)

Почвенные горизонты и их глубина (см)

Объемный вес (г/см3)

Глубина взятия проб (см)

Влажность почвы 19/IX

Предельная полевая влагоемкость

Дефицит влаги на 19/IX (мм)

Влажность развития растений (% от веса почвы)

Оптимальная расчетная поливная норма (мм)

% от веса почвы

суммарный запас влаги (мм)

% от веса почвы

суммарный запас влаги (мм)

А 0-11

1,12

0-5

7,3

4,1

35,5

19,9

15,8

24,9

6,0



5-11

9,8

10,7

31,1

40,8

30,1

21,8

12,2

В1 11-23

1,21

11-23

11,2

27,0

29,4

83,5

56,5

20,6

25,1

В2 23-42

1,46

23-33

12,5

45,3

27,8

124,1

78,8

19,5

43,2



33-42

12,1

61,2

26,6

157,7

96,5

17,8

47,2

В3 42-54

1,50

42-54

11,0

82,0

24,9

203,5

121,5

17,4

61,1

ВС 54-125

1,55

54-70

10,7

108,5

22,9

260,3

151,8

16,0

78,1



75-90

10,3

132,4

20,9

308,9

176,5

14,6

92,7



85-100

10,8

158,8

19,5

356,6

197,8

13,6

107,0


Глубина почвенного горизонта (см)

Влажность завядания (% от веса почвы)

Суммарный запас влаги (мм), с нарастающим итогом

Послойный запас полезной влаги на 19/IX (мм)

Удельный вес почвенных частиц (г/см3)

Пористость

Содержание воздуха в почве при полной полевой влагоемкости

% от объема почвы

0-11

12,1

14,9

-4,2

2,63

57,7

20,3

11-23

11,6

31,7

-0,5

2,66

54,5

18,9

23-42

10,9

61,9

4,0

2,68

45,6

6,5

42-54

9,8

79,5

3,2

2,70

44,4

7,0

54-85

9,0

122,7

7,2

2,71

42,8

8,9

85-100

9,0

144,7

4,4

2,71

39,9

8,1

      53. Под капиллярными свойствами почвы понимают те ее свойства, которые определяют скорость перемещения в ней воды под влиянием капиллярных сил. Особенно большое значение в процессах развития почв и в создании условий почвенного плодородия имеют процессы капиллярного поднятия воды вверх от уровня грунтовых вод. Приводим методы определения высоты интенсивного капиллярного поднятия грунтовых вод в почвенно-грунтовой толще.

      54. Метод вертикального распределения влажности состоит в сравнении результатов послойного глубокого определения влажности до грунтовых вод с величинами наименьшей влагоемкости этих же слоев. Сравнение удобнее проводить путем графического сопоставления, при котором вниз по вертикальной оси (ординат) наносится глубина различных слоев почвы, а по горизонтальной оси (абсцисс) – влажность почвы и грунта и их наименьшая влагоемкость. Все нижние слои почвы или грунта, влажность которых оказалась больше величин наименьшей влагоемкости этих же слоев (что указывает на наличие в них легкодвижной капиллярной влаги), следует считать находящимися в зоне относительно интенсивного капиллярного поднятия, которая иначе часто называется капиллярной каймой.

      55. Метод почвенной стенки состоит в сравнении распределения влажности по вертикальной стенке почвенного разреза, простоявшего раскрытым 1-2 дня, с распределением влажности в естественной почвенно-грунтовой толще. Те нижние части почвенно-грунтовой толщи, в пределах которой осуществляется интенсивный капиллярный подъем, не покажут значительных различий в содержании влаги. Более же высокие части почвенной толщи покажут резкое уменьшение влажности почвы.

      56. Под структурностью почвы понимают ее способность под влиянием крошащих механических воздействий (например, вспашка, вскапывание и др.) распадаться на комочки различного размера. Агрономически ценной комковатой частью почвенной структуры считают комки размером 0,25-10 миллиметра. Более крупные комки считаются глыбистой частью почвы, а более мелкие – пылью, распыленной частью почвы. Очень важным свойством почвенной структуры является ее водопрочность, т.е. способность противостоять размывающему действию воды.

      57. Пробу почвы для структурного анализа весом от 0,5 до 1,5-2 килограмма берут из-под плуга, подстелив кусок мешковины в борозду. Можно брать пробу из свежевспаханного пахотного слоя почвы или из уплотнившейся почвы лопатой, сбросив взятую лопатой почву с полуметровой высоты (на что-нибудь плотное: на доску, дно ящика и т.д.). Почвенный образец доводят до воздушносухого состояния и просеивают через колонку сит с отверстиями 15, 10, 7, 5, 3, 2, 1, 0,5 и 0,25 миллиметра. Вес каждой из десяти фракций почвенных комочков и пыли выражают в процентах от веса взятой для анализа навески. Результаты дают характеристику естественной структурности почвы.

      58. Почвенную пробу для определения водопрочности почвенной структуры отбирают из каждой фракции (количество граммов должно быть равно половине процентного содержания этой фракции в почвенном образце). Пыль в эту пробу не отвешивают.

      Все составленные таким образом пробы почвы высыпают в стаканы емкостью 150-200 см3, предварительно наполненные простой водой, где эти пробы оставляют до следующего дня. После этого воду с почвенным образцом из стакана осторожно переносят на набор сит (с отверстиями от 10 миллиметра и мельче), полностью погруженный в ведро с водой, и осторожно просеивают почвенные комочки через сита, причем комочки при этом не нужно вынимать из воды.

      59. Оставшиеся на ситах водопрочные агрегаты переносят в фарфоровые чашки, а из них – в обычные, предварительно взвешенные в воздушносухом состоянии фильтры, помещенные в воронки. На этих фильтрах записываются простым карандашом до перенесения на них водопрочных агрегатов номер почвенного разреза, глубина взятой пробы, размер водопрочных агрегатов и вес фильтра в воздушносухом состоянии. Фильтры с водопрочными агрегатами несколько подсушивают на воронке, а затем все фракции одного образца нанизывают на одну нитку и взвешивают для окончательной сушки на хорошо проветриваемое место. После полного высушивания (до постоянного веса), которое контролируется взвешиванием всей пачки фильтров, взвешивают отдельные фильтры. Умножая вес полученных водопрочных агрегатов (после вычитания веса фильтров) на 2, получают их процентное содержание в почве. Количество пыли определяют по разности, т.е. вычитанием из 100 суммы процентного содержания всех фракций водопрочных агрегатов.

Шкала для оценки структурного состояния почвы

Содержание агрегатов размером 0,25-10 мм к весу

Оценка структурного состояния

воздушносухих

водопрочных

> 80

> 70

Отличное

80-60

70-55

Хорошее

60-40

55-40

Удовлетворительное

40-20

40-20

Неудовлетворительное

< 20

< 20

Плохое

      60. Для более точного сравнения водопрочности почвенных агрегатов следует в отдельном опыте определить их количество в 50 грамм воздушносухих агрегатов размером от 3 до 5 миллиметра. Необходимость такого анализа при желании определить именно водопрочность почвенных агрегатов (а не водопрочность всей структуры) той или иной почвы вызывается тем, что количество водопрочных агрегатов, получающееся при водном анализе всей почвенной пробы, обусловлено не только водопрочностью, но и отчасти количеством более крупных комочков и глыбок в образце, взятом для анализа.

      61. Водопроницаемость почвы с поверхности и различных ее горизонтов играет существенную роль в водном режиме почв и всей территории, в процессах развития почвы и в создании условий почвенного плодородия.

      Особенно важно знание величин водопроницаемости для орошаемых и осушаемых почв, т.к. для этих почв размер и характер мелиоративных мероприятия определяются с учетом величины водопроницаемости.

      Водопроницаемость в обычных экспедиционных условиях определяют или методом рам (или цилиндров). Этот метод дает лишь приближенные и по большей части несколько завышенные значения, т.к. при их использовании нет никакой уверенности, что впитывание воды в почву вертикально вниз не сопровождается ее горизонтальным растеканием.

      Необходимое оборудование:

      1) металлические рамы (или цилиндры) для врезания в почву;

      2) шанцевая малая лопатка;

      3) плоская доска (длиной 50 сантиметров);

      4) нож почвенный;

      5) топор или молот;

      6) полулитровая кружка;

      7) мерный цилиндр (мензурка) емкостью 250-500 см3;

      8) часы с секундной стрелкой;

      9) деревянные колышки длиной 15-20 сантиметров с уступом (по числу рам);

      10) миллиметровая линейка;

      11) бочка (200-250 литра) для подвоза воды и бочка (200-250 литра) для установки на месте работы;

      12) два ведра.

      62. Водопроницаемость методом рам обычно определяют с поверхности (горизонт А), в горизонте вымывания (горизонт В) и в почвообразующей породе (горизонт С).

      Металлические четырехугольные или цилиндрические рамы делают из листового железа толщиной 1-2 миллиметра. Нижние, врезаемые в почву края рамы заострены. Перед работой площадь рамы измеряется, подсчитана с точностью до 1 см2 и записана в тетради.

      63. На характерной для изучаемых почвенных условий площадке врезают на небольшом расстоянии друг от друга (1,5-2,0 метра) 2-3 (в зависимости от ожидаемой пестроты результатов) рамы на глубину 10-15 сантиметра.

      При врезании рамы часть почвы с лишней стороны рамы может быть временно удалена, чтобы по окончании врезания ее снова можно было забить с трамбовкой в образовавшуюся выемку. Затем внутри каждой рамы в почву вбивают колышки так, чтобы их уступы возвышались над выровненной поверхностью почвы на 5 сантиметров. После этого вокруг каждой рамы делают плотный защитный земляной валик (или устанавливают второе защитное кольцо), диаметр которого на 25-30 сантиметра больше диаметра рамы. Между рамой и валиком образуется защитное кольцо, в почву которого также вбивают колышки.

      В момент, точно отмеченный по секундной стрелке, два сотрудника одновременно заливают воду в учетную раму и в защитное кольцо, и с начала залива воды в учетную раму начинают отсчет времени опыта. С первых же мгновений вода интенсивно впитывается в почву, и поэтому для поддержания 5-сантиметрового слоя воды следует подливать воду. Подливаемая в учетную раму до уступа колышка вода учитывается при помощи кружки (зачерпывают точно пол-литра воды из ведра) и мензурки (в которой замеряется остаток воды в кружке к моменту отсчета).

      64. Первый учет подливаемой воды проводится через 2 минуты после залива рам водой, второй – через 3 минуты после первого и далее через 5-10-минутные интервалы, в зависимости от скорости впитывания. Если вода впитывается более медленно, то отсчеты допускается делать и через полчаса – час, но внутренняя учетная рама при этом укрыта от испарения.

      65. Измерения впитываемой воды следует продолжать не менее 3-4 часов, если низкая водопроницаемость не делает необходимым продолжить эти измерения и дальне (12 и даже 24 часа).

      66. Для определения водопроницаемости почвы методом рам очень удобен прибор ПВН (далее - прибор водопроницаемости Нестерова). В комплект прибора входят два цилиндра (учетный и защитный), штатив – подставка, 3 герметических бачка (емкостью 6 л каждый) с пробкой и 2 трубками (одна для подачи воды в цилиндр, другая воздушная – для подачи воздуха в бачок).

      67. После погружения цилиндров в почву, на ободе большого (защитного) цилиндра закрепляют штатив. На штатив устанавливают заполненные водой бачки (один над внешним, другой над внутренним цилиндром). Цилиндры заливают водой таким образом, чтобы закрыть концы воздушных трубок бачков. После этого открывают краны водовыпускных трубок у бачков и записывают время (начало опыта). По мере впитывания воды, уровень ее в цилиндрах понижается, обнажается конец воздушной трубки. Воздух через нее поступает в бачок, а вода через водовыпускную трубку в цилиндр. Уровень воды в нем поднимается, перекрывается воздушная трубка, и слив воды из бачка прекращается. Так, при помощи этих трубок (принцип Мариотта) автоматически поддерживается установленный уровень в цилиндрах. Отсчет расхода воды ведется по прозрачной шкале на бачках с точностью до 0,05 литра. После того как вся вода из бачка выльется, его заменяют.

      68. Весь процесс поступления воды в почву условно делят на впитывание и фильтрацию. В первые моменты вода впитывается в почвенные поры, которые до того были заняты воздухом. Этот процесс, характеризующийся быстрым замедлением скорости впитывания, обычно заканчивается в первые 1,5-2 часа.

      После этого вода уже фильтруется через почву, поры которой полностью насыщены водой. К этому времени скорость поступления воды в почву приобретает постоянное значение и мало изменяется. Эту постоянную величину в интервале от 2 до 3 часов - принять за величину, определяющую процесс фильтрации, по которой вычисляют и коэффициент фильтрации испытываемого слоя почвы.

Образец полевой записи при определении скорости впитывания воды в почву

      Расположение места испытания (по отношению к населенным пунктам) ______

      ____________________________________________________________________

      Номер разреза, расположение по рельефу ________________________________

      ____________________________________________________________________

      Дата измерения. Площадь и форма врезанной рамы ________________________

      ____________________________________________________________________

      Глубина вреза (от - до) _______________________________________________

      ____________________________________________________________________

      Объем первоначально влитой воды ______________________________________

      ____________________________________________________________________

      Слой воды над почвой – 5 см ___________________________________________

      ____________________________________________________________________

      Фамилия определявшего _______________________________________________

      ____________________________________________________________________

Время (часы и минуты)

Начало 9ч.10мин

ч.12мин

ч.15мин

9ч.20мин

ч.25мин

9ч.30мин

9ч.30мин

Расход воды (см3)

(2500)

565

570

560

468

392

725

      Образец записи результатов камерального определения водопроницаемости

      Название почвы ______________________________________________________

      ____________________________________________________________________

      Номер разреза. Дата определения _______________________________________

      ____________________________________________________________________

      Площадь рамы. Фамилия определявшего _________________________________

      ____________________________________________________________________

      Глубина вреза (от - до) 21-35 см ________________________________________

      ____________________________________________________________________

      Слой воды над почвой – 5 см ___________________________________________

      ____________________________________________________________________

Время от начала опыта (минуты)

2

5

10

15

20

30

Суммарное количество впитанной воды (мм)

11,3

22,7

34,1

43,3

51,1

65,7

Скорость впитывания (мм/мин)

5,65

3,80

2,28

1,87

1,57

1,45

Коэффициент впитывания (мм/мин)

4,24

2,85

1,71

1,38

1,18

1,10

      69. Оценку полученных результатов определения водопроницаемости нужно проводить с учетом природных или производственных условий впитывания воды почвой. Так, ирригаторы подразделяют орошаемые почвы по скорости впитывания на три большие группы:

      1-я. Почвы значительной водопроницаемости – впитывающие за первый час впитывания более 150 миллиметров воды.

      2-я. Почвы средней водопроницаемости – впитывающие за первый час впитывания от 50 до 150 миллиметров воды.

      3-я. Почвы слабой водопроницаемости – впитывающие за первый час впитывания меньше 50 мм воды.

      Для условий обычного природного впитывания дождевых вод предлагается следующая шкала оценки водопроницаемости почв (таблица 9).

Шкала оценки дождей и водопроницаемости почвы

Интенсивность дождя или коэффициент впитывания воды (мм/мин)

Оценка дождя

Качественная оценка водопроницаемости почвы

Свыше 2,0

Сильные ливни

Очень высокая

2,0-0,5

Ливни

Высокая

0,5-0,01

Сильные дожди

Повышенная

0,01-0,02

Умеренные дожди

Средняя

0,02-0,005

Легкие дожди

Пониженная

0,005-0,001

Моросящие дожди

Низкая

Меньше 0,001

Моросящие дожди

Очень низкая

Оценка коэффициента фильтрации пород

Наименование грунта

Коэффициент фильтрации (м/сут)

Глина

0,0001

Суглинок

0,0001-0,01

Супесь

0,01-0,1

Песок мелкозернистый

0,1-1,0

Песок среднезернистый

1,0-10

Песок крупнозернистый

10-100

Галька и гравий

100-1000

      70. Определение коэффициента фильтрации по методу Болдырева А.К.

     


      К – коэффициент фильтрации, м/сутки;

      Q – расход воды, м3/сутки;

      F – площадь малого кольца (зумпфа), м2

      71. Определение коэффициента фильтрации по методу Нестерова Н.С.

     


      К – коэффициент фильтрации, м/сутки;

      Q – расход воды, м3/сутки;

      Fс – площадь дна зумпфа, м2;

      Z – толщина слоя воды в зумпфе, м;

      Hg – действующая капиллярность (принимается по нижеследующей таблице)

      L – глубина просачивания воды от дна зумпфа, м

Действующая капиллярность

Глина – 1,1

Супесь легкая – 0,4

Тяжелый суглинок – 1,0

Песок мелкозернистый, глинистый – 0,3

Средний суглинок – 0,9

Песок мелкозернистый, чистый – 0,2

Легкий суглинок – 0,8

Песок среднезернистый – 0,1

Супесь тяжелая – 0,6

Песок крупнозернистый – 0,05

  Приложение 18
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель
  Форма

Таблица морфологических признаков почв

Обозначение горизонтов

Глубина (сантиметр)

№ п/п

№ почвенного разреза

положение разреза по рельефу, крутизна в градусах

почвообразующие породы

глубина нижней границы горизонта (см)

разреза

смены пород

каменистых включений

вскпипания

массового скопления карбонатов

залегания гипса

выделения легкорастворимых солей

пятен оглеения от - до

уровня почвенно грунтовых вод

А0

А1

А2

Апах

В1

В2

ВС

А+В1

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21











































Сумма показателей


















Количество


















Среднее


















Максимум


















Минимум


















  Приложение 19
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель
  Форма

Таблица результатов водной вытяжки

      в % (_______ на 100 грамм воздушно-сухой почвы)

            мг-экв

      Наименование хозяйства ___________________________ район ______________________ область______________________________

Шифр по республиканскому систематическому списку

номер разреза

Индекс и мощность генетического горизонта, сантиметр

Глубина взятия образца, сантиметр

Щелочность

Cl´

SO4´´

NO3´

Ca..

Mg..

Na.

K.

Сумма солей в %%

Плотный остаток в %%

Слои 0-30,
30-80, 80-150, >150, сантиметр

общая в НСО3

от нормальных карбонатов СО2

химизм (тип) засоления

степень засоления

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17
























































































































  Приложение 20
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель
  Форма

Таблица по общим анализам почв

      Наименование хозяйства ___________________________ район ______________________ область______________________________

Шифр по республиканскому систематическому списку

номер разреза

Индекс и мощность генетического горизонта, сантиметр

Глубина взятия образца, сантиметр

В процентах

рН

Емкость поглощения, милиграмм-эквивалент на 100 грамм

Поглощенные основания на
( % ____
мг-экв )
100 грамм

% Na от емкости поглощения

Подвижные милиграмм/100 грамм

гумус

азот валовой

фосфор валовой

углекислота в СО2

гипс

водный

солевой

Ca..

Mg..

Na.

K.

азот гидролизуемый

Р2О5

К2О

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20













































































































































  Приложение 21
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель
  Форма

Таблица результатов механического анализа

      (в процентах на 100 грамм абсолютно-сухой почвы)

      Наименование хозяйства ___________________________ район ______________________ область______________________________

Шифр по республиканскому систематическому списку

номер разреза

Индекс и мощность генетического горизонта, сантиметр

Глубина взятия образца, сантиметр

% гигроскопической влаги

Максимальная гигроскопичность

Содержание фракций

Сумма частиц
<0,001

Механический состав горизонта

> 3

3-1

песок

пыль

ил

1-0,25

0,25-0,005

0,05-0,01

0,01-0,005

0,005-0,001

<0,001

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

















































































  Приложение 22
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Легенда к почвенной карте

№ п/п

Номер учетной почвенной группы

Номер (шифр) по республиканскому систематическому списку

Раскраска

Наименование почв

Механический состав (буквенный индекс), степень защебненности, каменистости (знак)

Рельеф, крутизна склонов

Почвообразующие и
подстилающие породы

Категория и класс земель (Агропроизводстстенная, мелиоративная группа )

Всего

Площадь (гектар)

из них по угодьям

пашня

залежь

многолетние насаждения

всего

в том числе орошаемая

всего

В том числе орошаемые

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15































      Продолжение таблицы

Площадь (гектар)

из них по угодьям

сенокосы

пастбища

Итого сельхозугодий

Лесные площади

Древесно-кустарниковые насаждения

болота

Под водой

Под площадями, дорогами

Под постройками

Прочие угодья

всего

в тои числе улучшенные

в том числе орошаемые

всего

в том числе улучшенные

в том числе орошаемые

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29





























  Приложение 23
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Классификация почв по гранулометрическому (механическому) составу

Условные обозначения

Название почвы по механическому составу

Содержание частиц (0,01 миллиметра)

ТГ

Тяжелоглинистые

> 85

Г

Среднеглинистые

75-85

ЛГ

Легкоглинистые

60-75

ТС

Тяжелосуглинистые

45-60

С

Среднесуглинистые

30-45

ЛС

Легкосуглинистые

20-30

Сп

Супесчаные

10-20

П

Песчаные

5-10

Рп

Рыхлопесчаные

0-5

  Приложение 24
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Классификация почв по степени скелетности (гравий, хрящ, щебень – частицы от 1 миллиметра до 3 миллиметров)

Знак

Наименование почв по содержанию скелета

Содержание скелета в % от веса почвы в 0-30 сантиметровом слое

Потребности в агромелиоративных мероприятиях

∆

Слабоскелетные

< 10

Не требуются

∆∆

Среднескелетные

10-20

Не требуются

∆∆∆

Сильноскелетные

20-50

Необходимо обогащение мелкоземом, органическим веществом и частично уборка гальки и щебня

∆∆∆∆

Очень сильноскелетные

>50

Под пашню малоэффективные

  Приложение 25
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Деление почв по мощности гумусового горизонта и мелкоземнистой толще


Мощность горизонта А+В1 в сантиметрах

Мощность мелкоземистой толщи почв

зона черноземов, зона каштановых почв предгорной и горной территории

зона каштановых почв равнинной территории

Мощные

81 и более

-

-

Среднемощные

41-80

31 и более

-

Маломощные

40 и меньше

30 и меньше

-

Неполноразвитые

-

-

40-80

Малоразвитые

-

-

менее 40

  Приложение 26
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Деление почв по гумусности


Содержание гумуса в верхнем горизонте
А или Апах в %

Среднегумусные

6,1-9,0

Малогумусные

4,1-6,0

Слабогумусированные

4,0 и меньше

  Приложение 27
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Показатели гумусного состояния почв

Признак

Уровень признака

Пределы величины

Содержание гумуса, %

Очень высокое

более 10


Высокое

6-10


Среднее

4-6


Низкое

2-4


Очень низкое

менее 2

Запасы гумуса

Очень высокие



в слое


Высокие

150-200
________
400-600





Средние

100-150
_______
200-400


Низкие

50-100
______
100-200


Очень низкие

менее


 

Обогащенность азотом C:N

Высокая

5-8


Средняя

8-11


Низкая

11-14


Очень низкая

более 14

Степень гумификации

Очень высокая

более 40

органического вещества

Высокая

30-40



Средняя
слабая
очень слабая

20-30
10-20
менее 10

  Приложение 28
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Соотношение углерода к азоту (C:N) для основных типов почв Казахстана

Серые лесные осолоделые

– 12

Черноземы выщелоченные

– 9-11

Черноземы обыкновенные

– 8,5-11,5

Черноземы южные

– 9-11

Темно-каштановые почвы

– 10-12

Каштановые почвы

– 9,0

Светло-каштановые почвы

– 8,5-9,0

Бурые почвы

– 6-8

Серо-бурые почвы

– 6

Такыровидные почвы

– 6,5-7,0

Сероземы светлые

– 7-8

Сероземы обыкновенные

– 7-9

Сероземы темные

– 9-10

Светло-каштановые предгорий

– 7-9

Темно-каштановые предгорий

– 8-9

Горные черноземы выщелоченные



  Приложение 29
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Группировка почв по обеспеченности подвижными формами фосфатов в зависимости от возделываемых культур (в миллиграмм Р2О5 на 100 грамм почвы)

Обеспеченность

По Кирсанову

По Чирикову

По Труогу

По Мачигину

По Арренису

зерновые

пропашные

овощные

зерновые

пропашные

овощные

зерновые

пропашные

овощные

зерновые

пропашные

овощные

зерновые

пропашные

овощные

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

Очень низкая

< 3

< 8

< 15

< 2

< 5

< 10

< 3

< 7

< 12

< 1

< 1,5

< 3,0

< 8

< 15

< 30

Низкая

< 8

< 15

< 20

< 5

< 10

< 15

< 7

< 12

< 18

< 1,5

< 3,0

< 4,5

< 15

< 30

< 45

Средняя

8-15

15-20

20-30

5-10

10-15

15-20

7-12

12-18

18-25

1,5-3,0

3,0-4,5

4,5-6,0

15-30

30-45

45-60

Высокая

> 15

>20

>30

> 10

> 15

>20

> 12

> 18

>25

< 3,0

>4,5

>6,0

>30

>45

>60

  Приложение 30
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Группировка почв по обеспеченности подвижным калием в зависимости от возделываемых культур (в миллиграмм К2О на 100 грамм почвы)

Обеспеченность

По Масловой

По Пейве

По Бровкиной

По Мачигину, Протасову

По Гусейнову

зерновые, мн. травы

корнеплоды, картофель

овощные

зерновые, мн. травы

корнеплоды, картофель

овощные

зерновые, мн. травы

корнеплоды, картофель

овощные

зерновые, мн. травы

корнеплоды, картофель

овощные

зерновые, мн. травы

корнеплоды, картофель

овощные

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

Очень низкая

< 5

< 10

< 15

< 3

< 7

< 10

< 4

< 8

< 14

< 10

< 20

< 30

< 20

< 20

< 50

Низкая

< 10

< 15

< 20

< 7

< 10

< 15

< 8

< 14

< 20

< 20

< 30

< 40

< 30

< 30

< 70

Средняя

10-15

15-20

20-30

7-10

10-15

15-20

8-14

14-20

20-30

20-30

30-40

40-60

30-50

50-70

700-100

Высокая

> 15

>20

>30

> 10

> 15

>20

> 14

>20

>30

>30

>40

>60

>50

>70

>100

  Приложение 31
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Группировка почв по обеспеченности азотом в зависимости от возделываемых культур (миллиграмм на 100 грамм почвы)

Обеспечен-ность

Гидролизуемый азот по Тюрину и Кононовой

Нитрификационная способность

рН ниже 5

рН 5-6

рН выше 5

зерновые

корнеплоды, картофель

овощные

зерновые

корнеплоды, картофель

овощные

зерновые

корнеплоды, картофель

овощные

зерновые

корнеплоды, картофель

овощные

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Очень низкая

< 4

< 5

< 7

< 3

< 4

< 6

< 3

< 4

< 5

< 0,5

< 0,8

< 1,5

Низкая

< 5

< 7

< 10

< 4

< 6

< 8

< 4

< 5

< 7

< 0,8

< 1,5

< 3,0

Средняя

5-7

7-10

10-14

4-6

6-8

8-12

4-5

5-7

7-10

0,8-1,5

1,5-3,0

3,0-6,0

Высокая

>7

>10

>14

>6

>8

>12

>5

>7

>10

>1,5

>3,0

>6,0

  Приложение 32
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Обеспеченность почв подвижным фосфором и калием для яблони и винограда

Степень обеспеченности почв

Подвижный фосфор, миллиграмм на 100 грамм почвы

Подвижный калий, миллиграмм на 100 грамм почвы

Яблоня в слое 0-60 сантиметров

Виноград

Яблоня в слое 0-60 сантиметров

Виноград

по Мачигину

по Труогу

по Мачигину

по Мачигину

по Мачигину

Очень низкая

менее 1,0

менее 3,0

менее 1,5

менее 20

менее 20

Низкая

1,0-1,5

3,0-6,0

1,5-3,0

20-30

20-30

Средняя

1,5-3,0

7,0-12,0

3,0-6,0

30-40

30-40

Высокая

3,0-10,0

более 12,0

более 6,0

40-60


Избыточная

более 10,0



более 60


  Приложение 33
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Группировка почв по содержанию подвижного магния для зерновых, пропашных, плодовых и ягодных культур

Степень обеспеченности

Рекомендуемые дозы магния, килограмм на 1гектар для зерновых и пропашных культур

Зерновые и пропашные культуры
(по Шахтшабелю)

Плодовые и ягодные культуры

механический состав почв

легкий

средний

тяжелый

легкий

средний и тяжелый

Слабая

24-36

до 2,4

до 3,4

до 5,9

до 5,0

до 9,0

Средняя

15-20

2,5-5,0

3,5-7,0

6,0-12,0

6,0-10,0

10,0-15,0

Высокая

не носят

более 5,0

более 7,0

более 12,0

более 10,0

более 15,0

  Приложение 34
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Содержание подвижных микроэлементов в почвах Казахстана (миллиграмм на килограмм)

Почвы

Медь

Марганец

Кобальт

Цинк

Молибден

Бор

1

2

3

4

5

6

7

Черноземы обыкновенные тяжелосуглинистые

22,7±0,12

60,7±3,19

2,31±0,12

0,08±0,003

0,23±0,012

1,33±0,08

Черноземы южные тяжелосуглинистые

3,30±0,16

109±2,72

1,90±0,08

0,10±0,006

0,04±0,002

1,19±0,06

Черноземы южные суглинистые

2,5±0,15

74,7±2,36

0,86±0,04

0,08±0,006

0,031±0,001

0,74±0,04

Черноземы южные супесчаные

1,74±0,11

76,3±3,25

0,69±0,17

0,09±0,045

0,044±0,002

0,67±0,04

Темно-каштановые тяжелосуглинистые и глинистые

3,4±0,13

11,7±3,96

1,41±0,07

0,16±0,006

0,07±0,002

0,95±0,06

Темно-каштановые суглинистые

3,21±0,13

94,4±2,99

1,13±0,06

0,14±0,006

0,05±0,003

1,11±0,08

Темно-каштановые легкосуглинистые

2,44±0,12

86,0±2,57

0,93±0,03

0,14±0,007

0,05±0,001

0,75±0,08

Темно-каштановые легкосуглинистые

7,91±0,32

76,2±5,47

1,30±0,07

0,16±0,008

0,04±0,002

0,69±0,04

Светло-каштано-вые суглинистые

3,04±0,13

88,0±5,06

1,26±0,08

0,13±0,009

0,03±0,001

0,86±0,03

Светло-каштано-вые суглинистые

6,64±0,24

103,8±7,07

0,91±0,04

0,28±0,002

0,04±0,002

1,07±0,06

Темно-каштановые супесчаные и песчаные

1,55±0,04

60,5±1,38

0,52±0,01

0,1±0,01

0,04±0,001

1,33±0,08

Бурые суглинистые

3,18±0,16

83,5±2,81

1,36±0,07

0,15±0,009

0,035±0,002

0,87±0,04

Серо-бурые суглинистые

2,79±0,17

108,0±5,19

0,87±0,03

0,25±0,006

0,034±0,001

1,06±0,05

Пески полузакрепленные

0,41±0,012

73,1±2,80

0,31±0,07

0,31±0,017

0,003±0,001

0,67±0,024

Пески полузакрепленные

1,16±0,102

65,0±2,04

0,22±0,07

0,12±0,033

0,03±0,003

0,1±0,013

Сероземы обыкновенные суглинистые

3,18±0,21

170,8±8,6

1,22±0,08

0,25±0,015

0,04±0,002

0,7±0,037

Сероземы обыкновенные суглинистые

5,12±0,29

77,2±4,7

0,82±0,05

0,15±0,013

0,03±0,002

0,98±0,057

Сероземы обыкновенные супесчаные

2,31±0,03

62,7±3,19

0,12±0,005

0,08±0,005

0,03±0,002

1,07±0,048

Сероземы светлые суглинистые

2,32±0,09

185,0±0,5

1,23±0,04

0,32±0,002

0,04±0,002

0,77±0,03

Сероземы суглинистые

6,76±0,25

72,5±4,75

0,94±0,06

0,23±0,013

0,03±0,002

1,74±0,023

Лугово-сероземные

3,86±0,22

223,5±12,5

1,45±0,09

0,24±0,013

0,06±0,003

1,00±0,14

Лугово-сероземные

6,56±0,38

99,8±5,25

0,85±0,05

0,2±0,013

0,03±0,002

0,88±0,09


  Приложение 35
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Степень обеспеченности почв валовым фосфором

Степень обеспеченности

Содержание Р2О5, %

Валовые запасы Р2О5, килограмм на 1 гектар

Очень слабая

до 0,05

до 1500

Слабая

0,05-0,1

1500-3000

Средняя

0,1-0,2

3000-6000

Высокая

более 0,2

более 6000

  Приложение 36
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Вскипание почвы от 10% НСl и содержание СаСО3

Характер вскипания

Содержание СаСО3, %

Нет

0-0,3

Слабое

0,3-1,0

Среднее

1,0-2,5

Сильное

2,5-5,0

Бурное

более 5,0

  Приложение 37
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Степень карбонатности и выщелоченности почв по глубине вскипания

Таксономическое определение почв

Начало вскипания от 10% НСl

Карбонатные

С поверхности

Слабо карбонатные

В пределах горизонта А

Слабо выщелоченные

В пределах горизонта АВ (В1)

Выщелоченные

В нижней части горизонта АВ (В1) или в пределах горизонта В (В2)

Сильно выщелоченные

За пределами гумусового профиля

Бескарбонатные

Вскипание не обнаруживается в материнской породе

  Приложение 38
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Степень карбонатности почв по содержанию СаСО3

Степень карбонатности

Содержание СаСО3, %

Бескарбонатные (выщелоченные)

Нет

Слабокарбонатные

0,3-1,0

Малокарбонатные

1,0-3,0

Среднекарбонатные

3,0-8,0

Сильнокарбонатные

8,0-20,0

Высокая карбонатность на уровне элювия известняков и мергелей

20,0-40,0

Мергелистая карбонатность

40,0-95,0

  Приложение 39
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Реакция почвенного раствора

Значение рН

Реакция среды

4,0-5,0

резко кислая

5,0-5,5

сильнокислая

5,5-6,0

среднекислая

6,0-6,5

слабокислая

6,5-7,5

нейтральная

7,5-8,0

слабощелочная

8,0-8,5

среднещелочная

8,5-9,0

сильнощелочная

9,0-12,0

резкощелочная

  Приложение 40
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Оптимальные значения рН для разных культур

Растение

Оптимальное значение рН

Растение

Оптимальное значение рН

Овес

5,0-7,7

Клевер

6,0-7,0

Рожь озимая

5,5-7,5

Донник

6,5 и более

Пшеница яровая

6,0-7,5

Люпин

4,5-6,0

Картофель

5,0-5,5

Тимофеевка

5,6 и более

Сахарная свекла

7,0-7,5

Капуста

6,7-7,4

Люцерна

7,0-8,0

Свекла столовая

6,8-7,5

Пшеница озимая

6,3-7,6

Томаты

6,3-6,7

Ячмень

6,8-7,5

Редис, репа

5,5 и более

Просо

5,5-7,5

Морковь

5,5-7,0

Кукуруза

6,0-7,0

Огурцы

6,0-7,9

Гречиха

4,7-7,5

Салат

6,0-7,0

Горох

6,0-7,0

Хлопчатник

6,5-9,0

Соя

6,5-7,1

Горчица

около 7,0

Лен

5,9-6,5

Подсолнечник

6,0-6,8

Конопля

7,1-7,4

Чай

4,8-6,2

  Приложение 41
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Значение реакции почвенной среды (рН) на разной глубине для плодовых культур

рН водной суспензии в слое, см

Пригодность почвогрунтов под плодовые насаждения

0-50

50-150

150-200

200-250

250-300

меньше 6,0

6,0-8,5

6,0-8,7

6,0-8,7

6,0-8,7

Благоприятные для семечковых культур и при известковании – для косточковых

6,0-8,5

6,0-8,5

6,0-8,7

6,0-8,7

6,0-8,7

Благоприятные для всех культур

7,0-8,5

7,0-8,5

8,5-8,7

8,5-8,7

больше 8,7-8,8

Недостаточно удовлетворительные для зимних семечковых сортов

7,0-8,6

7,0-8,5

8,5-8,7

больше 8,7

8,7-9,0

Пригодны под косточковые породы, при культивировании последних на низкорослых подвоях. Допустимы наиболее стойкие летние сорта яблони на сильнорослых подвоях

7,0-8,5

8,5-8,7

больше 8,7

8,7-9,0

больше 9,0

Пригодны под косточковые, особенно абрикос, допустимы наиболее стойкие летние сорта яблони на слаборослых подвоях. Для зимних сортов яблони непригодны

8,0-8,5

больше 8,7-8,8

8,7-9,0
и больше

больше 9,0

больше 9,0

Возможна посадка только абрикоса, сливы, айвы. Под другие породы непригодны

больше 8,7-8,8

8,7-9,0
и больше

больше 9,0

больше 9,0

больше 9,0

К использованию под плодовые деревья непригодны

  Приложение 42
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Максимальные значения рН (в метровом слое) и поправочные коэффициенты к урожайности яблони

7,6-7,8

7,9-8,1

8,2-8,4

8,5-8,7

8,9-9,0

1,0

0,9

0,8

0,7

0,5

  Приложение 43
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Группировка почв по содержанию обменных кальция, магния, суммы поглощенных оснований и насыщенности суммой поглощенных оснований

Группы

Содержание элементов по Флоринскому

Са

Мg

Сумма поглощенных оснований

Насыщенность суммой поглощенных оснований

миллиграмм-эквивалент на 100 грамм почвы

1

Очень низкое

0-2,5

Менее 0,5

Менее 5,0

Менее 30,0

2

Низкое

2,6-5,0

0,6-1,0

5,1-10,0

30,1-50,0

3

Среднее

5,1-10,0

1,1-2,0

10,1-15,0

50,1-70,0

4

Повышенное

10,1-15,0

2,1-3,0

15,1-20,0

70,1-90,0

5

Высокое

15,1-20,0

3,1-4,0

20,1-30,0

Более 90,0 (повышенное)

6

Очень высокое

Более 20,0

Более 4,0

Более 30,0

Менее 30,0 (высокое)

  Приложение 44
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Основные водно-физические показатели почв

Типы почв

Механический состав

Объемный вес

Предельная полевая влагоемкость метрового слоя,

% к весу сухой почвы

м3/га

Сероземы

Легкий

1,50-1,44

12,0-17,4

1800-2500


тяжелый

1,40-1,32

18,6-26,0

2600-3400






Каштановые

Легкий

1,45-1,34

12,4-19,3

1800-2600


тяжелый

1,38-1,27

19,5-24,5

2700-3100






Черноземы

Легкий

1,62-1,41

13,6-19,8

2200-2800


тяжелый

1,42-1,36

20,3-30,0

2900-4100

Механический состав почв и активный запас влаги в почве при различном ее увлажнении, метр кубический на 1 гектар

Механический состав почв

Пи общем количестве влаги в метровом слое

1000

1500

2000

2500

3500

1

2

3

4

5

6

Супесь

Не формируется в шарик. Активный запас – 0

Не формируется в шарик, на ощупь влажная. Активный запас – 400

На ощупь сырая, фильтровальная бумага увлажняется. Активный запас – 1500

Почва плывет, на поверхности выступает вода. Активный запас – 2000


Легкий суглинок

Не формируется в шарик. Активный запас – 0

Скатанный шарик быстро рассыпается. Активный запас – 400

Формируется в непрочный шарик, рассыпающийся на отдельности. Активный запас – 900

Формируется в прочные шарики. Активный запас – 1400

Вся проба в руке скатывается в отдельный комок. Активный запас – 1900

Средний суглинок

Не формируется в шарик. Активный запас – 0

Скатанный шарик при легком надавливании рассыпается. Активный запас – 100

Формируется в шарик, который при надавливании рассыпается. Активный запас – 600

Формируется в прочный шарик, при надавлива-нии он не рассыпается, остаются следы влаги на фильтровальной бумаге. Активный запас – 1100

Вся проба скатывается в связной комок. Фильтровальная бумага промокает. Активный запас – 1600

Тяжелый суглинок

Не формируется в шарик. Активный запас – 0

Очень слабо формируется в шарик, он рассыпается на отдельности. Активный запас – 0

Формируется в непрочный шарик, при надавливании он легко рассыпается на отдельные крупинки. Активный запас – 200

Формируется в прочный шарик, при надавли-вании он не рассыпается. Фильтровальная бумага увлажняется. Активный запас – 700

Вся проба скатывается в прочный липкий комок, на фильтровальной бумаге остаются следы влаги. Активный запас – 1200

Максимально допустимые глубины залегания грунтовых вод для плодовых культур и винограда в зависимости от механического состава почвогрунтов и засоления

Механический состав почв

Кустарниковые ягодники

Косточковые и семечковые на карл подв.

Виноград

Семечковые на сильно- и среднерослых подвоях

Минимальная глубина засоления грунтовых вод (в м), степень их засоления


незасоленные

засоленные

незасоленные

засоленные

незасоленные

засоленные

незасоленные

засоленные

Тяжелосуглинистые

1,5-2,0

2,5

2,5

3,0

2,5

3,0

3,0

4,0

Легкосуглинистые

1,2-1,6

2,0

2,9

2,6

2,0

2,6

2,6

3,5

Супеси тяжелые

1,0-1,2

1,5-1,7

1,5-1,7

2,0-2,2

1,2-1,5

2,2

2,0

3,0-3,2

Супеси легкие

0,8-1,0

1,3-1,5

1,2-1,5 (за исключением черешни, персика)

1,8-2,0

1,2-1,3

1,8

1,6-1,8

1,8-3,0

Песчаные пылеватые

-

-

1,0-1,2 (за исключением черешни, персика)

1,6-1,8

1,0

1,6

1,2-1,6
(за исключением груши)

2,0-2,5
(за исключением груши)

Песчаные крупно- и среднезернистые

-

-



0,8-1,0

1,4

-

-

Предельная растворимость в воде солей, встречающихся в почвах при разной температуре (насыщенные растворы)

Соль

Вес % (в 100 г раствора)

Г/л раствора

температура ºС

температура ºС

Na2CO3

6,5

10,9

17,9

28,4

32,4

32,1

70

122

213

371

441

429

NaHCO3

6,5

7,5

8,7

10,0

11,3

12,7

68

80

93

107

121

137

Na2SO4

4,3

8,3

16,1

29,0

32,6

31,8

45

90

185

373

430

415

Na2Cl

26,3

26,3

26,4

26,5

26,7

26,9

318

317

317

317

318

319

MgSO4

18,0

22,0

25,2

28,0

30,8

33,4

-

-

-

-

-

-

MgCl2

38,0

39,8

41,0

48,6

51,8

54,5

-

-

-

-

-

-

CaCl2

37,3

39,4

42,7

50,7

53,4

56,0

-

-

-

-

-

-

NaNO3

42,1

44,4

46,7

49,0

51,2

53,3

570

607

646

686

724

762

KNO3

11,6

17,5

24,0

31,5

39,0

46,1

125

194

279

384

498

614

K2CO3

51,7

52,2

52,6

53,2

53,9

54,7

814

823

829

839

852

867

KHCO3

18,4

21,5

25,2

28,5

32,2

36,0

-

-

-

-

-

-

K2SO4

6,7

8,5

10,0

11,5

12,9

14,2

71

91

108

125

142

157

KCl

21,9

23,8

25,6

27,2

28,7

30,1

253

277

301

322

341

359

Характеристика уплотненности почвы по величинам объемного веса (ОВ, грамм на 1 сантиметр кубический) и порозности (ПР, % от объема почвы)

Глубина слоя, см

ОВ или ПР

Степень уплотненности почвы

Удельный вес

очень рыхлая

рыхлая

средне-плотная

плотная

очень плотная

Для почв с содержанием гумуса менее 4%

0-20 см (пахотный)

ОВ
ПР

1,00
60

1,00-1,20
60-53

1,20-1,40
53-47

1,40-1,50
47-42

1,50
42

2,60
2,60

20-50 см (подпахотный)

ОВ
ПР

1,20
55

1,20-1,35
55-50

1,35-1,48
50-45

1,48-1,60
45-40

1,60
40

2,65
2,65

50-100 см

ОВ
ПР

1,35
50

1,35-1,50
50-45

1,50-1,60
45-41

1,60-1,67
41-38

1,67
38

2,70
2,70

Для почв с содержанием гумуса 4% и более

0-20 см (пахотный)

ОВ
ПР

0,95
62

0,95-1,10
62-56

1,10-1,20
56-52

1,20-1,30
52-48

1,30
41,40

2,50
2,50

20-50 см (подпахотный)

ОВ
ПР

1,10
58

1,10-1,20
58-54

1,20-1,30
54-50

1,30-1,40
50-46

1,40
46

2,60
2,60

50-100 см

ОВ
ПР

1,25
54

1,25-1,32
54-51

1,32-1,40
51-48

1,40-1,50
48-44

1,50
44

2,70
2,70

Объемный вес (грамм на 1 сантиметр кубический) и реакции различных плодовых пород

Состояние плодовых деревьев

Горизонт почвы
(в см)

Черешня,
абрикос

Яблоня, груша, айва, персик

Слива,
вишня

Примечание

Деревья долговечные

20-80
80-150
150-300

меньше 1,45
меньше 1,45
меньше 1,45

меньше 1,50
меньше 1,50
меньше 1,50

меньше 1,50
меньше 1,55
меньше 1,60

Глубокое уплотнение почвы не имеет значения для сливы на дренированных склонах

Деревья растут и плодоносят удовлетворительно только на дренированных склонах крутизной не менее 7-10º

20-80
80-150
150-300

меньше 1,45
меньше 1,48
1,50-1,55

меньше 1,50
1,50-1,60
не имеет значения

меньше 1,55
не имеет значения

Данные указания имеют значение для районов с достаточным увлажнением.
В степных районах уплотненные почвы недопустимы под сады

Деревья резко угнетены и гибнут, как правило, до начала плодоношения

20-80
80-150
150-300

больше 1,59
больше 1,55
больше 1,60

больше 1,60
больше 1,65
больше 1,70

больше 1,65
больше 1,70
уплотнение на этой глубине не вызывает гибели, хотя на равнине угнетает деревья


Средние величины объемного веса основных типов почв Казахстана и их разностей

Название почвы по механическому составу

Глубина почвенного профиля в сантиметрах

Средние для слоя (сантиметр)

0-10

11-20

21-30

31-40

41-50

51-60

61-70

71-80

81-90

91-100

0-20

0-50

50-100

0-100

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

Горные черноземы













Тяжелосуглинистые

0,98

1,05

1,13

1,16

1,16

1,20

1,23

1,26

1,31

1,30

1,02

1,10

1,26

1,18
















Черноземы















Глинистые

0,93

1,01

1,16

1,23

1,28

1,32

1,36

1,41

1,47

1,51

0,96

1,12

1,41

1,26

Тяжелосуглинистые

1,00

1,07

1,14

1,22

1,26

1,32

1,36

1,41

1,45

1,46

1,04

1,14

1,40

1,27

Среднесуглинистые

1,05

1,12

1,16

1,24

1,30

1,32

1,36

1,39

1,41

1,44

1,08

1,17

1,38

1,28

Легкосуглинистые

1,18

1,26

1,41

1,45

1,48

1,52

1,49

1,53

1,51

1,55

1,22

1,36

1,52

1,44
















Темно-каштановые














Тяжелосуглинистые

1,04

1,11

1,26

1,35

1,39

1,44

1,46

1,52

1,53

1,52

1,07

1,23

1,49

1,36

Среднесуглинистые

1,28

1,32

1,41

1,43

1,46

1,47

1,54

1,55

1,43

1,47

1,30

1,38

1,49

1,44

Легкосуглинистые

1,40

1,45

1,50

1,55

1,56

1,56

1,56

1,57

1,55

1,56

1,42

1,49

1,56

1,53

Супесчаные

1,16

1,24

1,32

1,36

1,38

1,39

1,46

1,49

1,49

1,50

1,20

1,29

1,47

1,38
















Светло-каштановые














Тяжелосуглинистые

1,12

1,16

1,22

1,26

1,33

1,34

1,36

1,34

1,36

1,34

1,14

1,22

1,35

1,28

Среднесуглинистые

1,20

1,26

1,31

1,34

1,39

1,38

1,40

1,39

1,38

1,40

1,23

1,30

1,39

1,34

Легкосуглинистые

1,30

1,35

1,46

1,48

1,51

1,54

1,56

1,58

1,59

1,61

1,32

1,42

1,57

1,50

Супесчаные

1,39

1,45

1,52

1,54

1,56

1,63

1,62

1,64

1,67

1,62

1,42

1,49

1,64

1,56
















Сероземы















Тяжелосуглинистые

1,36

1,38

1,46

1,41

1,43

1,45

1,45

1,47

1,45

1,48

1,37

1,41

1,46

1,43

Среднесуглинистые

1,36

1,41

1,43

1,39

1,39

1,38

1,39

1,38

1,38

1,40

1,38

1,40

1,39

1,39

Легкосуглинистые

1,29

1,29

1,35

1,34

1,35

1,37

1,39

1,40

1,42

1,42

1,29

1,32

1,40

1,36

Супесчаные

1,38

1,44

1,46

1,44

1,44

1,47

1,46

1,44

1,42

1,40

1,41

1,43

1,43

1,43

Серо-бурые















Легкосуглинистые

1,32

1,41

1,43

1,53

1,52

1,58

1,61

1,63

1,62

1,60

1,36

1,44

1,61

1,52

Супесчаные

1,60

1,60

1,58

1,57

1,58

1,59

1,64

1,66

1,71

1,73

1,60

1,58

1,67

1,63
















Пески















Связные пески

1,59

1,60

1,61

1,60

1,59

1,60

1,62

1,61

1,62

1,61

1,60

1,60

1,61

1,61

Таблица коэффициентов для определения общих запасов гумуса (тонн на 1 гектар) в почвах

Мощность, (сантиметр) (М)

Объемный вес почвенного горизонта (У)

1,0

1,05

1,1

1,15

1,2

1,25

1,3

1,35

1,4

1,45

1,5

1,55

1,6

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

10

10,0

10,50

11,0

11,50

12,0

12,50

13,0

13,50

14,0

14,50

15,0

15,50

16,0

11

11,0

11,50

12,1

12,65

13,2

13,75

14,3

14,85

15,4

15,95

16,5

17,05

17,6

12

12,0

12,60

13,2

13,80

14,4

15,00

15,6

16,20

16,8

17,40

18,0

18,60

19,2

13

13,0

13,65

14,3

14,95

15,6

16,25

16,9

17,55

18,2

18,85

19,5

20,15

20,8

14

14,0

14,0

15,4

16,10

16,8

17,50

18,2

18,90

19,6

20,30

21,0

21,70

22,4

15

15,0

15,75

16,5

17,25

18,0

18,75

19,5

20,25

21,0

21,75

22,5

23,25

24,0

16

16,0

16,80

17,6

18,40

19,2

20,00

20,8

21,60

22,4

23,20

24,0

24,80

25,6

17

17,0

17,85

18,7

19,55

20,4

21,25

22,1

22,95

23,8

24,65

25,5

26,35

27,2

18

18,0

18,90

19,8

20,70

21,6

22,50

23,4

24,30

25,2

26,10

27,0

27,90

28,8

19

19,0

19,95

20,9

21,85

22,8

23,75

24,7

25,65

26,6

27,55

28,5

29,45

30,4

20

20,0

21,00

22,0

23,00

24,0

25,00

26,0

27,00

28,0

29,00

30,0

31,00

32,0

21

21,0

22,05

23,1

24,15

25,2

26,25

27,3

28,35

29,4

30,45

31,5

32,55

33,6

22

22,0

23,10

24,2

25,30

26,4

27,50

28,6

29,70

30,8

31,90

33,0

34,10

35,2

23

23,0

24,15

25,3

26,45

27,6

28,75

29,9

31,05

32,2

33,35

34,5

35,65

36,8

24

24,0

25,20

26,4

27,60

28,8

30,00

31,2

32,40

33,6

34,80

36,0

37,20

38,4

25

25,0

26,25

27,5

28,75

30,0

31,25

32,5

33,75

35,0

36,25

37,5

38,75

40,0

26

26,0

27,30

28,6

29,90

31,2

32,50

33,8

35,10

36,4

37,70

39,0

40,30

41,6

27

27,0

28,35

29,7

31,05

32,4

33,75

35,1

36,45

37,8

39,15

40,5

41,85

43,2

28

28,0

29,40

30,8

32,20

33,6

35,00

36,4

37,80

39,2

40,60

42,0

43,40

44,8

29

29,0

30,45

31,9

33,35

34,8

36,25

37,7

39,15

40,6

42,05

43,5

44,85

46,4

30

30,0

31,50

33,0

34,50

36,0

37,50

39,0

40,50

42,0

43,50

45,0

46,50

48,0

31

31,0

32,55

34,1

35,65

37,2

38,75

40,3

41,85

43,4

33,95

46,0

48,05

49,6

32

32,0

33,60

35,2

56,80

38,4

40,00

41,6

43,20

44,8

46,40

48,0

49,60

51,2

33

33,0

34,65

36,3

37,95

39,6

41,25

42,9

44,55

46,8

47,85

49,5

51,15

52,8

34

34,0

35,70

37,4

39,10

4,8

42,50

44,2

45,90

47,6

49,30

51,0

52,70

54,4

35

35,0

36,75

38,5

40,25

42,0

43,75

45,5

47,25

49,0

50,75

52,5

54,25

56,0

36

36,0

37,80

39,6

41,40

43,2

45,00

46,8

48,60

50,4

52,20

54,0

55,80

57,6

37

37,0

38,85

40,7

42,55

44,4

46,25

48,1

49,95

51,8

53,65

55,5

57,35

59,2

38

38,0

39,90

41,8

43,70

45,6

47,50

49,4

51,30

53,2

55,10

57,0

58,90

60,8

39

39,0

40,95

42,9

44,85

46,8

48,75

50,7

52,65

54,6

56,55

58,5

60,45

62,4

40

40,0

42,00

44,0

46,00

48,0

50,00

52,0

54,00

56,0

58,00

60,0

62,00

64,0

41

41,0

43,05

45,1

47,15

49,2

51,25

53,3

55,35

57,4

59,45

61,5

63,55

65,6

41

42,0

44,10

46,2

48,30

50,4

52,50

54,6

56,70

58,8

60,90

63,0

65,10

67,2

42

43,0

45,15

47,3

49,45

51,6

53,75

55,9

58,05

60,2

62,35

64,5

66,65

68,8

44

44,0

46,20

48,4

50,60

52,8

55,00

57,2

59,40

61,6

63,80

66,0

68,20

70,4

45

45,0

47,25

49,5

51,75

54,0

56,25

58,5

60,75

63,0

64,25

67,5

69,75

72,0

46

46,0

48,30

50,6

52,90

55,2

57,50

59,8

62,10

64,4

66,70

69,0

71,30

73,6

47

47,0

49,35

51,7

54,05

56,4

58,75

61,1

63,45

65,8

68,15

70,5

72,85

75,2

48

48,0

50,40

52,8

55,20

57,6

60,00

52,4

64,80

67,2

69,60

72,0

74,40

76,8

49

49,0

51,45

58,9

56,35

58,8

61,25

63,7

66,15

68,6

71,05

73,5

75,95

78,4

50

50,0

52,50

55,0

57,50

60,0

62,50

65,0

67,50

70,0

72,50

75,0

77,50

80,0

Определение запасов солей в тоннах на 1 гектар на слой мощностью 100 сантиметров в зависимости от объемного веса (грамм на 1 сантиметр кубический) и содержание солей (%)

Содер-жание солей в %

Объемный вес сухого грунта, г/см3

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

1,50

1,55

1,60

1,65

1,70

1,75

1,80

1,85

1,90

1,95

2,00

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

0,20

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

0,25

31

33

34

35

36

37

39

40

41

42

44

45

46

47

49

50

0,30

37

39

40

42

43

45

46

48

49

51

52

54

55

57

58

60

0,40

50

52

54

56

58

60

62

64

66

68

70

72

74

76

78

80

0,45

56

58

61

63

65

67

70

72

74

76

79

81

83

85

88

90

0,55

69

71

74

77

80

82

85

88

91

93

96

99

102

104

107

110

0,60

75

78

81

84

87

90

93

96

99

102

105

108

111

114

117

120

0,65

81

84

88

91

94

97

101

104

107

110

114

117

120

120

127

130

0,70

87

91

94

98

101

105

108

112

115

119

122

126

128

133

136

140

0,75

94

97

101

105

109

112

116

120

124

127

131

135

139

142

146

150

0,80

100

104

108

112

116

120

124

128

132

136

140

144

148

152

156

160

0,85

106

110

115

119

123

127

132

136

140

144

149

153

157

161

166

170

0,90

112

117

121

126

130

135

139

144

148

153

157

162

166

171

175

180

0,95

119

123

128

133

138

142

147

152

157

161

166

171

176

180

185

190

1,00

125

130

135

140

145

150

155

160

165

170

175

180

180

190

195

200

1,10

137

143

148

155

159

165

170

176

181

187

192

198

203

209

214

220

1,20

150

156

162

168

174

180

186

192

198

204

210

216

222

228

234

240

1,30

162

169

175

182

188

195

201

208

214

221

227

234

240

247

253

260

1,40

175

184

189

196

203

210

217

224

231

238

245

252

259

266

273

280

1,50

187

195

202

210

217

225

232

240

247

255

262

270

277

285

292

300

1,60

200

208

216

224

232

240

240

256

264

272

280

288

296

304

312

320

1,70

212

221

229

238

245

255

263

272

280

289

297

306

314

323

331

340

1,75

219

227

236

245

254

262

271

280

289

297

306

315

324

332

341

350

1,80

225

134

143

252

261

270

279

288

297

306

315

324

333

342

351

360

1,85

231

240

250

259

268

277

287

296

305

314

324

333

342

351

361

370

1,90

237

247

256

266

275

285

294

304

313

323

332

342

351

361

370

380

1,95

244

253

263

273

283

292

302

312

322

331

341

351

361

370

380

390

2,00

250

260

270

280

290

300

310

320

330

340

350

360

370

380

390

400

2,10

262

273

283

294

304

315

325

336

346

357

367

378

388

409

409

420

2,10

275

286

297

308

319

330

341

352

363

374

385

396

407

418

429

440

2,30

287

299

310

322

333

345

356

368

379

391

401

414

425

437

448

460

2,40

300

312

324

336

348

360

372

384

396

408

420

432

444

456

468

480

2,50

312

325

337

350

362

375

387

400

412

425

437

450

462

475

487

500

2,60

325

338

351

364

377

390

403

416

429

442

455

468

481

494

507

520

2,70

337

351

364

373

391

405

418

432

445

459

472

436

499

513

526

540

2,80

3,50

364

378

392

406

420

434

448

462

476

490

504

518

532

546

560

2,90

362

377

391

406

420

435

449

464

478

493

507

522

536

551

656

580

3,00

375

390

405

420

435

450

465

480

495

510

525

540

555

570

585

600

3,10

387

403

418

434

449

465

480

496

511

527

542

558

573

589

604

620

3,20

400

416

432

448

464

480

495

512

528

544

560

576

592

603

624

640

3,30

412

429

445

462

478

495

511

528

544

561

577

594

610

627

643

660

3,40

425

442

459

476

493

510

527

544

561

578

595

612

629

646

663

680

3,50

437

455

472

490

507

525

542

560

577

595

612

630

647

665

682

700

3,60

450

468

486

504

522

540

558

576

594

612

630

648

666

684

702

720

3,70

462

481

499

513

536

555

573

592

610

629

647

666

684

703

721

740

3,80

475

494

513

532

551

570

589

608

627

646

665

684

703

722

741

760

3,90

487

507

526

546

565

585

604

624

643

663

682

702

721

741

760

780

4,00

500

520

540

560

580

600

620

640

660

680

700

720

740

760

780

800

4,10

512

533

533

574

694

615

635

656

676

697

717

738

758

779

799

820

4,20

525

546

567

588

609

630

651

672

693

714

735

756

777

798

819

840

4,30

537

559

580

602

623

645

666

688

709

731

752

774

795

817

838

860

4,40

550

572

594

616

633

660

682

704

726

748

770

792

814

836

858

880

4,50

562

585

607

630

652

676

697

720

742

765

787

810

832

855

877

900

4,60

575

598

621

644

667

690

713

736

759

782

805

828

851

874

897

920

4,70

587

611

634

658

681

705

723

753

775

799

822

846

869

893

916

940

4,80

600

624

648

672

696

720

744

768

792

816

840

864

888

912

936

960

4,90

612

637

661

686

710

735

759

784

808

838

857

882

906

931

955

980

5,00

625

650

675

700

725

750

775

800

825

850

875

900

925

950

975

1000

Зависимость процентов образующих солей от их миллиграмм-эквивалента

Мк-экв

Ca(HCO3)2

Mg(HCO3)2

Na(HCO3)2

CaSO4

MgSO4

NaSO4

NaCl

MgCl2

Na2CO3

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1,0

0,0810

0,0730

0,0840

0,0680

0,0601

0,0710

0,0585

0,0476

0,0530

2,0

0,1620

0,1460

0,1680

0,1360

0,1202

0,1420

0,1170

0,0952

0,1060

3,0

0,2430

0,2190

0,2520

0,2040

0,1803

0,2103

0,1755

0,1428

0,1590

4,0

0,3240

0,2920

0,3360

0,2720

0,2404

0,2840

0,2340

0,1904

0,2120

5,0

0,4050

0,3650

0,4200

0,3400

0,3005

0,3550

0,2925

0,2380

0,2650

6,0

0,4860

0,4380

0,5040

0,4080

0,3606

0,4260

0,3510

0,2856

0,3180

7,0

0,5670

0,5110

0,5880

0,4760

0,4207

0,4970

0,4095

0,3332

0,3710

8,0

0,6480

0,5840

0,6720

0,5440

0,4808

0,5680

0,4680

0,3808

0,4240

9,0

0,7290

0,6570

0,7560

0,6120

0,5409

0,6390

0,5265

0,4284

0,4770

10,0

0,8100

0,7300

0,8400

0,6800

0,6100

0,7100

0,5850

0,4760

0,5300

0,1

0,0081

0,0073

0,0084

0,0068

0,0060

0,0071

0,0058

0,0048

0,0053

0,2

0,0162

0,0146

0,0168

0,0136

0,0120

0,0142

0,0117

0,095

0,0106

0,3

0,0243

0,0219

0,0252

0,0204

0,0180

0,0213

0,0176

0,0143

0,0159

0,4

0,0324

0,0292

0,0336

0,0272

0,0240

0,0284

0,0234

0,0190

0,0212

0,5

0,0405

0,0365

0,0420

0,0340

0,0300

0,0355

0,0292

0,0238

0,0265

0,6

0,0486

0,0438

0,0504

0,0408

0,0360

0,0426

0,0351

0,0286

0,0318

0,7

0,0567

0,0511

0,0588

0,0476

0,0420

0,0497

0,0410

0,0333

0,0371

0,8

0,0648

0,0584

0,0672

0,0544

0,0480

0,0568

0,0468

0,0381

0,0424

0,9

0,0729

0,0657

0,0756

0,0612

0,0540

0,0639

0,0526

0,0428

0,0477

0,01

0,0008

0,0007

0,0008

0,0007

0,0006

0,0007

0,0006

0,0005

0,0005

0,02

0,0016

0,0015

0,0017

0,0014

0,0012

0,0014

0,0012

0,0010

0,0011

0,03

0,0024

0,0022

0,0025

0,0020

0,0018

0,0021

0,0018

0,0014

0,0016

0,04

0,0032

0,0029

0,0034

0,0027

0,0024

0,0028

0,0023

0,0019

0,0021

0,05

0,0040

0,0037

0,0042

0,0034

0,0030

0,0036

0,0029

0,0024

0,0026

0,06

0,0049

0,0044

0,0050

0,0041

0,0036

0,0043

0,0035

0,0029

0,0032

0,07

0,0057

0,0051

0,0059

0,0048

0,0042

0,0050

0,0041

0,0033

0,0037

0,08

0,0065

0,0058

0,0067

0,0054

0,0028

0,0057

0,0047

0,0038

0,0042

0,09

0,0073

0,0066

0,0076

0,0061

0,0054

0,0064

0,0053

0,0043

0,0048

Аналитические множители (пересчетные коэффициенты)

4,427

NO3–N

8,226

3,284

NO2–N

0,304

1,288

NH4–N

0,776

1,216

NH3–N

0,822

3,819

NH4Cl–N

0,262

1,890

Al2O3–Al

0,529

1,430

Fe2O3–Fe

0,699

1,111

Fe2O3–FeO

0,900

0,777

Fe–FeO

1,286

1,205

K2O–K

0,830

0,632

K2O–KCl

1,583

1,907

KCl–K

0,524

1,399

CaO–Ca

0,715

0,560

CaO–CaCO3

1,785

2,497

CaCO3–Ca

0,400

3,397

CaSO4–Ca

0,294

2,140

SiO2–Si

0,467

1,658

MgO–Mg

0,603

3,467

MgCO3–Mg

0,288

0,362

MgO–Mg2P2O7

2,760

1,348

Na2O–Na

0,742

2,542

NaCl–Na

0,393

7,821

BaSO4–S

0,137

1,668

TiO2–Ti

0,599

3,664

CO2–C

0,273

1,724

Гумус – С

0,579

0,471

Гумус – СО2

1,153

2,291

Р2О5–Р

0,439

3,593

Mg2P2O7–Р

0,278

  Приложение 45
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Определение засоления почв

      1. По глубине залегания верхнего солевого горизонта (его верхней границы) засоление почвы равнинной территории согласно Систематическому списку разделяются на: солончаковые 0-30 сантиметров, солончаковатые 30-80 сантиметров, засоленные 0-80 сантиметров, незасоленные – соли в слое 0-80 сантиметров отсутствуют.

      2. Засоленные почвы предгорных и горных территорий согласно Систематическому списку разделяются на: солончаковые 0-30 сантиметра, солончаковатые 30-80 сантиметра, глубокосолончаковатые 80-150 сантиметра, незасоленные – соли в слое 0-150 сантиметра отсутствуют.

      3. К солончакам относятся почвы с очень сильной степенью засоления верхнего горизонта почвенного профиля (> 1%) при соответствующем морфологическом строении профиля.

      4. Разделение засоленных почв по химизму (качественному составу солей) основывается главным образом на соотношении анионов. В наименование типа засоления включаются те анионы, содержание которых превышает 20% суммы мг-экв анионов, преобладающий анион в названии становится на последнее место.

      5. Содержание анионов СО3 в расчет не включается, т.к. СО3 входит в величину общей щелочности. Если в водной вытяжке при значительном преобладании SO4 и Cl присутствуют (хотя бы в одном из горизонтов почвы) ионы – СО3 – менее 20% суммы миллиграмм-эквивалент (далее мг-экв) анионов, но более 0,03 мг-экв на 100 грамм почвы, засоление определяется по соотношению преобладающих ионов с добавлением в названии "с участием соды". То же необходимо делать в отношении ионов НСО3, если количество их в водной вытяжке превышает 1,4 мг-экв на 100 г почвы, а НСО3 больше Са + Mg (в мг-экв). Если повышенное содержание НСО3 обусловлено Mg (НСО3)2, тип засоления определяется как гидрокарбонатный.

      6. При определении химизма засоления по анионному составу следует пользоваться таблицей 1, а по катионному составу таблицей 3.

      7. Почвы, содержащие наряду с нейтральными солями определенное количество соды и относящиеся к типу засоления "с участием соды", в таблицу не включены. Принцип выделения их рассмотрен ранее.

      8. В почвах содовых типов засоления, а также при содово-хлоридном или содово-сульфатном засолении среди катионов преобладает Na. При сульфатно- и хлоридно-гидрокарбонатном засолении среди катионов преобладает Са или Mg, но присутствует и Na.

      9. Среди почв хлоридного, а иногда и сульфатно-хлоридного типа засоления встречаются почвы, где, кроме NaCl, в составе солей присутствуют MgCl2 и СаCl2 более 1.

      1) При участии в солевом составе MgCl2 отношение

менее 1, а при участии СаCl2 отношение Cl – Na более 1.

      10. При наличии анализов сокращенных водных вытяжек для почв с I, II, III типами засоления (таблица 1) вместо расчетов отношений мг-экв анионов пользоваться графиком, где показана зависимость между величиной плотного остатка и содержанием хлора (см. рис. 1) или таблицей 2.

      11. В интервал между осью ординат и первой прямой попадают почвы сульфатных типов засоления, в интервал между первой и второй прямыми – хлоридно-сульфатные, в интервал между третьей прямой и осью абсцисс – хлоридные.

      12. Тип засоления почвы устанавливается по средневзвешенному составу солей для солончаковых почв – в слое 0-30 сантиметров, а в солончаковатых (30-80 сантиметров) и глубокосолончаковатых (80-150 сантиметров) по максимальному засолению солевого горизонта.

      13. По степени засоления почвы подразделяются на четыре градации: слабо, средне-, сильно- и очень сильнозасоленные. Эти градации устанавливают в зависимости от типов засоления (таблица 4) и определяют по средневзвешенному содержанию солей в солончаковых почвах – в слое 0-30 сантиметра, в солончаковатых – в слое 30-80 сантиметра и глубокосолончаковатых (80-150 сантиметров)по плотному остатку или сумме легкорастворимых солей максимального содержания солевого горизонта.

      14. Наиболее сложно определить степень засоления почв хлоридно-сульфатного и сульфатного типов в связи с варьированием в этих почвах содержания гипса. Присутствие гипса сказывается как на общей сумме солей, так и на концентрации SO4 – ионов. В таблице 4 в графе "Сумма солей" приводятся сначала минимальные величины для этих характеристик, соответствующие наименьшему возможному содержанию гипса, перешедшего в водную вытяжку, а в скобках – максимальные величины (считается, что гипс присутствует если в водной вытяжке Са >12.5 мг-экв и SO4> 12.5 мг-экв, то-есть, в этом случае следует использовать значения в скобках).

Химизм (тип) засоления почв по анионному составу

Химизм (тип) засоления почв

Отношение мг-экв анионов

Отношение мг-экв катионов и анионов







I. Хлоридное и сульфатно-хлоридное

1-2,5
и более

-

-

-

II. Хлоридно-сульфатное

0,2-0,1

-

-

-

III. Сульфатное

менее 2,0

-

-


IV. Содово-хлоридное

более 1

менее 1

более 1

НСО3 более Са+Mg -

V. Содово-сульфатное

менее 1

более 1

менее 1

НСО3 более Са+Mg -

VI. Хлоридно-содовое

более 1

более 1

более 1

НСО3 более Са+Mg -

VII. Сульфатно-содовое

менее 1

более 1

более 1

- НСО3 более Са+Mg

VIII. Сульфатно- или хлоридно-гидрокарбонатное




Na менее Са
Na менее Mg
НСО3 более Na

      15. Учитывая трудность определения степени засоления для указанных типов химизма почв, ее определяют по содержанию токсичных SO4 ионов и Cl, а также по сумме токсичных солей.

      SO4 – ионы могут быть обусловлены присутствием как токсичных (Na2SO4, MgSO4), так и нетоксичных (СаSO4) солей.

Определение типа засоления по соотношению плотного остатка и хлора по данным анализов сокращенной водной вытяжки

Плотный остаток (Р) %
хлор (х) %

Тип засоления

0,01-2,5

Хлоридный

2,51-3,9

Сульфатно-хлоридный

3,91-12,5

Хлоридно-сульфатный

> 12,5

Сульфатный

     


      16. Ионы SO4 связываются в гипотетические соли в последовательности СаSO4, NаSO4, MgSO4, т.е., начиная с наименее растворимых солей.

      Для расчета содержания токсичных связанных с Nа и Mg ионов SO4 из общего содержания мг-экв SO4 в водной вытяжке вычитают количество мг-экв Са, уменьшенное на величину мг-экв НСО3 бикарбоната Са.

      SO4 токсичных солей = SO4 водной вытяжки – [Са водной вытяжки – НСО3 связанное с кальцием] или SO4 токсичных солей = [SO4 водной вытяжки – Са водной вытяжки] + НСО3водной вытяжки.

      Чтобы получить сумму токсичных солей, содержание Cl в мг-экв умножают на коэффициент 0,006, а содержание токсичных SO4 – ионов в мг-экв – на коэффициент 0,07 и полученные произведения складывают.

      17. Определение химизма почв по анионному составу должно дополняться сведениями по составу катионов.

Тип засоления почв по катионам

Тип засоления

Отношение мг-экв катионов

Na : Mg

Na : Ca

Mg : Ca

Натриевый

> 1

> 1

-

Магниево-натриевый

> 1

> 1

> 1

Кальциево-натриевый

> 1

> 1

< 1

Кальциево-магниевый

< 1

< 1

> 1

Натриево-магниевый

< 1

> 1

> 1

Натриево-кальциевый

> 1

< 1

< 1

Магниево-кальциевый

< 1

< 1

< 1

Магниевый

< 1

-

> 1

      18. При определении химизма засоления почв с учетом катионного состава во внимание принимаются два катиона, которые присутствуют в наибольших количествах. Если содержание одного из этих катионов превышает содержание другого более чем в 2 раза, то в названии указывается только этот превалирующий катион.

Классификация почв по степени засоления в зависимости от химизма солей

Степень засоления

Хлоридный и сульфатно-хлоридный
(Cl´ : SO4´´ > 1)

Хлоридно-сульфатный (Cl´ : SO4´´ = 1 – 0,2)

Сульфатный (Cl´ : SO4´´ < 0,2)

сумма солей (%)

Cl´ %
_____
мг-экв

сумма солей
в т.ч. токсичных (%)

Cl´

SO4´´ токсичное

сумма солей
в т.ч. токсичных (%)


SO4´´ токсичное

%
_____
мг-экв

%
_____
мг-экв

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Слабозасоленные

0,1-0,2

0,01-0,03
__________
0,3-0,9

0,2-0,4 (0,6)
______________
0,1-0,25

0,01-0,03
__________
0,3-0,8

0,5-0,13
_________
1,0-2,7

0,3(1,0)-0,4(1,2)
_______________
0,15-0,30

менее0,02
________
0,6

0,08-0,17
___________
1,7-3,5

Среднезасоленные

0,2-0,4

0,03-0,10
__________
0,9-2,8

0,4(0,6)- 0,6 (0,9)
_________________
0,25-0,5

0,03-0,1
__________
0,8-2,7

0,13-0,28
________
2,7-5,8

0,4(1,2)-0,8(1,5)
__________
0,3-0,6

менее 0,06 _______
1,6

0,17-0,34
__________
3,5-7,0

Сильнозасоленные

0,4-0,8

0,10-0,23
__________
2,8-6,5

0,6(0,9)-0,9(1,4-1,7)
_______________
0,5-0,9

0,1-0,23
__________
2,7-6,4

0,28-0,38
________
5,8-8 ,0

0,8(1,5)-1,4(2,0)
__________
0,6-1,4

менее 0,12 _____
3,5

0,34-0,86
________
7,0-18 ,0

Очень сильнозасоленные

Более 0,8

более 0,23 ________
6,5

более 0,9(1,4-1,7) ________
0,9

более 0,23 ________
6,4

более 0,38 ________
8,0

более 1,4(2,0) ________
1,4

более 0,12 _________
3,5

более 0,86 _______
18,0


Степень засоления

Хлоридно-содовый и содово-хлоридный (Cl : SO4´´ > 1); (HCO3´ : Cl´ > 1; HCO3´ >Ca.. + Mg..; Na.>Mg..; Na.>Ca..)

Сульфатно-содовый и содово-сульфатный (Cl : SO4´´ < 1; HCO3´ : SO4´´ > 1; HCO3´ >Ca.. + Mg..; Na.>Mg..; Na.>Ca..)

Сульфатно-хлоридно-гидрокарбонатный (HCO3´ >Cl´;
HCO3´ > SO4´´; Na.< Ca..; Na.< Mg..; HCO3´ > Na.)

сумма солей (%)

Cl´

CO3´´

HCO3´

сумма солей (%)

SO4´´

CO3´´

HCO3´

сумма солей (%)

SO4´´

Cl´

HCO3´

(%)
_____
мг-экв

(%)
_____
мг-экв

(%)
_____
мг-экв

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Слабозасоленные

0,1-0,2

0,1-0,02
_______
0,3-0,7

0,001-0,002
________
0,03-0,07

0,8
_____
1,4

0,15-0,25

0,04-0,07
________
0,8-1,4

0,001-0,002
__________
0,03-0,08

0,8
_____
1,4

0,2-0,4

менее 0,10 __________
0,2

менее0,03
________
1,0

менее0,12
_____
2,0

Среднезасоленные

0,2-0,3

менее 0,07
______
2,0

0,002-0,006
__________
0,07-0,2

0,008-0,12
_________
1,4-2,0

0,25-0,4

менее0,10
_______
2,0

0,002-0,009
__________
0,08-0,3

0,08-0,15
__________
1,4-2,5

0,4-0,5

менее 0,12 ________
2,4

менее 0,07 __________
2,7

менее 0,15 __________
2,4

Сильнозасоленные

0,3-0,5

менее 0,10 __________
3,0

0,006-0,01
_________
0,2-0,4

0,12-0,18
_________
2,0-3,0

0,4-0,6

менее 0,19 __________
4,0

0,009-0,0015
____________
0,3-0,5

0,15-0,21
_________
2,5-3,5

-

Не встречаются

Очень сильнозасоленные

Более 0,5

более0,10 ________
3,0

более0,01 __________
0,4

более 0,18 __________
3,0

Более 0,6

более0,19 __________
4,0

более0,015 __________
0,5

более0,21 __________
3,5

-

Не встречаются

  Приложение 46
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Классификация земель

Категория пригодности земель

Класс пригодности земель

Номер категории

Наименование категории пригодности

Номер класса

Наименование класса пригодности земель

1

Земли, пригодные под пашню

1

Земли окультуренные. К этому классу относят все окультуренные орошаемые земли, на которых в результате систематического проведения мелиоративных, культуртехнических и агротехнических мероприятий значительно выросла продуктивность угодий, а урожайность возделываемых на них культур мало колеблется по годам. Профиль почв таких земель окультурен и существенно отличается от профиля необрабатываемой почвы или обрабатываемой, но слабо окультуренной.
Примером могут служить земли древних оазисов орошения или же земли в других зонах с регулируемыми водным, солевым и другими режимами с целью глубокого окультуривания земель. В каждой природно-сельскохозяйственной зоне окультуренные земли имеют свои диагностические признаки.

2

Земли дренированных водоразделов и слабовыраженных склонов (до 20) суглинистые и легкоглинистые некарбонатные.
В него объединяются практически все земли водоразделов и слабовыраженных склонов (до 20) с полнопрофильными некарбонатными почвами и сочетания с их преобладанием. Механический состав – суглинистый и легкоглинистый. Земли 2-го класса не имеют ограничивающих факторов для интенсивного использования.

3

Земли дренированных водоразделов и слабовыраженных склонов (до 20) суглинистые и легкоглинистые карбонатные.
Не имеют ограничивающих факторов для интенсивного использования: не переувлажнены, не засолены, не смыты. Для данного класса характерны карбонатные почвы, которые в засушливых районах нуждаются в мероприятиях по предупреждению проявления ветровой эрозии.

4

Земли дренированных водоразделов слабовыраженных склонов (до 20) повышенного влияния легких пород супесчаные и песчаные.
К этому классу относятся также земли водоразделов, но имеющие повышенное влияние на их качество легких почвообразующих пород – супесей и песков. Это земли, подвергающиеся ветровой эрозии при распашке и интенсивном выпасе скота вследствие легкого механического состава почв.

5

Земли дренированных водоразделов и слабовыраженных склонов (до 20) повышенного влияния тяжелых пород глинистые (тяжело- и среднеглинистые), включая слитые.
В этот класс включены земли водоразделов и слабовыраженных склонов (до 20), характеризующиеся тяжелым механическим составом почвообразующих пород и почв (тяжело- и среднеглинистые). Вследствие этого они часто бывают слитыми, с неблагоприятными воднофизическими свойствами. В засушливых районах могут подвергаться ветровой эрозии.

6

Земли дренированных водоразделов и слабовыраженных склонов (до 20) повышенного влияния плотных пород и валунно-галечниковых отложений суглинистые. В него отнесены земли, формирующиеся в равнинных условиях или на выровненных водоразделах в горных условиях , но с близким подстиланием плотных пород или валунно-галечниковых отложений. Почвы характеризуются укороченным мелкоземистым профилем и нуждаются в специальных приемах окультуривания. Сюда относятся как правило зональные среднезащебненные почвы и неполноразвитые почвы на выровненных участках.

7

Земли слабодренируемые кратковременно переувлажняемые глинистые и суглинистые некарбонатные. Представлен землями, которые испытывают влияние условий слабой дренированности территории, кратковременного переувлажнения поверхностными и грунтовыми водами.
В одних случаях это приводит к различию выраженному оглеению (в гумидных условиях), в других – к слабому осолонцеванию и развитию слабой комплексности. Верхние горизонты почв земель – некарбонатные.
Рельеф представлен плоскими равнинами и низменностями. Сюда относятся все полугидроморфные почвы, пойменные остепненные, автоморфные и полугидроморфные слабо- и среднесолончаковатые, а также комплексы атоморфных и полугидроморфных почв с солонцами 10-30%, в зоне орошаемого земледелия относятся все окультуренные полугидроморфные и гидроморфные незасоленные и засоленные орошаемые почвы.

8

Земли слабодренируемые кратковременно переувлажняемые глинистые и суглинистые карбонатные.
Как и земли 7-го класса, испытывают влияние кратковременного переувлажнения поверхностными и грунтовыми водами. В отличие от земель 7-го класса профиль почв – карбонатный и менее оглеен в гумидных условиях.
В аридных условиях наряду с солонцеватостью часто обнаруживается слабая засоленность. Сюда относятся все полугидроморфные почвы, пойменные остепненные, автоморфные и полугидроморфные слабо- и среднесолончаковатые, а также комплексы атоморфных и полугидроморфных почв с солонцами 10-30%. З
Земли 7-го и 8-го классов характеризуются неоднородностью почвенного покрова, часто слабой комплексностью, но требуют в основном агротехнических мероприятий по устранению влияния неоднородности. В таежных зонах при использовании под пашню земли нуждаются в мероприятиях, направленных на снижение отрицательного влияния повышенного увлажнения и мелкоконтурности.
В лесостепной и в степной зонах эти мероприятия направлены, главным образом, на снижение влияния солонцеватости и солонцовой комплексности.

9

Земли слабодренируемые кратковременно переувлажняемые супесчаные и песчаные на глинах и суглинках.
Земли этого класса широкое распространение получили на равнинах и низменностях, сложенных двучленными отложениями. Переувлажнение испытывают за счет поверхностных вод при подстилании песков и супесей суглинками и глинами. При освоении под пашню нуждаются в агротехнических и культуртехнических мероприятиях по устранению влияния оглеения и мелкоконтурности.

10

Земли слабоэрозионноопасные пологих склонов (2-50) глинистые и суглинистые на рыхлых породах, включая слабосмытые вне зависимости от пологости склона. Сюда относятся комплексы автоморфных и полугидроморфных почв со слабосмытыми почвами 10-30% и выше.
Данный класс объединяет земли, склонные к развитию водной эрозии. Учитывая, что в природе трудно выделить склон с одной степенью эродированности, и что влияние величины уклона (как и других характеристик поверхности) на степень проявления эрозии в различных зонах страны неодинаково, с достаточной мерой условности принято, что на склонах 2-50 распространены преимущественно слабосмытые почвы. Почвы этого класса земель – глинистые и суглинистые, на рыхлых породах.

11

Земли слабоэрозионноопасные пологих склонов (2-50) супесчаные на рыхлых породах, включая слабосмытые и все слабодефлированные почвы. Отличаются от земель 10-го класса более легким механическим составом – супесчаным.

12

Земли эрозионноопасные покатых склонов (5-100) глинистые и суглинистые на рыхлых породах, включая смытые с отсутствием сильной степени засоления.
С увеличением крутизны уклона здесь возрастает интенсивность проявления эрозии, что отражено в самом названии класса. Включены преимущественно смытые почвы. Механический состав почв – глинистый и суглинистый.

13

Земли эрозионноопасные покатых склонов (5-100) супесчаные на рыхлых породах, включая смытые.
Отличаются от земель 12-го класса тем, что сюда вошли земли с почвами супесчаного механического состава.

14

Земли повышенноэрозионноопасные пологих и покатых склонов (2-100) на плотных породах, включая смытые.
Главный признак земель этого класса – неглубокое залегание плотных пород и небольшая мощность мелкоземистого слоя почв. Отсюда повышенная потенциальная опасность водной эрозии и необходимость применения более интенсивной противоэрозионной технологии использования земель.

2

Земли, пригодные преимущественно под сенокосы. Включает четрые класса, объединяющие пойменные и внепойменные луговые незасоленные или слабо- и среднезасоленные земли

1

Земли пойменные луговые глинистые и суглинистые, пойменные лугово-болотные в полупустынной и пустынной зоне.
Земли этого класса расположены преимущественно в центральной пойме, и по свойствам почв зачастую превосходят даже лучшие зональные. Однако положительные свойства их менее стабильны, чем у земель водоразделов, поэтому требуют применения приемов повышенной интенсивности по поддержанию их плодородия. К тому же распашка пойменных земель создает угрозу смыва плодородного слоя при паводках. Изложенные предпосылки и диктуют необходимость преимущественно сенокосного использования земель этого класса.

2

Земли пойменные луговые супесчаные и песчаные, пойменные лугово-болотные в полупустыннной и пустынной зоне.
.Приурочены преимущественно к прирусловой пойме с песчано-супесчаными почвами, которые значительно ниже по плодородию земель 1-го класса. К тому же они легко подвержены разрушению. Этим объясняется пригодность их преимущественно под сенокосы.

3

Земли внепойменные луговые глинистые и суглинистые. От земель 1-го класса отличаются, главным образом, условиями расположения в рельефе – слабо пониженные участки вне поймы. Этим и предопределяется специфика технологии их использования в составе земель II категории.

4

Земли внепойменные луговые супесчаные и песчаные. Отличаются от земель 3-го класса более легким, песчаным супесчаным механическим составом почв. Земли 4-го класса наиболее целесообразно использовать под сенокосы. При ином использовании легко подвергаются разрушению.

3

Земли пастбищные, после улучшения могут быть пригодны под другие сельскохозяйственные угодья

1

Земли автоморфные непахотнопригодные из-за отсутствия орошения, относящиеся по мелиоративным признакам к почвам первой категории.
Широко распространены эти земли в полупустынной и пустынной зоне. Без отсутствия воды для полива использовать под пашню без коренных мелиораций не рекомендуется.

2

Земли солонцовые и слитые автоморфные, включая средне- и сильнокомплексные. Солонцовые и слитые земли данного класса, а также комплексы, включающие более 25-30 % этих земель, все среднесолончаковатые почвы пастбищ и сильносолончаковатые почвы, солончаковые почвы (ск1 ск2 ск3). Земли, объединяют участки, которые требуют для освоения под пашню дорогостоящих мелиоративных мероприятий, поэтому их целесообразно использовать в естественном состоянии под кормовые угодья.
Они, в основном, распространены в степной, сухостепной и пустынной зонах. Продуктивность этих земель, как правило, невысокая. На этих землях следует обязательно проводить мероприятия по улучшению качественного состояния кормовых угодий.

3

Земли солонцовые и слитые полугидроморфные, включая средне- и сильнокомплексные, среднесолончаковатые почвы с сильносолончаковатыми 30-50%, сильносолончаковатые, солончаковые, а также солоди. Земли, отличаются от земель 2-го класса тем, что периодически находятся под влиянием слабого увлажнения от грунтовых вод, что усложняет мероприятия по освоению под продуктивные угодья.

4

Земли солонцовые и слитые гидроморфные, включая средне- и сильнокомплексные, все среднесолончаковатые и сильносолончаковатые солончаковые почвы, а также пойменные тугайные.
Постоянное капиллярное увлажнение от близко расположенных к поверхности грунтовых вод усиливает процессы засоления на этих землях в засушливых районах и затрудняет освоение под продуктивные угодья.

5

Земли особоэрозионноопасные крутых склонов (более 100), включая смытые, а также среднесмытые сильнозасоленные и сильносмытые почвы вне зависимости от крутизны склона. К данному классу относятся расположенные на покато-крутых склонах особоэрозионноопасные земли, а также все песчаные почвы, которые не рекомендуется использовать под пашню, ввиду высокой потенциальной опасности эрозии и интенсивного их смыва при распашке. На землях этого класса необходимо проводить соответствующие мероприятия по предотвращению процессов эрозии.

6

Земли маломощные, включая сильнокаменистые и щебнистые.
Земли непахотнопригодные по условиям рельефа, относящиеся по мелиоративным признакам к почвам первой категории.
В него входят неполноразвитые, малоразвитые, сильнокаменистые и щебнистые земли, которые без увеличения мощности мелкоземистого слоя, уборки камней нельзя использовать под другие виды угодий, кроме пастбищ. Пастбища эти, как правило, малопродуктивные. В южных районах страны в предгорных и горных условиях земли этого класса выборочно использовать под виноградники и другие многолетние насаждения.

7

Пески задернованные. Сюда относятся также земли с рыхло-песчаными почвами.
Земли этого класса наиболее широко распространены в пустынной зоне. Для них характерна крайне низкая продуктивность. В пустынной зоне могут использоваться под пастбища и в зимнее время.

8

Земли переувлажняемые (заболоченные). Широко распространены в горно-таежной зоне. Это, главным образом, минеральные и слабо оторфованные, заболоченные земли, которые из-за избытка влаги и оглеения нельзя использовать под пашню без коренных осушительных мелиораций, а лучше осваивать под пастбища и сенокосы. К землям этого класса относятся лугово-болотные почвы полупустынной и пустынной зоны, которые используют под пастбища.

4

Земли, пригодные под сельскохозяйственные угодья после коренных мелиораций

1

Болота торфяные низинные и переходные.
Могут быть использованы под сельскохозяйственные угодья только после проведения на них капитальных осушительных мелиораций и последующих мероприятий по их окультуриванию.

2

Болота минеральные низинные и переходные.
Как и земли 1-го класса, могут быть использованы под сельскохозяйственные угодья только после проведения на них коренных осушительных мелиораций и последующих мероприятий по их окультуриванию.

3

Земли сильно и очень сильно засоленные (солончаковые почвы в комплексе с солончаками 10-50% и все солончаки фоном)
Земли этого класса встречаются в аридной зоне. Они могут быть вовлечены в сельскохозяйственный оборот только после проведения на них коренных мелиораций по рассолению, орошению.

4

Такыры.
Такыры встречаются преимущественно в пустынной зоне. Они неплодородны ввиду засоления и крайне тяжелого механического состава. Вовлечение их в сельскохозяйственный оборот связано с проведением дорогостоящих мелиораций.

5

Земли овражно-балочных комплексов.
Включает овраги и промоины, крутые и очень крутые склоны, днища балок, которые по причине малых размеров не могут в отдельности выделяться на крупномасштабных картах, а объединяются в сложные контуры овражно-балочных комплексов. Все они непахатного назначения и ограниченно могут использоваться под пастбища. Для охраны от разрушения эрозией нуждаются в гидротехнических, лесомелиоративных и других мероприятиях.

6

Пески, лишенные растительности (развеваемые).
Этот класс требует обязательных лесомелиоративных и других мероприятий по закреплению и предотвращению развевания песков.

5

Земли, малопригодные под сельскохозяйственные угодья

1

Болота верховые.

2

Галечники, каменистые россыпи, щебнистые отложения, гравийно-галежниковые отложения, аллювиальные наносы, выходы третичных глин.

6

Галечники, каменистые россыпи, щебнистые отложения и др.

1

Скалы, обнажения плотных пород, осыпи..

2

Ледники, вечные снега, участки под водой.

7

Нарушенные земли

1

Торфоразработки.

2

Карьеры, горные выработки, терриконики, выемки, ямы.
Земли VII категории могут находиться в любой природно-сельскохозяйственной зоне в результате нарушения земель при добыче полезных ископаемых, строительстве.

  Приложение 47
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

Легенда к картограмме категорий и классов земель

Категории пригодности земель

Общая площадь, га

1.Земли, пригодные преимущественно под пашню

Классы земель

всего

окультуренные

дренированных водоразделов и слабовыраженных склонов (до 2°), суглинистые, легкоглинистые, некарбонатные

дренированных водоразделов и слабовыраженных склонов (до 2°), суглинистые, легкоглинистые, карбонатные

дренированных водоразделов и слабовыраженных склонов (до 2°), повышенного влияния легких пород, супесчаный, песчаный

дренированных водоразделов и слабовыраженных склонов (до 2°), повышенного влияния тяжелых пород, тяжело- и среднеглинистые, включая слитые

дренированных водоразделов и слабовыраженных склонов (до 2°), повышенного влияния плотных пород и валунногалечниковых отложений суглинистые

слабодреннируемые кратковременно переувлажняемые,
глинистые и суглинистые некарбонатные

Угодья


1

2

3

4

5

6

7

Пашня










в т.ч. орошаемая










Залежь










Многолетние насаждения










в т.ч. орошаемая










Сенокосы










в т.ч. К.У.










в т.ч. орошаемые










Пастбища










в т.ч. К.У.










в т.ч. орошаемые










Итого с/х угодий










Лесные площади










Древесно-кустарниковые насаждения










Болота










Под водой










Под площадями, дорогами










Под постройками










Прочие угодья










Всего










      Продолжение таблицы

1.Земли, пригодные преимущественно под пашню

2. Земли, пригодные преимущественно под сенокосы

слабодреннируемые кратковременно переувлажняемые, глинистые и суглинистые карбонатные

слабодреннируемые кратковременно переувлажняемые супесчанные и песчанные на глинах и суглинках

слабоэрозионноопасных пологих склонов (2-5°) глинистые и суглинистые на рыхлых породах

слабоэрозионноопасных пологих склонов (2-5°) супесчаные на рыхлых породах, включая слабо смытые

эрозионноопасных покатых склонов (5-10°) глинистых и суглинистые на рыхлых породах, включая смытые

эрозионноопасных покатых склонов (5-10°) супесчаные на рыхлых породах, включая смытые

повышенноэрозионноопасные пологих и покатых склонов (2-10°) на плотных породах включая смытые

всего

пойменные луговые, глинистые и суглинистые

пойменные луговые, супесчаные и песчаные

внепойменные луговые, глинистые и суглинистые

внепойменные луговые, супесчаные и песчаные

8

9

10

11

12

13

14


1

2

3

4


















































































































































































































































III. Земли пастбищные, после улучшения могут быть использованы под другие с/х угодья

IV. 3емли, пригодные под с/х угодья после коренных мелиорации

всего

земли автоморфные без отрицательных признаков или выраженных в слабой степени, но из-за отсутствия орошения используются как пастбища

солонцовые и слитые автоморфные, включая средне и сильно- комплексные

солонцовые и слитые полугидроморфные, включая средне и сильнокомплексные

солонцовые и слитые гидроморф-ные, включая средне и сильно-комплексные

особоэрозионноопасные крутых склонов (более 10°), включая смытые

маломощные, включая сильнокаменистые и щебнистые

пески задернованные

переувлажняемые (заболоченные)

всего

болота торфяные, низинные и переходные

болота минеральные всего, низинные и переходные

сильно и очень сильно засоленные

такыры

овражно-балочные комплексы

пески, лишенные растительности (развеваемые)

1

2

3

4

5

6

7

8

1

2

3

4

5

6

































































































      Продолжение таблицы

V. Земли малопригодные под с/х угодья

VI. Земли не пригодные под с/х угодья

VII. Нарушенные земли

всего

болота верховые

галечники, каменистые россыпи, щебнистые отложения

всего

скалы, обнажения плотных пород, осыпи

под водой

всего

торфоразработки

карьеры, горные выработки, терриконники

1

2

1

2

1

2























































  Приложение 48
к Методике по проведению
крупномасштабных почвенных
изысканий земель

                              Акт № _______

      Проверки (приемки) полевых ______________________________________________________
__________________________________________________________________________ работ
от "____" _________________ _________ год.
Мною __________________________________________________________________________
                  (фамилия, имя, отчество, должность)
произведена проверка (приемка) полевых ____________________________________________
_________________________________________________ работ, выполняемых на территории
________________________________________________________________________________
            (наименование с\о, кадастрового квартала, района, области)
Полевые работы выполнены в масштабе _____________________________________________
________________________________________________________________________________
                        (должность, фамилия, имя, отчество исполнителя)
отдела __________________________, в срок с_______________ по _____________________
на площади ________________________________.
В результате просмотра полевых карт и бланков описаний, а также на основании контрольного
маршрута протяженностью _________________________________________________________
установлено:
1. Полевая съемка произведена на __________________________________________________
фотопланах масштаба ____________________________________________________________
качества.
Выделено и описано _______________________ контуров.
2. Сделано описаний _________________ штук, кондиция их соответствует масштабу съемки.
3. Точность нанесения на карту границ контуров и мест описаний, увязка границ по смежным
листам карты ____________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
4. Полевая документация (бланки описаний)
ведется _________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
5. Отобраны на химический анализ образцы почвогрунтов ________ штук., воды __________
На основании полевой и камеральной проверок установлено, что полевые _______________
_______________________ работы выполнены в соответствии с Методикой.
Выделены отдельные недостатки, подлежащие исправлению:
Проверку произвел _______________________________________________________________
Исполнитель ____________________________________________________________________
Указанные недостатки исправил ____________________________________________________
Работу считать принятой с оценкой _________________________________________________


Жердің ірі масштабты топырақ іздестірулерін жүргізу жөніндегі әдістемені бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 22 ақпандағы № 75 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2023 жылғы 2 наурызда № 31999 болып тіркелді

      ЗҚАИ-ның ескертпесі!
      Осы бұйрықтың қолданысқа енгізілу тәртібін 4 т. қараңыз

      Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 14-бабы 1-тармағының 4-5) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

      1. Қоса беріліп отырған Жердің ірі масштабты топырақ іздестірулерін жүргізу жөніндегі әдістеме бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Жер ресурстарын басқару комитеті заңнамада белгіленген тәртіппен:

      1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

      2) осы бұйрық ресми жарияланғаннан кейін оның Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

      3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы вице-министріне жүктелсін.

      4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік алпыс күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
Ауыл шаруашылығы министрі 		Е. Карашукеев

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Цифрлық даму, инновациялар және

      аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі

  Қазақстан Республикасының
Ауыл шаруашылығы министрі
2023 жылғы 22 ақпандағы
№ 75 бұйрығымен
бекітілген

Жердің ірі масштабты топырақ іздестірулерін жүргізу жөніндегі әдістеме

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Жердің ірі масштабты топырақ іздестірулерін жүргізу жөніндегі әдістеме (бұдан әрі – Әдістеме) Қазақстан Республикасы Жер кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 14-бабы 1-тармағының 4-5) тармақшасына сәйкес әзірленді және жердің ірі масштабты топырақ іздестірулерін жүргізуді айқындайды.

      2. Жердің ірі масштабты топырақ іздестірулері меншік нысаны бойынша тиесілігіне және оларда шаруашылық жүргізу нысанына қарамастан барлық санаттағы жерлерде жүргізіледі.

      3. Осы Әдістемеде мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

      1) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді түгендеу сызбасы – жер пайдаланудың кеңістіктік жай-күйі мен мөлшерлері туралы көрнекі түрде көрсететін, жер алқаптарының құрамы мен алаңдары туралы ақпаратты қамтитын картографиялық құжат;

      2) егістік – жүйелі түрде өңделетін және көпжылдық шөптердің егістігін қоса алғанда, ауыл шаруашылығы дақылдары егістіктеріне пайдаланылатын жер учаскесі,сондай-ақ таза сүрі жер. Алдын ала егiлетiн дақылдардың егiстiгi орналасқан (үш жылдан аспайтын уақыт аралығында), түбегейлi жақсарту мақсатында жыртылған шабындықтар мен жайылымдардың жер учаскелерi, сондай-ақ бақтардың егiске пайдаланылатын қатар аралығы егiстiкке жатпайды;

      3) жыртылатын қабат – тұрақты механикалық өңдеуге ұшырайтын топырақ қабаты;

      4) қарашірік (гумус) – өсімдік және жануар қалдықтарының биохимиялық өзгеруі нәтижесінде қалыптасатын топырақтың органикалық, әдетте қара түсті бір бөлігі;

      5) суармалы жерлер – суармалы ауыл шаруашылығы алқаптарына ауыл шаруашылығында пайдалануға және суаруға жарамды, су ресурстары жүйесiнiң қазiргi пайдалы жұмыс коэффициентiнде суару нормаларының жобалау немесе қолданыстағы нормативтерi бойынша осы жердi сумен қамтудың қолайлы мерзiмi iшiнде қамсыздандырудың кемiнде 75 процентiнен кем емес су ағынымен қамтамасыз ететiн суару көзiмен байланысты тұрақты және уақытша суару жүйесi бар жерлер;

      6) тапсырыс беруші – орындаушының жұмыстарды орындауына, оларға қызметтер көрсетуге мүдделі тұлға (жеке, заңды);

      7) топырақ үлгісі – зертханалық зерттеу үшін іріктелген топырақ материалының үлгісі;

      8) топырақ құнарлығы – топырақтың өсімдіктерді сіңімді қоректік заттармен, ылғалмен қамтамасыз ету және астық өнімін беру қабілеті;

      9) топырақтың тұздануы – түбінде өсімдіктердің өсіп-өнуіне мүмкіндік бермейтін топырақтағы тұздар шоғырлануының артуы;

      10) топырақтың эрозияға ұшырауы – топырақтың жоғарғы қабатының бұзылуы, шайылуы және желмен ұшуы;

      11) топырақ – биотикалық, абиотикалық және антропогендік факторлардың ұзақ әсер етуі нәтижесінде жер бетінде пайда болған, минералдық және органикалық қатты бөлшектерден, су мен ауадан тұратын және өсімдіктердің өсуі мен дамуы үшін тиісті жағдайлар жасайтын өзіндік ерекше генетикалық-морфологиялық белгілері, қасиеттері бар дербес табиғи-тарихи органикалық-минералдық табиғи дене;

      12) топырақтанушы – топырақты зерттеп-қарау жөніндегі жұмыстарды тікелей орындаушы болып табылатын тұлға;

      13) топырақ кешені – үздіксіз қайталанып, бірін-бірі бірнеше метрден кейін алмастырып отыратын, әртүрлі типтегі топырақтардың кезектелетінұсақ учаскелерінен тұратын теңбіл топырақ жамылғысы.

      4. Ірі масштабты топырақ іздестірулер топырақ карталары мен картограммаларын жасау мақсатында жүргізіледі, олар мыналар үшін негіз болады:

      1) жердің саны мен сапасын мемлекеттік есепке алу, мемлекеттік жер кадастрын жүргізу, аумақты сапалық бағалау;

      2) шаруашылықішілік жерге орналастыру жобаларын әзірлеу;

      3) жер ресурстарын ұтымды пайдалану жөніндегі ұсынымдарды және жерді қорғау жөніндегі іс-шараларды, оның ішінде мұнай-газ құбырларын салу, кен орындарын игеру кезінде жерді рекультивациялау жобаларын әзірлеу;

      4) егіншілік дақылдарын арттыру жөніндегі агротехникалық іс-шаралардың сараланған жүйесін әзірлеу; топырақ құнарлылығын ескере отырып, ауыл шаруашылығын мамандандыру және орналастыру үшін оңтайлы жағдайларды айқындау; топырақтың құнарлылығын және ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімділігін арттыру (топырақ-климаттық жағдайларды ескере отырып), жерді мелиорациялау жөніндегі іс-шараларды жүргізу.

      5. Жердің топырақ іздестірулері үш кезеңнен тұрады:

      1) дайындық;

      2) далалық;

      3) камералдық.

      6. Жердің ірі масштабты топырақ іздестірулерінің нәтижелері (топырақ карталары мен картограммалары) Қазақстан Республикасы мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің дерекқорына жұмыстар орындалған жылдан кейінгі жылдың бірінші тоқсанында енгізіледі.

2-тарау. Дайындық кезеңі

      7. Дайындық кезеңінде топырақ іздестірулер объектілері белгіленеді, суретке түсіру масштабтары, далалық және камералдық жұмыстардың көлемі айқындалады, жұмыстардың күнтізбелік жоспарлары жасалады.

      8. Топырақ іздестірулерін жүргізуге дайындық кезеңінде жергілікті атқарушы органдардан "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясының (бұдан әрі – Мемлекеттік корпорация) аумақтық филиалдары Кодекске сәйкес рұқсат алады.

      9. Дайындық кезеңі мынадай материалдарды жинауды және зерделеуді қамтиды:

      1) картографиялық: қағаз және цифрлық тасығыштардағы фотожоспарлар, аэрофотосуреттер, ғарыштық суреттер;

      2) өткен жылдардағы зерттеулердің топырақ очерктері, карталары және картограммалары;

      3) ауыл шаруашылығы алқаптарын түгендеу сызбалары;

      4) табиғи жағдайларды (климат, жер бедері, геологиялық және гидрогеологиялық ерекшеліктер, топырақ түзуші жыныстар, өсімдіктер) сипаттайтын анықтамалық материалдар;

      5) ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесі бойынша ұсынымдар, сондай-ақ эрозия, артық ылғалдану, тұздану құбылыстарымен қарсы күрес жөніндегі іс-шаралар.

      10. Дайындық жұмыстары барысында топырақтың алдын-ала тізімі жасалады.

      11. Жердің топырақ іздестірулерінің масштабы нысаналы мақсатына, шаруашылықтың мамандануына, жердің пайдаланылу қарқындылығына және топырақ жамылғысының күрделілігіне байланысты белгіленеді.

      Жердің топырақ іздестіруі суарылмайтын егіншілік аймағында 1:25000 масштабта, суармалы егіншілік аймағында 1:10000 масштабта, шөл, шөлейт және таулы аймақтардағы жайылымдарда 1:50000 және 1:100000 масштабта жүргізіледі.

      Фермер және шаруа қожалықтарының, қарқынды шаруашылық пайдалану (әр түрлі тыңайтқыштардың және топырақты өңдеу тәсілдерінің қолданылуын қажет ететін бақтар, жүзім егістері, бақшалар, сортты сынаудың тәжірибе учаскелері) жерлерінде, сондай-ақ суаруға, құрғатуға, мелиорациялауға және қалпына келтіруге жобаланатын жер учаскелерінде топырақ іздестірулері 1:1000 масштабында жүргізіледі.

      Бір жер пайдалану (шаруашылық) шегінде жекелеген учаскелерде іздестірулер әртүрлі масштабтарда жүргізілуі мүмкін.

      12. Жердің ірі масштабты топырақ іздестірулері жүргізілген кезде осы Әдістемеге 1-қосымшаға сәйкес ірі масштабты топырақ іздестірулерін жүргізу күрделілігі бойынша аумақтардың 5 (бес) санатын ажыратады.

      13. Топырақ іздестірулер масштабына және жергілікті жердің күрделілігі санатына байланысты осы Әдістемеге 2-қосымшаға сәйкес күрделілік санаттары бойынша бір топырақ кескініне (қазбашықтарды қоса алғанда) келетін гектарлардың шамамен алынған саны белгіленеді.

      14. Дайындық кезеңінде топырақ түсірілімін жүргізу үшін горизонталды көлеңкелі фотожоспарлардың негізін таңдау жүргізіледі. Фотожоспарлардың масштабы топырақ іздестірулердің берілген масштабынан үлкен немесе оған тең болуы керек.

      Фотожоспарлар болмаған кезде топырақ түсірілімі топографиялық карталарда, аэрофотосуреттерде немесе осындай немесе одан да үлкен масштабтағы ғарыштық суреттерде жүргізіледі.

      1:2000 масштабында ірі масштабты топырақ іздестірулер кезінде 1:2000-1:5000 масштабына дейін 3-4 есе үлкейтілген аэросуреттер немесе ғарыштық суреттер пайдаланылады. 1:5000 масштабында түсірген кезде 1:5000-1:10000 масштабындағы үлкейтілген аэросуреттерр немесе ғарыштық суреттер пайдаланылады.

      Ірі масштабты топырақ іздестірулер кезінде:

      1) 1:10000 жергілікті жерде пиксельдің кеңістікті дәлдігімен 0,5 (нөл бүтін оннан бес) метрден (бұдан әрі – м) кем емес аэрофотосуреттер немесе ғарыштық суреттер пайдаланылады;

      2) 1:25000 жергілікті жерде пиксельдің кеңістікті дәлдігімен 1,5 (бір бүтін оннан бес) метрден кем емес аэрофотосуреттер немесе ғарыштық суреттер қолданылады;

      3) 1:50000 жергілікті жерде пиксельдің кеңістікті дәлдігімен 3 (үш) метрден кем емес аэрофотосуреттер немесе ғарыштық суреттер қолданылады;

      4) 1:100000 жергілікті жерде пиксельдің кеңістікті дәлдігімен 10 (он) метрден кем емес аэрофотосуреттер немесе ғарыштық суреттер қолданылады;

      15. Топырақты зерттеп-қарау үшін электрондық негізді дайындау кезінде мынадай шартты белгілер көшіріледі:

      1) жер пайдалану шекаралары;

      2) жер алқаптарының шекаралары мен шартты белгілері;

      3) қолданыстағы орман белдеулері;

      4) гидрографиялық жүйе;

      5) суармалы жерлерде – тұрақты суарушылар;

      6) елді мекендер (жалпы контурмен);

      7) жалпы белгімен жолдар (сыныптар бойынша бөлінусіз);

      8) жазулар (елді мекендер, өзендер);

      16. Танапқа барар алдында топырақтанушылар дала жұмыстарын жүргізу үшін қажетті жабдықтар мен материалдарды алады. Топырақтанушының далалық жұмыстарына арналған далалық жабдықтар мен материалдардың тізімі осы Әдістемеге 3-қосымшада келтірілген.

3-тарау. Далалық кезең

      17. Далалық топырақ іздестірулер мынадай жұмыс элементтерінен тұрады:

      1) аумақпен жалпы маршруттық танысу (шолып байқау);

      2) топырақты далалық зерделеу, топырақты алдын ала анықтау (атауы), арқылы топырақ кескіндерін салу және сипаттау;

      3) топырақ үлгілерін химиялық талдауға алу;

      4) топырақ контурларын шектес бойынша контурларды байланыстыра отырып, айырып көрсету;

      5) топырақ үлгілерін зертханалық талдауға іріктеп алу;

      6) фотожоспарларда далалық топырақ картасын ресімдеу;

      7) далалық жұмыстарды тапсыру және қабылдау;

      8) топырақтың су-физикалық қасиеттерін зерделеу (жұмыстың бұл түрін осы жер пайдалану бойынша зерттеп-қарау бағдарламасына енгізген кезде);

      9) топырақ үлгілерінің тізімдемесін зертханаға тапсыру.

      18. Далалық топырақты іздестірулер ауа температурасы +5ºС төмен болмаған кезде жүргізіледі.

      19. Далалық топырақты іздестіру жұмыстарды ұйымдастыруға және жүргізуге байланысты мәселелерді талқылай отырып, жергілікті атқарушы органдарын топырақ іздестірулерінің басталғаны туралы ақпарат бергеннен кейін басталады.

      20. Аумақпен жалпы маршруттық танысу топырақтың таралу заңдылықтарын анықтау, суреттерде немесе фотожоспарларда топырақтың шифрын ашу белгілерін анықтау, сондай-ақ бар жолдармен және жолсыз жолдармен жүруді белгілеу үшін қажет.

      Маршруттық танысу жөніндегі жұмыстар жер бедерінің әртүрлі элементтерін, алқаптарды қиып өтетін ерекше маршрут бойынша жүргізіледі және ең типті орналасқан жерлерде негізгі қималардың негізін салумен қатар жүреді.

      21. Топырақты далалық зерделеу маршруттық қозғалыстармен, сондай-ақ ілмектер немесе кірме жолдар әдісімен бар жолдарды пайдалана отырып, жүргізіледі. Маршруттар мен кескіндерді салу алдын-ала кешке жоспарланады, бірақ далалық зерттеп-қарау барысында түзетіледі. Топырақты далалық картографиялау барысында алдын-ала белгіленген және жаңадан таңдалған пункттерде топырақ кескіндері салынады.

      22. Табиғи жағдайлар (жер бедері, өсімдік жамылғысы, топырақ түзуші жыныстар, ылғалдану) біркелкі болған кезде топырақ түсірілімінің дәлдігіне қол жеткізу үшін маршруттық жолдарды салу жиілігі және кескіндерді салу тығыздығы осы алаңда азаяды. Табиғи жағдайлар әр түрлі болған кезде маршруттық жолдарды салу жиілігі және кескіндерді салу тығыздығы ұлғаяды.

      23. Кескіндер негізгі, жартылай шұңқырлар және қазбашықтар болып бөлінеді.

      24. Кескіндердің, жартылай шұңқырлардың және қазбашықтардың жиынтық санын салу тиісінше 1:4:5 қатынасында жүргізіледі.

      Талдауға, зерттеп-қаралған аумақтың 1000 (бір мың) гектарындағы (бұдан әрі – га) талдауға тағайындалатын шартты кескіндердің шамамен алынған саны осы Әдістемеге 4-қосымшаға сәйкес топырақты зерттеп-қарау масштабына және аумақтың күрделілік санатына байланысты айқындалады.

      25. Жазықтарда кескіндер алдыңғы қабырғасы күнге қаратыла салынады. Тауларда кескіндер беткей бойымен салынады, алдыңғы қабырға беткейден жоғары салынады.

      26. Кескіндерді салу пункттері картографиялық негізде немесе осы Әдістеменің 5-қосымшасына сәйкес қазбалардың шартты белгілеріне сәйкес ғарыштық суреттерде, аэрофотосуреттерде бекітіледі.

      Топырақ қазбалары (кескіндер, жартылай шұңқырлар және қазбашықтар) өздерінің бірыңғай нөмірленуі, су-физикалық қасиеттерін – басқаларды айқындау алаңдары бар.

      27. Кескіндер, жартылай шұңқырлар және қазбашықтар координаттары GPS (Global Positioning System) навигациялық аспаптың, компастың немесе бағдарламалық қамтылымның көмегімен белгіленеді. Жергілікті жерге байданыстыру және жұмыс фотожоспарына салу үшін қолда бар нүктелі, алаңды немесе сызықтық объектілер, жол қиылыстары, тригопункттер пайдаланылады.

      28. Негізгі кескіндер топырақтың толық бейінін зерделеу үшін неғұрлым типті орындарда салынады және кескіннің жалпы тереңдігі кемінде 80 (сексен) сантиметр және 200 (екі жүз) сантиметрден аспайтын, алдыңғы қабырғасының ені 60 (алпыс) сантиметрге дейінгі барлық қат-қабаттар мен аналық жыныстың үстіңгі бөлігін 20 (жиырма) сантиметр ашады. Кескінде қиыршық тас, тығыз жыныстар немесе су болған жағдайда, негізгі топырақ кескіндісінің тереңдігі тығыз жыныстың ашылу тереңдігімен немесе судың пайда болуымен шектеледі.

      29. Жартылай шұңқырлар негізгі кескіндер сияқты типті жерлерде салынады және топырақ типтерін және ең маңызды топырақ қасиеттерінің кеңістіктегі түрленуін анықтауға қызмет етеді. Жартылай шұңқырлардың тереңдігі 80 (сексен) сантиметрден 100 (жүз) сантиметрге дейін, ені 60 (алпыс) сантиметрге дейін ауытқып отырады.

      30. Қазбашықтар негізгі кескіндермен және жартылай шұңқырлармен анықталған және сипатталған жекелеген топырақ контурларының шекараларын нақтылау үшін қызмет етеді. Қазбашықтармен 2-3 (ек-үш) негізгі қат-қабатты ашу топырақтардың жекелеген тектік және түрлік белгілерін (қарашірік қат-қабатының қалыңдығы, карбонаттылық, кебірлілік, сортаңдық) айқындауға мүмкіндік береді.

      Қазбашықтарды осы аумақта күрт көзге түсетін және заңды түрде қайталанатын ұсақ контурларды растау үшін пайдаланады.

      31. Кескіндерді сипаттау үшін осы Әдістемеге 6-қосымшада ұсынылған "Топырақ сипаттамасының далалық журналы" титул парағының нысаны келтіріледі. Далалық журналда кескін осы Әдістемеге 7-қосымшаға сәйкес нысан бойынша сипатталады.

      32. Топырақ кескіндерінің бланкілері түзетулер енгізу үшін қарапайым графит қарындашпен толтырылады, бұл ретте алдын ала топырақтың толық атауы беріледі.

      33. Негізгі кескіндердегі топырақтың морфологиялық белгілерін сипаттау толығымен, қысқартусыз жүргізіледі, жартылай шұңқырларда және қазбашықтарда осы Әдістемеге 8-қосымшаға сәйкес топырақтың морфологиялық белгілерін қысқартылған индекстері бойынша жүргізіледі.

      34. Ыза суларының орналасу тереңдігіне (метрмен) байланысты ылғалдандыру түрі бойынша топырақты жүйелеу осы Әдістемеге 9-қосымшаға сәйкес жүргізіледі, бар құдықтар мен ұңғымалар пайдаланылады.

      35. Барлық негізгі кескіндерден және кейбір жартылай шұңқырлардан химиялық талдаулар жүргізу үшін топырақ үлгілері алынады. Іріктеу генетикалық қат-қабаттардан бөлінген кескін сипатталғаннан кейін жүргізіледі. Топырақ үлгісінің салмағы - әрқайсысы кемінде 0,5 (нөл бүтін оннан бес) килограмм. Үлгілер генетикалық қат-қабаттардан тұтас таспалық бағанасы бар кескіннің тазаланған сипатталатын қабырғасынан алынады.

      36. Табиғи алқаптарда жоғарғы қат-қабаттың барлық тереңдіктегі үлгісі алынады. Бұрын жыртылған алқаптарда топырақ үлгілері жырту қат-қабатынан оның барлық тереңдігіне, жырту қат-қабатының тығыздығы немесе осы қабаттардың қалыңдығы бойынша басқа да белгілері (құрылымы, түсі) бойынша айқын сараланған аудандарда, ал жел эрозиясы байқалған жағдайда – бөлек, жоғарғы 10 (он) см бөлігінен және оның қалыңдығының төменгі бөлігінен, және міндетті түрде жер асты қат-қабатынан алынады.

      37. Ыза суы пайда болған кезде кескіндерден осы Әдістемеге 10-қосымшаға сәйкес ыза суларының минералдану дәрежесін есептеу үшін су сығындысын химиялық талдауға 0,5 (нөл бүтін оннан бес) л көлемінде сынама алынады.

      38. Суару үшін жарамдылығын бағалау үшін өзендер мен құдықтардан алынған үлгілер талданады.

      39. Іріктелген топырақ үлгілері қапшықтарға буып-түйіледі және байланады. Қапшықтарға – ауылдық округті; аудан мен облысты, кескін нөмірін және іріктеу тереңдігін көрсете отырып, жазады.

      Топырақ үлгісінің әрқайсысына осы Әдістемеге 11-қосымшаға сәйкес топырақ үлгісінің заттаңбасы толтырылады, ол үлгі буып-түйілген кезде ішіне салынады. Бір кескіннен алынған үлгілерді бірге буып-түйеді. Үлгілерді құрғақ, жақсы желдетілетін жерде сақтау керек, ылғалды және дымқылдарын кептіру керек.

      Талдау үшін су сынамаларын шөлмектерге құяды, тығындармен жабады, бөтелкеге заттаңба байлайды.

      40. Топырақ, топырақ түзуші жыныстар мен ыза суларының үлгілері кескінділерді сипаттау кезінде далалық журналда тіркеледі.

      41. Әртүрлі топырақ қазбаларында (шартты кескін) талдау жасалатын үлгілердің шамамен алынған саны осы Әдістемеге 12-қосымшаға сәйкес жасалады.

      Кебірлі топырақтарда және тұзданудың төмен және орташа дәрежесіндегі кебірлерде сіңіру қабілеті мен алмасатын натрийді айқындау талдауларының орнына сіңірілген кальций, натрий және магнийге тапсырыс береді.

      Зертханалық талдау жүргізу үшін зертханаға топырақ үлгілерін беру кезінде осы Әдістемеге 13-қосымшаға сәйкес талдау үшін зертханаға тапсырылған топырақ үлгілерінің ведомосі жасалады.

      42. Талдауға топырақ үлгілері алынатын салынған кескіндер мүмкіндігінше барлық типтерді, кіші типтерді, түрлерді және негізгі өзге түрлерді қамтуы керек, сондай-ақ айтарлықтай алаңдарды алып жатқан және маңызды өндірістік маңызы бар топырақтар үшін жеткілікті қайталануды (кемінде үш) қамтамасыз етуі керек.

      43. Зерделенген топырақ кескіндерінің, жер бедерінің, өсімдіктердің, басқа да жергілікті жерде айқындалған ландшафт элементтерінің және топыраққа шаруашылық әсер етудің негізінде далада топырақ контурларын, топырақ түрлерінің таралу учаскелерін немесе кешенді топырақ жамылғысын орнатады және картографиялық негізге (ғарыштық суреттер, аэрофотосуреттер, фотожоспарлар, топографиялық карта) салады.

      44. Ұзақ уақыт өңдеу, суару, құрғату салдарынан туындаған айқын көрінетін өзгерістері бар топырақтар жеке контурлармен бөлінеді.

      45. Өту қиын жерлерде (таулар, ормандар, батпақтар) шағын репрезентативті учаскелерді – кілттерді егжей-тегжейлі генетикалық-географиялық талдауға және топырақ жамылғысының бір типті құрылымымен ірі аумақтарда алынған деректерді интерполяциялауға негізделген кілт әдісі қолданылады. Негізгі тексеріп-қарау орындары мен кілттердің мөлшері аумақпен маршруттық танысу кезеңінде нақтыланады.

      46. Әртүрлі топырақ жамылғысы бар жерлерде топырақ кешендері бөлінеді. Кешендер әртүрлі типтегі топырақтың ұсақ дақтарының жиі (бірнеше метрден немесе ондаған метрден кейін) кезектесуін, сирегірек өзінің дамуында, және салыстырмалы биіктіктердің 0,5-1 (нөл бүтін оннан бес) м-нен ауытқуымен 1-2 (бір-екі) шаршы метрден (бұдан әрі - м2) бірнеше ондаған шаршы метрге дейін жер бетінің біркелкі еместігін білдіретін микрорельеф элементтерімен жиі байланысты өзара шартталған кіші типтерді білдіреді. Кешеннің әр компонентін сапалы бағалау әр түрлі, бірақ зерттеліп-қаралатын аумақта мұндай алаңдарды шаруашылықта пайдалану мүмкіндігі жалпы алғанда кешеннің топырақ қасиеттерімен анықталады.

      47. Кешенді контурлар құрамы кемінде үш компоненттен аспайды.

      Әрбір компоненттің салыстырмалы қатысуы мынадай градацияларды ұстана отырып, таралу алаңы бойынша пайызбен көрсетіледі: 10%-ға дейін (он), 10-нан 30%-ға дейін (оннан отызға дейін), 30-дан 50%-ға дейін (отыздан елуге дейін). Егер компоненттің үлестік қатысуы 50%-дан (елуден) жоғары болса, онда кешеннің негізгі (фондық) компоненті ретінде оның сандық шамасын көрсетпей қабылданады. Әрбір компоненттің контурға пайыздық қатысуы тексеріп-қарау барысында көзбен шолып байқалады. Негізгі учаскелер зерттеліп-қаралатын аумақтың тән элементтерінде орналасады. Жалпы алаңы картаға түсірілетін аумақтың 20-25%-ды (жиырма-жиырма бес) құрайды.

      48. Картада бөліп көрсетілген топырақ контуры контурдың көлеміне байланысты бір немесе бірнеше кескіндермен негізделеді. Бұл ретте, контурда бөлінген және едәуір алаңды алып жатқан әрбір топырақ типі кемінде бір негізгі кескінмен сипатталады. Кішкентай, жиі қайталанатын бірдей контурлар ұқсастық бойынша бөлінеді.

      Топырақ жамылғысы біркелкі болмаған кезде топырақ айырмашылықтарын бөліп көрсету идентификатор өсімдіктерімен негізделуі мүмкін.

      49. Контурдағы топырақтар шифрлармен белгіленеді. Топырақтың тұздану, сортаңдану және тастану дәрежелері көзбен шолып белгіленеді.

      50. Топырақ іздестірулердің негізгі құжаты топырақ картасы болып табылады.

      Топырақ картасының дәлдігі – онда көрсетілген топырақтың орналасуының олардың жергілікті жердегі жағдайына сәйкестік дәрежесі. Берілген масштабтағы топырақ картасының дәлдігіне қолданылатын картаграфиялық негіздің түрі мен сапасы әсер етеді.

      Топырақ контурлары шекараларының жылжуының рұқсат етілген шамасы (қателік шамасы) топырақ контурлары арасындағы шекаралардың айқындылық дәрежесіне байланысты.

      Топографиялық карталарда анық көрсетілген және ғарыштық түсірілім немесе аэрофототүсірілім материалдарында жақсы көрінетін жергілікті жерде айқын көрінген шекараларда топырақ шекараларының жылжуы карталарда: топографиялық картада жұмыс істеген кезде ± 1 миллиметр (бұдан әрі – мм) (бір) және ± 2 (екі) мм аспайды. Топырақ картасының дәлдігі ең алдымен картаның масштабына байланысты, ол топырақ контурлары шекараларының жылжуының шекті рұқсат етілген мөлшерін және топырақ контурларының минималды өлшемдерін анықтайды.

      Топографиялық карталарда автоморфты топырақтың жазық учаскелері мен жартылай гидроморфты топырақтың жазық төмендетулері арасындағы қат-қабаттардың өзіндік үлгісімен көрсетілген, ғарыштық түсірілім немесе аэротүсірілім материалдарында бөлінетін жергілікті жерде анық көрсетілген шекаралар үшін топырақ контурларының шекаралар карталарында жылжуы: ғарыштық түсірілім немесе аэрофототүсірілім материалдары бойынша жұмыс кезінде ± 2 (екі) мм және топографиялық карта бойынша жұмыс кезінде ± 4 (төрт) мм.

      Жергілікті жерде айқын көрінбейтін шекаралар үшін (біртіндеп ауысулар) кез келген негізде жұмыс істеген кезде оларды картада ± 10 (он) мм-ге дейін, өте жайпақ беткейлерде нашар шайылған және шайылмаған топырақтар арасында, сортаңдану дәрежесі әртүрлі топырақтар арасында жылжытуға жол беріледі.

      51. Осы Әдістемеге 14-қосымшаға сәйкес әртүрлі масштабтағы топырақ карталарында көрсетілуге жататын ең кіші топырақ контурының өлшемдері топырақ картасындағы топырақтар арасындағы шекаралардың айқындылық дәрежесін ескере отырып белгіленеді, ал сызықтық (ұзартылған) үшін – шегі қатар шекаралар арасында 2 (екі) мм құрайды.

      Топырақ картасында көрсетілуге жататын топырақ контурларының көрсетілген өлшемдері кешенділік компоненттеріне жатпайды.

      52. Далада шектес ауылдық округтермен шекаралар бойынша контурлардың алдын ала жиынтығын жүргізу керек.

      53. Топырақтың физикалық қасиеттерін зерделеу ірі масштабты топырақ іздестірулерінің құрамдас бөлігі болып табылады және тек егістікте ғана жүргізіледі, топырақтың неғұрлым толық сипатталуына, олардың агроэкономикалық, мелиорациялық және технологиялық ерекшеліктеріне арналады.

      Негізгі көрсеткіштерде физикалық қасиеттерді зерделеу бағдарламасы топырақ жұмыстарын жалпы жоспарлау кезеңінде белгіленеді және дала кезеңінің басында нақтыланады. Топырақты зерттеп-қарау масштабына және күрделілік санатына байланысты топырақтың физикалық қасиеттерін анықтаудың бір нүктесімен сипатталатын есептеу алаңдары осы Әдістемеге 15-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

      54. Су эрозиясы байқалған аудандарда толық бағдарлама бойынша суармалы және көлбеу (көлбеу 3 (үш) градустан жоғары), қалған егістікте – қысқартылған бағдарлама бойынша осы Әдістемеге 16-қосымшаға сәйкес топырақтың физикалық қасиеттерін анықтау тізбесі негізінде зерттеулер жүргізіледі.

      55. Толық немесе қысқартылған бағдарлама бойынша физикалық қасиеттерді зерттеу жүргізілуі керек топырақтар, сондай-ақ физикалық қасиеттерді зерделеу пункттері топырақты далалық картографиялау процесінде, ал бұрын жасалған топырақ картасы болған кезде оның негізінде белгіленеді.

      56. Бірнеше іргелес жер пайдаланушыларды қамтитын зерттеліп-қаралатын аумақтың үлкен көлемінде осы алапта анықталған топырақтың барлық алуан түрлілігінің физикалық қасиеттерін айқындауды қамтамасыз етуге ұмтылу қажет, бұл орындалған зерттеулердің нәтижелерін кеңінен экстраполяциялауға мүмкіндік береді. Жұмыстарды неғұрлым ұтымды ұйымдастыру мақсатында іргелес жер пайдаланушылардың аумағында ұқсас жағдайларда таралған әртүрлі топырақты қамти отырып, бір жер пайдалануда физикалық қасиеттерді айқындаудың бірқатар нүктелерін шоғырландыруға жол беріледі.

      57. Жаңа перспективалы суармалы учаскелер немесе ескі суармалы учаскелер топырағының физикалық қасиеттерін зертханалық жағдайларда осы мақсат үшін арнайы алынған құрылымы бұзылмаған топырақ үлгілері немесе монолиттер бойынша осы Әдістемеге "Топырақтың физикалық қасиеттерін зерделеу және бағалау әдістерінің қысқаша сипаттамасы" 17-қосымшаға сәйкес айқындайды.

4-тарау. Камералдық кезең

      58. Далалық топырақ іздестірулер материалдарын камералдық өңдеу мынадай жұмыс түрлерінен тұрады:

      1) зертханалық талдаулар және оларды өңдеу;

      2) электрондық цифрлық топырақ картасының түпкілікті түпнұсқасын жасау;

      3) топырақты агроөндірістік топтастырудың картограммасын, топырақтың жел эрозиясы, топырақтың су эрозиясы, топырақтың сортаңды және сортаңдану, топырақтың артық ылғалдануы, топырақтың тастылығы картограммаларын жасау;

      4) топырақ контурларының алаңдарын топырақ картасының түсінік сөздердеріне енгізу;

      5) жүргізілген жердің ірі масштабты топырақ іздестірулерінің нәтижелері бойынша очерк жазу.

      59. Зертханалық зерттеулер нәтижесінде жер қыртысы мен топырақтың мынадай физика-химиялық сипаттамалары анықталады:

      1) механикалық (гранулометриялық) құрамы;

      2) микроагрегат құрамы;

      3) қарашірік (гумус);

      4) топырақ ерітіндісінің реакциясы (рН);

      5) сіңіру сыйымдылығы;

      6) сіңірілген негіздердің сомасы;

      7) сіңірілген натрий;

      8) көмірқышқыл;

      9) гипс;

      10) жалпы азот, фосфор, калий;

      11) жылжымалы азот, фосфор, калий;

      12) су сорындысы;

      13) ауыр металдар;

      14) пестицидтер мен мұнай өнімдерінің қалдықтар саны;

      15) су талдауы;

      16) карбонаттарды анықтау (CO2).

      60. Суармалы жерлердегі топырақтың тұздану себептерін және жердің мұнай өнімдерімен ластануын анықтау үшін қосымша зертханалық талдаулар тағайындау қажет.

      61. Топырақ талдауларының орындалуы туралы деректер талдаушының жұмыс дәптеріне енгізіледі, оған зертхана меңгерушісі қол қояды және топырақтанушыға береді.

      Зертханада жүргізілген топырақ талдауларының сапасы:

      1) оларды зертханаға тапсырған кезде талдаудың барлық түрлері мен әдістері бойынша (талданатын топырақ үлгілерінің жалпы мөлшерінің 2%-на (екі) дейін);

      2) қайта бақылау талдаулары жүргізілген кезде зертхана меңгерушісінің тағайындауы бойынша 5-10%-ға (бестен онға дейін) тексеріледі.

      Зертханадан алынған топырақты талдау нәтижелері бар ведомосты топырақтың негізгі және шифрланған үлгілері бойынша деректерді салыстыру арқылы тексереді.

      Топырақ үлгілері топырақ іздестірулер материалдарын мұрағатқа және тапсырыс берушіге тапсырғанға дейін сақталады.

      62. Талдамалы деректер негізінде осы Әдістемеге 18-қосымшаның топырақтың морфологиялық белгілері кестесінің нысанына сәйкес және далалық материалдар (топырақ қазбаларын сипаттаудың далалық журналы) далалық топырақ картасындағы топырақтың атауын нақтылайды және оған түзетулер енгізеді. Топырақтың әртүрлілігі бойынша мынадай кестелер жасалады:

      1) осы Әдістемеге 19-қосымшаға сәйкес нысан бойынша су сорындысының нәтижелері;

      2) осы Әдістемеге 20-қосымшаға сәйкес нысан бойынша топырақтың жалпы талдаулары бойынша кесте;

      3) осы Әдістемеге 21-қосымшаға сәйкес нысан бойынша механикалық талдау нәтижелерінің кестесі.

      63. Картада бөліп көрсетілген барлық топырақ, топырақ үйлесімі мен кешендерінің тізімі нақтыланады. Осы тізім негізінде осы Әдістемеге 22-қосымшаға сәйкес нысан бойынша топырақ картасына түсінік сөздер жасалады.

      64. Электрондық цифрлық топырақ картасының түпкілікті нұсқасын жасау үшін нақтыланған далалық топырақ картасынан (фотожоспарлар, аэротүсірілімдерді контактілі басып шығару, топографиялық карта) дайындалған жұмыс негізіне талданатын топырақ қазбалары, топырақ контурларының шекаралары және топырақ контурының шифры көшіріледі.

      65. Картадағы және түсінік сөздердегі топырақтың механикалық құрамы тың топырақтар үшін А қат-қабаты бойынша (жыртылған топырақ үшін – жырту қабаты бойынша), қабықты және ұсақ сортаң топырақтар үшін – А және В1 қат-қабаттарының физикалық саздақтың орташа өлшенген құрамы бойынша қойылады. Топырақты гранулометриялық (механикалық) құрамы бойынша жіктеу осы Әдістемеге 23-қосымшада келтірілген. Топырақтың қаңқалылығын анықтау үшін осы Әдістемеге 24-қосымшаға сәйкес қаңқа дәрежесі бойынша (қиыршық тас, қабыршақ, шақпатас – 1 мм-ден 3 мм-ге дейін (бірден үшке дейін) бөлшектер) топырақтың жіктемесін пайдаланады.

      66. Топырақты қарашірік қат-қабатының қалыңдығы және ұсақ топырақ қалыңдығы бойынша бөлу осы Әдістемеге 25-қосымшаға сәйкес жүргізіледі. А немесе Ажырту жоғарғы қат-қабытындағы қарашіріктің құрамы бойынша топырақты қарашірінділік бойынша бөлу осы Әдістемеге 26-қосымшаға сәйкес жүргізіледі. Сонымен қатар осы Әдістемеге 27-қосымшаға сәйкес топырақтың қарашірік жай-күйінің көрсеткіштері бөліп көрсетілген.

      Қазақстанның негізгі топырақтары үшін көміртектің азотқа ара қатынасы (С:N) осы Әдістемеге 28-қосымшаға сәйкес жүргізіледі. Жылжымалы магний бір қалыпты хлорлы калий ерітіндісінің сіріндісінде айқындалады.

      67. Өңдеп-өсірілетін дақылдарға байланысты (100 (жүз) грамм топыраққа миллиграмм Р2О5) фосфаттардың жылжымалы нысандарымен қамтамасыз етілуі бойынша топырақты топтастыру осы Әдістемеге 29-қосымшаға сәйкес жүргізіледі. Өңдеп-өсірілетін дақылдарға байланысты (100 (жүз) грамм топыраққа миллиграмм К2О) жылжымалы калиймен қамтамасыз етілуі бойынша топырақты топтастыру осы Әдістемеге 30-қосымшаға сәйкес жүргізіледі. Өңдеп-өсірілетін дақылдарға байланысты (100 (жүз) грамм топыраққа миллиграммда) азотпен қамтамасыз етілуі бойынша топырақты топтастыру осы Әдістемеге 31-қосымшаға сәйкес жүргізіледі. Алма ағашы мен жүзім үшін топырақтың жылжымалы фосформен және калиймен қамтамасыз етілуі осы Әдістемеге 32-қосымшаға сәйкес жүргізіледі. Дәнді, отамалы, жеміс және жидек дақылдары үшін жылжымалы магний құрамы бойынша топырақты осы Әдістемеге 33-қосымшаға сәйкес топтастыру. Қазақстан топырағындағы жылжымалы микроэлементтер мөлшерінің сипаттамасы (килограммына миллиграмм) осы Әдістемеге 34-қосымшаға сәйкес сипатталады.

      68. Топырақтың жалпы фосформен қамтамасыз етілу дәрежесі осы Әдістемеге 35-қосымшаға сәйкес бөлінеді.

      69. Топырақтың карбонаттылығын анықтау үшін оларды осы Әдістемеге 36-қосымшаға сәйкес топырақтың НСl 10%-нан көпіршуі және СаСО3 мөлшері бойынша тексереді. Көпіршу тереңдігі бойынша топырақтың карбонаттылығы мен сілтілік дәрежесі осы Әдістеменің 37-қосымшасына сәйкес айқындалады. Топырақтың карбонаттылық дәрежесін СаСО3 мөлшері бойынша топтастыру осы Әдістемеге 38-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

      70. Топырақтың өзекті қышқылдығын сипаттау кезінде осы Әдістемеге 39-қосымшаға сәйкес топырақ ерітіндісінің осы реакциясы пайдаланылады. Ажырту қат-қабатындағы рН 8,9-дан жоғары болған кезде өткір сілтілі тобына жатқызылады.

      Әртүрлі дақылдар үшін рН оңтайлы мәнін анықтау осы Әдістемеге 40-қосымшада келтірілген. Жеміс дақылдары үшін әртүрлі тереңдіктегі топырақ ортасы (рН) реакциясының мәні осы Әдістемеге 41-қосымша бойынша жүргізіледі. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында алма бақтары үшін рН максималды мәндерін (метрлік қабатта) және оның өнімділігіне әсер етуін белгіленді.

      Алма ағашының өнімділігіне ең жоғары рН мәндері (метрлік қабатта) және түзету коэффициенттері осы Әдістемеге 42-қосымшада келтірілген. ҚазҒЗТжСИ деректері бойынша жеміс ағаштарының қурауы рН 8,6-8,7-ден жоғары сілтілі топырақтарда кездеседі. Жеңіл саздақты механикалық құрамдағы ашық түсті сұр топырақтарда алма ағашының қанағаттанарлық өсуі және жеміс беруі су рН 8,8-8,8 болған кезде байқалады.

      Жоғарылаған сілтілік микроэлементтердің (мырыш, бор, кейде мыстың да) қолжетімділігінің төмендеуіне алып келеді.

      71. Кальций, магний алмасау құрамы, сіңірілген негіздердің қосындысы және сіңірілген негіздердің қосындысымен қанықтылығы бойынша топырақты топтастыру осы Әдістемеге 43-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

      72. Топырақтың қасиеттерін сипаттау үшін химиялық көрсеткіштермен қатар осы Әдістемеге 44-қосымшаға сәйкес топырақтың негізгі су-физикалық көрсеткіштері пайдаланылады.

      73. Топырақтың тұздануын анықтау осы Әдістемеге 45-қосымшаның негізінде жүргізіледі.

      74. Кескіндердің талдамалық деректері мен бөліп көрсетілген топырақ контурлары негізінде түпкілікті электрондық топырақ картасы жасалады.

      75. Топырақ іздестірулері нәтижелерін іс жүзінде пайдаланудың дұрыстығы мен толықтығы үшін топырақ картасына жердің санаттары мен сыныптарының (топырақты агроөндірістік топтастыру) картограммасы дайындалады, оның көмегімен топырақ жамылғысының өндірістік маңызды ерекшеліктері қарапайым және көрнекі түрде көрсетіледі және топырақ іздестірулер нәтижелеріне көмекші ретінде арнайы түсіндіру беріледі.

      76. Жер санаттары мен сыныптарының (топырақтарды агроөндірістік топтастыру) картограммасы түпкілікті топырақ картасынан жасалады.

      Жердің санаттары мен сыныптарының (топырақты агроөндірістік топтастыру) картограммасы топырақты зерттеудің кешенді, мақсатты қорытындысы болып табылады. Топырақты агроөндірістік топтастыру мүмкіндік береді:

      1) алқаптар мен ауыспалы егістер құрамында әртүрлі топырақты пайдалану мүмкіндіктерін салыстыруға;

      2) жер пайдаланушыларды агротехниканы саралауға қатысты бағдарлауға;

      3) тыңайтқыштарды қолдануға;

      4) жайылымдар мен шабындықтарды түбегейлі жақсартуға тарту мүмкіндіктеріне;

      5) мелиорациялық іс-шаралар жүргізуге және жер пайдаланудың нақты топырақ жағдайлары мен жер пайдалану бағытына (мамандануына) қатысты жер пайдалану мен егіншіліктің дұрыс жүйесін жүзеге асырудың басқа да тараптарына.

      77. Жердің санаттары мен сыныптарын топтастыру бір жүйеде жердің ауыл шаруашылығына жарамдылығы бойынша жердің өндірістік-генетикалық жіктелуін, табиғи-ауыл шаруашылығын аудандастыруды және жердің сапалық жай-күйі бойынша есепке алу топтарын біріктіреді.

      78. Жердің жарамдылық санаттары – табиғи-ауыл шаруашылығы аймақтары мен таулы аймақтардың оқшауланған бөліктерін ауыл шаруашылығы өндірісі үшін басымды негізгі алқаптар түрлеріне пайдалану орынды.

      79. Жер сыныптары – топырақтың айырмашылығы, олардың механикалық құрамы мен топырақ түзуші жыныстары бойынша, сондай-ақ жер бедері мен ылғалдану жағдайлары бойынша жарамдылық санаттарының оқшауланған бөліктері. Жердің әр сыныбы жерді пайдалану технологиясының ортақтығын, оларды құнарландыруды, жер өнімділігін арттыру әдістерінің бағытын және оларды қорғауды анықтайтын табиғи және шаруашылық көрсеткіштердің жақындығымен сипатталады.

      80. Топырақты жердің санаттары мен сыныптарына (агроөнеркәсіптік топтар) біріктірудің негізгі өлшемшарттары мыналар болып табылады:

      1) бір топырақ-климаттық аймаққа (тік белдеуге), кіші аймаққа, таулы аймаққа тиесілігі;

      2) ұқсастықта көрінетін топырақтың генетикалық жақындығы:

      топырақ бейінінің, әсіресе үстіңгі топырақ қат-қабаттарының морфологиялық құрылымы;

      топырақ түзуші жыныстар және топырақтың механикалық құрамы;

      топырақтың негізгі физикалық қасиеттері, олардың су, ауа және жылы режимдері;

      химиялық, физика-химиялық қасиеттерін, қоректік заттардың құрамы мен қорын сипаттайтын көрсеткіштер;

      3) топырақ жатқан жер бедері;

      4) топырақ контурларының біртектілік дәрежесі, олардың шамасы, конфигурациясы;

      5) топырақтың құнарлылығын төмендететін, оларды пайдалануды қиындататын (тұздану, эрозияға ұшырау, тастармен ластану) және мелиорациялық іс-шараларға қажеттілікті айқындайтын елеулі ерекшеліктер мен қасиеттер көрсеткіштерінің бір типтілігі мен бір өлшемділігі.

      81. Жерді олардың ауыл шаруашылығында жарамдылығы бойынша жіктеу негізінде жерді жіктеу осы Әдістеменің 46-қосымшасына сәйкес бөлінген жер санаттары мен сыныптарының (агроөндірістік топтардың) толық сипаттамасы келтіріледі. Жіктеу бөлімдері рим және араб цифрларымен көрсетіледі. Рим цифларымен – жердің жарамдылық санаттары. Араб цифрларымен – жер сыныптары.

      82. Жер санаттары мен сыныптарының картограммасында жер санаттары мен сыныптарының (топырақтың агроөндірістік топтарының) нөмірлері тиісінше рим және араб цифрларымен белгіленеді.

      83. Осы Әдістемеге 47-қосымшаға сәйкес жер санаттары мен сыныптарының картограммасына түсінік сөздерде ұсынылған жерлердің бөлінетін санаттары мен сыныптарының (топырақтың агроөндірістік топтарының) контурлары әртүрлі қарама-қарсы түстерге (бірінші санат – сұр түс, екінші – жасыл, үшінші – сары, төртінші – күлгін, бесінші – қызғылт сары, алтыншы – көгілдір, жетінші – қызыл) боялады. Топырақ контурларының шекараларын олардың индекстерімен, егер олар жер сыныптарының (топырақтың агроөнеркәсіптік топтары) нөмірлері мен санаттарын жазуға кедергі жасамаса, сақтауға болады. Картограммаға бөлінген жерлердің санаттары мен жарамдылық сыныптарының алаңдары жердің санаттары мен сыныптарының картограммасына түсінік сөздерге енгізіледі.

      84. Топырақ картасын және жер санаттары мен сыныптарының картограммасын, мөртабанмен және картушпен графикалық ресімдеу жүргізіледі.

      85. "Топырақ (жерді пайдалану атауы) және оларды пайдалану жөніндегі ұсынымдар" очеркі жасалады. Очерк топырақ картасына және оған ілеспе картограммаларға түсіндірме мәтін болып табылады. Очерк мынадай құрылым бойынша жасалады:

      1) титул парағы: мекеменің атауы, тақырыбы, очерк жасалған жылы, жұмысты орындаушылар мен басшылардың қолдары қойылған;

      2) мазмұны – мазмұны;

      3) кіріспе;

      4) жер пайдалану (ауылдық округ) туралы жалпы мәліметтер;

      5) табиғи жағдайлар;

      6) топырақ;

      7) жер санаттары мен сыныптарының сипаттамасы (топырақты агроөндірістік топтастыру) және оларды дұрыс пайдалану жөніндегі ұсынымдар.

      86. Кіріспеде іздестіру мақсаттары, міндеттері, масштабы, өткен жылдардағы іздестірудің пайдаланылған жоспарлы негізі мен материалдарының сипаттамасы, өткізілген қазбалардың жалпы саны, талдауға іріктелген кескіндердің саны, жұмыстар мен талдауларды орындау әдістемесі, далалық және камералдық жұмыстарды жүргізу уақыты, орындалған жұмыстардың көлемі, орындаушылар мен жауапты басшылар көрсетіледі.

      87. Жалпы мәліметтерде есептік тоқсанның, жер пайдаланудың немесе учаскелердің атауы, географиялық және әкімшілік орналасуы, жер пайдаланудың және негізгі ауыл шаруашылығы алқаптарының жалпы алаңы, шаруашылықты ұйымдастыру уақыты, бағыты мен мамандануы, егіс алқаптарының құрылымы, агротехника және зерттелген аумақ шегіндегі егіншіліктің жай-күйі көрсетіледі.

      88. Табиғи жағдайлар мынадай құрылым бойынша сипатталады:

      1) климат туралы негізгі орташа көпжылдық мәліметтер – жауын-шашын, температура, құрғақшылықтың жиілігі мен ұзақтығы, гидротермиялық коэффициент және ылғалдану коэффициенті, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, жел режимі, аңызақ жел, шаңды дауылдар, булану, топырақтағы өнімді ылғал қоры, топырақтың пісіп-жетілу күні (топырақтың су-физикалық қасиеттерін зерттеу деректері бойынша), климаттың топырақ түзілу процесіне (қолда бар әдеби деректер бойынша) әсері;

      2) жер бетінің құрылымы: аумақтың негізгі геоморфологиялық бөліктері, олардың морфометриялық параметрлері, топырақ пен жер бедерінің байланысы;

      3) аналық жыныстар, олардың генезисі, механикалық құрамы, тұздануы, гипстілігі, карбонаттылығы (ең тән 3-5 талдау келтіріледі), әртүрлі жыныстардың аумақтық таралуы, жыныстардың оларда қалыптасқан топырақтың қасиеттеріне әсері;

      4) жер үсті және ыза сулары: өзендер, көлдер, ескі арналар, ағынды жылғалар, жасанды су айдындары. Су тасқынының уақыты мен сипаты, селдің өтуі туралы мәліметтер. Ыза суларының қоректену көздері, пайда болу тереңдігі, режимі, химиясы, ағынды сулардың сипаты, олардың топырақтың тұздануы мен батпақтануына әсері, сондай-ақ топырақ түзілудің жалпы процестеріне және ауыл шаруашылығы дақылдарының өсіп-өнуіне әсері. Дренаждық желінің болуы және тиімділігі;

      5) өсімдік жамылғысы: өсімдіктер қауымдастықтарының қысқаша сипаттамасы, үстем өсімдіктер, индикаторлар, өсімдік топтарының топырақтың негізгі кіші типтерімен, түрлерімен және әртүрлерімен орайласуы, проекциялық жамылғы.

      89. Топырақ бөлімінде жер пайдалану орналасқан топырақ аймағын, кіші аймағын анықтай отырып, топырақ жамылғысы сипатталады. Осы аумақтағы топырақ орналасуының жалпы схемасы баяндалады.

      90. Топырақтың генетикалық сипаттамасы жүйелі тізім тәртібімен түрлер бойынша беріледі. Жер бедері бойынша жату жағдайлары, топырақ түзуші және төсеніш жыныстар, сумен қоректену типі, шаруашылықта пайдалану түрі мен мерзімі, құнарландырылуы баяндалады. Қазіргі және алдыңғы топырақ зерттеулерінің нәтижелері бойынша топырақтың морфологиялық, химиялық, физикалық қасиеттеріне сипаттама беріледі. Соңғысының негізінде топырақ түзілу процесінің сипаты мен бағытының өзгеруі (қайталама тұздану, эрозия, батпақтану, құрғау) туралы тұжырым жасалады. Бұл ретте, бірнеше түрлермен немесе әртүрлермен ұсынылған типтер мен кіші типтерде ең көп таралған немесе күрт ерекшеленетін түрлерге (әртүрлілігіне) толық сипаттама беру керек, ал қалғандары үшін белгілер мен қасиеттердегі негізгі ауытқуларды ғана жүргізген жөн.

      91. Топырақтың жеке қасиеттерін сипаттаудың егжей-тегжейлі дәрежесі әрбір нақты жағдайда қасиеттердің өндірістік маңыздылығымен анықталады.

      92. Мәтінде топырақ түрін сипаттау кезінде осы топырақтың қасиеттерін сипаттайтын заттардың (қарашірік, жалпы азот және фосфор, жылжымалы фосфор және калий) құрамы бойынша көрсеткіштерді (минимум-максимум), сипаттама бланкілерінен типтік топырақтар бойынша морфометриялық параметрлерді келтіре отырып, жалпыланған сипаттама беріледі. Барлық кестелік материалдар мен типтік кескіндердің сипаттамалары қосымшаға енгізіледі. Топырақтардың химиялық, физика-химиялық, су-физикалық қасиеттерінің деректері өңделеді, түрлері бойынша жүйеленеді және кесте нысанында қосымшаға енгізіледі.

      93. Морфологиялық, химиялық және физикалық қасиеттерді зерделеу нәтижелері бір-бірімен салыстырылады, топырақтың агрономиялық сипаттамасы және топырақты агроөндірістік топтастыру (жер санаттары мен сыныптары) және ұсыныстарды әзірлеу үшін пайдаланылатын табиғи жағдайлар туралы мәліметтермен байланыстырылады, бұл очерктің соңғы бөлімі болып табылады. Мұнда картограммадан туындайтын практикалық ұсыныстарды қамтитын картограммаға қысқаша түсініктемелер орналастырылады.

      94. Жұмыс материалдарын және топырақ іздестірулерінің түпкілікті материалдарының қор данасын сақтау үшін: топырақ сипаттамасының далалық журналдарын, топырақтың морфологиялық белгілерінің кестелерін, талдау үшін зертханаға тапсырылған топырақ үлгілерінің ведомостарын, топырақ пен ыза суларын талдау нәтижелерінің ведомостарын, сондай-ақ көбейтілген топырақ карталарын, картограммаларды және топырақ очеркін қамтитын іс қалыптастырылады.

      95. Топырақ картасы, картограммалар, топырақ очеркі мен түсінік сөздер 2 данада жасалады және тапсырыс берушіге беріледі.

1-параграф. Бұрын жүргізілген ірі масштабты топырақ іздестірулер материалдарын түзету

      96. Түзету бұрын жүргізілген іздестірулер материалдарына түзетулер енгізуді көздейді және мазмұнын толықтыруды, картадағы топырақ контурларының шекараларын нақтылауды немесе картографиялық қосымшаларды қайта жасауды, осы Әдістеменің талаптарына сәйкес өткен жылдардағы ірі масштабты іздестірулер материалдарын келтіруді қамтиды.

      97. Ірі масштабты топырақ іздестірулер материалдарының мынадай бес тобы түзетуге жатады:

      1) суарылмайтын жерлер үшін – 15 (он бес) жыл, суармалы жерлер үшін – 10 (он) жыл зерттеп-қарау кезеңінің ескіру мерзіміне жеткен материалдар;

      2) жер пайдалану жоспары топырақ картасын жасауға негіз болған материалдар;

      3) кемінде екі жылдық кезеңнің түбегейлі мелиорациясы (құрғату, суару) жүргізілген шаруашылықтардың, сондай-ақ соңғы 3-5 (үш-бес) жыл кезеңінде эрозияның, әсіресе желдің қарқынды процестері орын алған шаруашылықтардың материалдары;

      4) құрамы бойынша қатерсіз, бірақ іздестірулер шекаралары жер пайдаланудың қазіргі шекараларымен сәйкес келмейтін немесе соңғы 3 (үш) – 5 (бес) жылда алқаптардың шаруашылықішілік елеулі өзгерістері болған материалдар;

      5) құрамында топырақ картасы аэрофототүсірілім немесе топографиялық карта негізінде сапалы жасалған, қосымшалар (картограмма, очерк) жоқ не тиісті сапаға сәйкес келмейтін материалдар.

      98. Ірі масштабты іздестірулер материалдарында жоюға жататын кемшіліктер картаның өзіне де, оның ілеспе картографиялық және мәтіндік қосымшаларына да қатысты болуы мүмкін.

      Топырақ картасында мынадай кемшіліктер болуы мүмкін:

      1) топырақ картасында көрсетілген жекелеген контурлардың топырақ картасы жасалған жоспарлы негіздің сапасының төмен болу салдарынан, түбегейлі мелиорация жүргізу, топырақтың құнарланған нұсқаларының пайда болуы, олардың дұрыс пайдаланылмауы (эрозия, су басу, батпақтану) салдарынан табиғатқа сәйкес келмеуі;

      2) картада көрсетілген шаруашылық шекараларының, алқаптардың шекаралары мен түрлерінің қазіргі уақытта нақты бар шекараларға сәйкес келмеуі;

      3) бұрынғы нұсқаулар мен нұсқаулықтар карталарда қандай да бір маңызды деректерді көрсетуді көздемегендіктен, топырақтың жеңілдетілген сыныптамасы қолданылғандықтан топырақ картасы мазмұнының жеткіліксіз толықтығы;

      4) картада бөліп көрсетілген негізгі топырақ атауларының олардың қазіргі заманғы номенклатурамен сәйкес келмеуі;

      5) топырақты контурлаудың жеткіліксіздігі (картадағы контурларды бөлу дәлдігі және топырақтарды дұрыс генетикалық айқындамау).

      99. 97-тармақта көрсетілгендер қатарынан 30%-дан (отыз) артық кемшіліктер болған кезде топырақ картасы бастапқы зерттеп-қарау материалдарын пайдалана отырып қайта жасалуы тиіс.

      100. Топырақ картасының ілеспе қосымшаларына мынадай кемшіліктер тән болуы мүмкін:

      1) осы Әдістеме бойынша талап етілетін картограмманың немесе топырақ очеркінің болмауы;

      2) талдаулардың шектеулі саны, топырақтың физикалық-химиялық қасиеттері бойынша далалық және зертханалық деректердің болмауы салдарынан картограмма мазмұнының жеткіліксіздігі;

      101. Өткен жылдардың топырақ іздестірулерін түзету жөніндегі қандай да бір материалдарды және алдағы жұмыстардың көлемдерін түзету қажеттілігі мен кезектілігін зерделеу нәтижелері бойынша аумағында түзету жөніндегі жұмыстар жоспарланып отырған шаруашылықтардың тізімі жасалады.

      Тізімде:

      1) шаруашылық атауы және әкімшілік аудан;

      2) іздестірулер жылы және іздестірулерді орындаған ұйымның атауы;

      3) алаңы (жалпы);

      4) топырақ іздестірулер орындалған негіз типі;

      5) жер пайдаланудың жай-күйі туралы, оның аумағындағы әртүрлі мелиорациялар және осы шаруашылықтың жеріне әсер еткен көршілес жерлердегі байырғы мелиорациялар туралы мәліметтер;

      6) қолда бар топырақ картасының қысқаша сипаттамасы;

      7) осы материалдар жататын топты, картаны түзету жөніндегі алдағы жұмыстардың қысқаша тізбесі және жұмыс көлемі;

      8) картограммалардың болуы немесе болмауы (егер картограммалар бар болса, онда қандай және олар түзетуді қажет ететінін көрсету);

      9) түзету жұмыстары процесінде жасалатын картограммалар тізбесі;

      10) топырақ очеркі бар ма және оның осы Әдістеменің талаптарына сәйкестігі;

      11) түзетуге, толықтыруға не қайта жасауға жататын очерк бөлімі;

      12) жалпы осы шаруашылықтың аумағындағы түзету жұмыстарының көлемі;

      13) түзету жұмыстарының жүргізілуі жоспарланып отырған негіз типі көрсетіледі.

2-параграф. Топырақ карталарын түзету

      102. Топырақ картасын түзету сапалы картографиялық негіздер болған кезде жүргізіледі.

      Түзету кезінде қолданылатын ғарыштық суреттердің немесе аэрофотосуреттердің масштабы түзетілетін картаның масштабынан үленірек, тең немесе сәл кішірек.

      Фотожоспардың масштабы түзетілетін картаның масштабына тең немесе одан үлкенірек.

      Топырақ картасын түзету үшін түзетілетін картаның түпнұсқалары және оның ілеспе құжаттары, сондай-ақ енгізілген кескіндері бар жұмыс далалық топырақ картасы және кескіндердің сипаттамаларын қамтитын далалық журналдар пайдаланылады.

      103. Камералдық кезең жұмысы топырақты зерттеп-қараудың барлық материалдарын, топырақ картасын және шаруашылық топырағы туралы очеркті зерделеуден басталады.

      104. Келесі кезең ғарыштық түсірілім немесе аэрофототүсірілім материалдарын зерделеу және топырақ картасын аэротүсірілімдердегі аумақтың бейнесімен салыстыру болып табылады, нәтижесінде жергілікті жердің ландшафтына байланысты топырақтың таралу заңдылықтары туралы объективті түсінік қалыптасады, әртүрлі топырақтардың шифрларын ашу белгілері белгіленеді, түзетілетін карта қамтитын топырақ контурларын бөлудегі дәлсіздіктің алғашқы жуықтауында анықталады.

      105. Кескіндердің орналасу нүктелері салынған далалық топырақ картасы және кескіндердің далалық сипаттамалары бар журналдар негізінде кемшіліктер анықталады және топырақ контурларының кескіндермен қамтамасыз етілуі талданады.

      106. Адамның шаруашылық қызметімен байланысты топырақ жамылғысында өзгерістер болып жатқан аумақты (топырақтың жақсаруы немесе нашарлауы) фотобейнені талдау арқылы белгілейді. Танаптың көлемі, олардың бейнесінің түсі, олардың бетінде дақтардың болмауы немесе болуы, тұздар "жиналымдарының", эрозиялық жырмалардың бейнесі топырақ жамылғысының күйін анықтауға арналған тірек белгілері болып табылады.

      107. Бастапқы материалдар мен ғарыштық түсірілім немесе аэрофототүсірілім деректерін талдау негізінде аэросуреттердің шифрларын ашу арқылы жаңартылған топырақ картасының алдын ала макеті жасалады. Ғарыштық түсірілім немесе аэрофототүсірілім материалдарымен жұмыс істеу тәсілдері, оларды жұмысқа дайындау, шифрларын ашу, топырақ контурын негізге көшіру топырақ картасын жасау кезіндегі жұмысқа ұқсас.

      108. Бастапқы топырақты зерттеп-қарау кезінде салынған кескіндердің желісі ескеріледі және бірінші кезекте кескіндермен қамтамасыз етілмеген контурларда кескіндерді (негізгі және бақылау) салу орындары белгіленеді.

      109. Далалық жұмыстарды жүргізу кезінде камералдық талдау және жергілікті жерде тексеруді талап ететін аэрофотосуреттер немесе ғарыштық суреттер бойынша түзету нәтижесінде бөлінген топырақтың барлық контурларына қарап-тексеру жүргізіледі. Далалық жұмыстар кезінде маршруттар желісі жаңа орындарда кескіндер салу қажеттілігіне нақтыланады.

      110. Далалық жұмыстар алдыңғы жүргізілген іздестірулерден кейін жер пайдалану жағдайында болған өзгерістер, жүргізілген мелиорациялар, топырақ жамылғысында жаңа құбылыстардың пайда болуы туралы ақпарат алудан басталады. Нәтижесінде даладағы топырақты міндетті түрде зерттеу орындары, кескіндерді салу пункттері және маршрут схемалары нақтыланады.

      111. Топырақ картасын түзету бойынша далалық жұмыстарды жүргізу үшін негізгі кескіндер, жартылай шұңқырлар мен қазбашықтар салынады. Негізгі кескіндер түсірілім сәтінен бастап топырақта болған өзгерістерді анықтау үшін, сондай-ақ картада бұрын көрсетілмеген даулы және жаңадан бөліп көрсетілген контурларды диагностикалау үшін салынады. Барлық негізгі кескіндерден және бірқатар жартылай шұңқырлардан талдауға топырақ үлгілері алынады.

      Негізгі топырақ кескіндерінің саны зертханалық талдауларға топырақ үлгілері таңдап алына отырып, зерттеп-қарау масштабымен және күрделілік санатымен айқындалады. Негізгі топырақ кескіндері бастапқы топырақ іздестірулер кезінде бұрын салынған кескіндермен біріктіріледі. Жартылай шұңқырлар мен қазбашықтардың саны 1:1 (бір бірге) шамамен алынған қатынасында анықталатын қазбалардың жалпы санының кемінде 25% (жиырма бес) сәйкес келеді, сондықтан масштаб күрделілігінің үшінші санатында 1:25 000 негізгі кескіндер, жартылай шұңқырлар мен қазбашықтар арасындағы қатынас 1000 (мың) гектарға 2,5 (екі бүтін оннан бес): 2 (екі): 2 (екі) болады.

      Кескіндер санын анықтау өлшемшарттары зерттелетін жер пайдалану алаңы және тексерудің күрделілік санаты болып табылады. Егер жаңадан бөлінген контурлардың арасында жиі қайталанатын қайталану байқалса, онда кескінділерді кескінділер салуға тән учаскесі бар контурларға салуға рұқсат етіледі, ал басқалары аэрофототүсірілім бойынша дешифрленеді (жылғаларға, су ойпаңдарына ұштастырылған контурлардың қалдырылып кеткен көп саны).

      112. Түбегейлі мелиорация (құрғату, суару) жүргізілген аумақта топырақ картасын түзету кезінде далалық жұмыстар кезеңінде ең алдымен топырақтың неғұрлым динамикалық қасиеттері: тұздардың пайда болу тереңдігі, ыза суларының пайда болу тереңдігі мен минералдануы, қарашірік қат-қабатының қалыңдығы зерттеледі. Механикалық құрам сияқты тұрақты сипаттамалар бақылау үшін таңдамалы түрде тексеріледі.

      113. Талдауға үлгілерді іріктеу кезінде мынадай материалдарды басшылыққа алу қажет:

      1) жүзеге асырылған шаруашылық ықпал жасау нәтижесінде топырақ қасиеттерінің өзгеруі болжанатын учаскелердің топырақ сипаттамасын алу;

      2) қосымша бөліп көрсетілген контурлардың топырақ сипаттамасын алу;

      3) түзетілетін картада жаңадан бөліп көрсетілетін топырақты дұрыс диагностикалау, топырақ түрлерінің бастапқы анықтауларын іріктеп бақылау, олардың сипаттамаларын, оның ішінде талдамалық сипаттамаларын тереңдету мақсатында топырақ сипаттамасын алу.

      114. Талдауларды алғаннан кейін топырақ картасының түпкілікті түпнұсқасын жасайды.

      115. Егер ірі масштабты іздестірулер материалдары қатерсіз болса, бірақ жер пайдаланушылардың қазіргі шекаралары бұрынғы жер пайдаланушылардың шекараларына сәйкес келмесе немесе ол жерде алқаптар құрамында және оларды пайдалануда елеулі өзгерістер болса, жаңа жер пайдалану жоспарының шекараларында қолданыстағы топырақ карталарын (немесе олардың бөліктерін) біріктіру қажет. Егер аумақтың бір бөлігінде топырақты зерттеп-қарау болмаса немесе қолданыстағы топырақ картасы түзетуді талап етсе, топырақтық зерттеп-қарауды жүргізу ұсынылады.

3-параграф. Картограмма мен очеркті түзету

      116. Топырақ картасы құрамының оның әртүрлі бөліктерінде 20-25%-ға (жиырма-жиырма бес) өзгеруі топырақты агроөндірістік топтастыру бойынша барлық материалды қайта құрылымдауға әкеп соғады, тиісінше жер санаттары мен сыныптарының картограммасы (топырақты агроөндірістік топтастыру) және оларды пайдалану жөніндегі ұсынымдар қайта құрылуға жатады. Топырақты агроөндірістік топтастыруды қайта құру үшін бастапқы материалдар (бұрынғы жылдардағы материалдарды түзету тәртібімен) түзетілген топырақ картасы және далалық түзету жұмыстары кезеңінде жиналған, егістіктердің өнімділігі, олардың тарихы туралы мәліметтер және бұрын жиналған (алғашқы топырақ іздестірулер кезінде) және түзету кезеңінде алынған басқа да мәліметтер болып табылады.

      117. Очерк соңғы камералдық кезеңде орындалады. Оны құрастырудың бастапқы материалы болып түзетілген топырақ картасы және қосымша жиналған далалық және зертханалық-талдамалық материал пайдаланылады. Түзетілетін картограмма мен очерктің бастапқы материалы кіріспеде зерттелетін объектінің топырақ жамылғысындағы өзгерістер, сондай-ақ осы өзгерістердің себептері туралы көрсетіле отырып, толық көлемде пайдаланылады.

4-параграф. Жұмыстарды бақылау және қабылдау

      118. Топырақ іздестіру бойынша жұмыстарды бақылау мен қабылдаудың мақсаты – бағдарламаға сәйкес келетін жұмыстардың көлемі мен толықтығы және қолданыстағы нұсқаулардың талаптары бойынша сапалы материалдарды белгіленген мерзімде алу, сондай-ақ жұмыстарды ұйымдастыру мен жүргізудегі қателерді дер кезінде жою.

      119. Далалық жұмыстарды бақылау оларды орындау барысында жүзеге асырылады. Дала жұмыстарын қабылдау осы Әдістемеге 48-қосымшаға сәйкес нысан бойынша актімен ресімделеді.

      Акт бір данада жасалады және бақылаушы тұлғада қалады, актінің көшірмесі жұмыс орындаушысына беріледі.

      Актіде жұмыстарды бақылау және қабылдау нәтижесінде анықталған кемшіліктер көрсетіледі.

      Түзетуге жататын жұмыс көлемі бақылаушы тұлға белгілеген мерзімде пысықталады және кемшіліктерге жол берген тұлғаның есебінен жүргізіледі.

      120. Далалық және камералдық жұмыстарды бақылау және қабылдау кезінде мыналарға:

      1) далалық құжаттаманы жүргізудің дұрыстығы мен ұқыптылығына;

      2) топырақтың пайда болу жағдайларын сипаттаудың толықтығы мен толық егжей-тегжейлігіне;

      3) генетикалық қат-қабаттар бойынша топырақ сипаттамасының дұрыстығы мен толықтығына, топырақ атауының олардың морфологиялық сипаттамасына сәйкестігіне;

      4) зерттелетін аумақ бойынша кескіндер мен ұңғымалар орналасуының және өтуі тереңдігінің дұрыстығына;

      5) кескіндерді, ұңғымаларды және контурларды негізге салудың дұрыстығына;

      6) топырақ контурларының негізге бөлінуі мен салынуының дұрыстығына;

      7) далалық топырақ картасын тұрақты жасалуына;

      8) топырақ үлгілерін алудың дұрыстығына, оларды талдау үшін уақтылы іріктеуге;

      9) үлгілерді зертханаға уақтылы жіберілуіне;

      10) жұмыс кестесінің болуына және орындалуына;

      11) алдыңғы тексерулер кезінде жасалған нұсқаулардың орындалуына;

      12) картаға түсінік сөздердің жазылуының дұрыстығына;

      13) топырақтың генетикалық сыныптамасының талдамалық деректермен негізделуіне;

      14) жердің санаттары мен сыныптары (топырақтың агроөндірістік топтамасы) бойынша белгіленіп отырған топырақ топтамасының және оларды игеру жөніндегі іс-шаралар жүйесінің дұрыстығына;

      15) шектес парақтардағы шекаралар мен контурларды байланыстырудың дұрыстығына;

      16) карталар мен очерк мазмұнының, ресімделуінің осы Әдістеменің талаптарына сәйкестігіне ерекше назар аударылады.

      121. Цифрлық форматта орындалған, дискіге жазылған далалық материалдар (журналдар, ведомостар, жоспарлар, карталар), зертханалық талдаулардың түпнұсқа ведомостары және карталар жұмысты жүргізетін ұйымның мұрағатында сақталады. Топырақ картасының түпнұсқасы, кескіндер түсірілген далалық топырақ картасы, далалық журналдар топырақ картасы кезекті түзетілгенге дейін сақталады, ал үлгілер талданған кескіндердің сипаттамалары, сондай-ақ топырақтың морфологиялық белгілерінің кестелері тұрақты сақталуға жатады.

      122. Топырақ очеркісінде қамтылған топырақты ұтымды пайдалану жөніндегі ұсынымдарды жергілікті атқарушы органдар жер учаскелерінің меншік иелерімен және ауыл шаруашылығы алқаптарын ұтымды пайдалану жөніндегі жер пайдаланушылармен бірлесе отырып, іс-шаралар жоспарын әзірлеуі үшін жұмыстар орындалған жылдан кейінгі жылдың бірінші тоқсанында жергілікті атқарушы органдарға жолдайды.

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
1-қосымша

Ірі масштабты топырақ іздестірулерді жүргізу күрделілігі бойынша аумақ санаттары

Санат

Санат сипаттамасы

бірінші

Жазықты, әлсіз бөлшектелген жер бедері, біркелкі, топырақ түзуші жыныстары мен топырақ жамылғысы бар орманды дала, дала, шөлейттті және шөлді аймақтардың аудандары. Біркелкі және шағын кешенді топырақ контурлары зерттелетін алаңның 90 %-дан астамын алып жатыр.
Біркелкі топырақ контурлары деп бір түрімен ұсынылған контурларды түсіну керек;
Шағын кешенді топырақ контурлары деп кешенді құрайтын топырақтардың қаситеттері мен генезисі жақын бола тұра, 30 %-ға дейінгі бағынышты компоненті бар және кешенге кіретін топырақтар әр типті бола тұра, 10 %-ға дейінгі бағынышты топырақтары бар топырақ контурларын түсіну керек.

екінші

1) Айқын оқшауланған элементтерге бөлшектелген жер бедері, біркелкі, топырақ түзуші жыныстары мен күрделі емес топырақ жамылғысы бар орманды дала, дала, шөлейттті және шөлді аймақтардың аудандары. Біркелкі және шағын кешенді топырақ контурлары зерттелетін аумақтың 90 %-дан астамын алып жатыр;
2) Эрозияға ұшыраған топырақ алаңы 10-20 % бірінші санаттағы аумақтар.

үшінші

1) Ойлы-қырлы, бөлшектелген жер бедері, әртүрлі топырақ түзуші жыныстары, біркелкі емес топырақ жамылғысы бар орманды дала, дала, шөлейттті және шөлді аймақтардың аудандары;
2) Зерттелетін алаңның 60-80 %-ын алып жатқан біркелкі және шағын кешенді топырақ контурлары бар бірінші санаттағы аумақтар;
3) Эрозияға ұшыраған топырақ алаңы 20-40 % бірінші санаттағы аумақтар;
4) Зерттелетін алаңның 80-90 %-ын алып жатқан біркелкі және шағын кешенді топырақ контурлары бар екінші санаттағы аумақтар;
5) Эрозияға ұшыраған топырақ алаңы 10-20 % екінші санаттағы аумақтар;
6) Қайталама тұздану белгілері жоқ жақсы жай-күйдегі суармалы жерлер;
7) Қайталама және қалдық батпақтану белгілері жоқ жақсы жай-күйдегі құрғатылған жерлер.

төртінші

1) Бөлшектелген жер бедері, алуан түрлі топырақ түзуші жыныстары немесе 20-40 % эрозияға ұшыраған топырағы бар орманды дала, дала, шөлейтті және шөлді аймақтар аймақтардың аудандары;
2) Топырақ жамылғысының кешенділігі мен эрозияға ұшырауы қатты дамыған орманды дала, дала, шөлейтті және шөлді аумақтар. Біркелкі және шағын кешенді топырақ контурлары зерттелетін аумақтың 40-60 %-ын алып жатыр;
3) Топырақ жамылғысы күрделі емес, орманды және бұталы (алаңның 20 %-нан аз) жайылмалар, қорыстар, өзен атыраулары;
4) Ормансыз таулы және бөлшектелген тау етегіндегі аумақтар;
5) 15 %-ға дейінгі алаңда қайталама тұздану белгілері бар суармалы жерлер;
6) 15 %-ға дейінгі алаңда қайталама немесе қалдық батпақтану белгілері бар құрғатылған жерлер.

бесінші

1) Топырақ жамылғысының кешенділігі мен эрозияға ұшырауы қатты дамыған орманды дала, дала, шөлейтті және шөлді аумақтар. Біркелкі және шағын кешенді топырақ контурлары зерттелетін аумақтың 40 %-дан азын алып жатыр;
2) Топырақ жамылғысы күрделі емес, біркелкі емес жайылмалар, қорыстар, өзен атыраулары (20 %-дан астам аумақта алуан түрлі механикалық құрам, тұздану, батпақтану және орман жамылғысы);
3) 15 %-дан астам аумақта қайталама тұздану белгілері бар суармалы жерлер;
4) 15 %-дан астам аумақта қайталама немесе қалдық батпақтану белгілері бар құрғатылған жерлер (ауыл шаруашылығына жарамсыздау жерлерде (нашар дамыған топырақтар, байырғы жыныстардың көп бөлігінің қатысуымен контурлар, шөп-шаламды, мамықты сортаңдау жерлер) топырақты зерттеп-қарау жүргізілген кезде күрделілік санаты бір градацияға төмендетіледі).

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
2-қосымша

Күрделілік санаттары бойынша бір топырақ кескініне (қазбашықтарды қоса алғанда) келетін гектар саны

Топырақты түсірілімдер масштабы

Күрделілік санаттары бойынша
бір кескінге гектар саны

Картадағы бағыттар арасындағы қашықтық, сантиметрмен

Жергілікті жердегі бағыттар арасындағы қашықтық, метрмен

I

II

III

IV

V

I

II

III

IV

V

I

II

III

IV

V

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

1:500

1,5

0,8

0,5

0,12

0,06

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-


0,8

0,4

0,3

0,08

0,04











1:1000

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-


1,5

1,0

0,8

0,6

0,4











1:2000

4,0

3,2

2,6

2,0

1,0

7,0

6,3

5,5

4,5

3,5

140

125

110

90

70


2,5

2,0

1,5

1,0

4,5











1:5000

10

8,0

6,5

5,0

3,0

6,0

5,4

4,8

4,0

3,0

300

270

240

200

150

















1:10000

25

20

16

12

10

5,0

4,5

4,0

3,5

2,5

500

450

400

350

250

















1:25000

100

80

65

50

30

4,0

3,6

3,2

2,6

2,0

1000

900

800

650

500

















1:50000

200

160

130

100

60

3,0

2,7

2,4

2,0

1,5

1500

1350

1200

1000

750

















1:100000

470

375

320

250

175

2,5

2,2

2,0

1,6

1,3

2500

2200

2000

1600

1300

















  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
3-қосымша

Топырақ танушының далалық жұмыстарына арналған далалық жабдықтың және материалдардың тізімі

      1. 8 есе үлкейтетін призматикалық дүрбі.

      2. Орауыш қағаз (крафт) және қапшықтар.

      3. Тығындары бар сыйымдылығы 0,5 литр шөлмектер.

      4. Киім-кешек қабы (рюкзак).

      5. Топырақты сипаттау журналы.

      6. Жай, химиялық және түрлі-түсті қарындаштар (жиынтық).

      7. Кеңсе желімі.

      8. Кеңсе кнопкалары, қағаз қыстырғыштар.

      9. Компас.

      10. Курвиметр.

      11. Үшкір және жалпақ күректер.

      12. 2-5 есе үлкейтетін жиналмалы лупа.

      13. Масштаб сызғыш.

      14. Клеенка (тігінші) метрі немесе рулетка.

      15. Асхана пышағы немесе кең қашау.

      16. Планшет папкасы.

      17. Резеңке пипетка-тығына бар мықты флакондағы 10%-ды тұз қышқылы.

      18. Сүймен, қайла.

      19. Зертханаға тапсырылатын топырақ үлгілерінің тізімдемесі.

      20. Су үлгілерін консервілеуге арналған толуол.

      21. Сызғыштар.

      22. Шпагат.

      23. Global Positioning System – жаһандық позициялау жүйесі – қашықтықты, уақытты өлшеуді қамтамасыз ететін және дүниежүзілік координаттар жүйесіндегі орналасқан жерін анықтайтын спутниктік навигация жүйесі.

      24. Шатыр.

      25. Жазғы арнайы киім.

      26. Қысқы арнайы киім.

      27. Жазғы, қысқы бәтеңкелер.

      28. Жиналмалы төсек.

      29. Орындықтары бар дала үстелі.

      30. Фотожоспарларға арналған сейф.

      31. Жаһандық позициялау жүйесіне арналған батареялар.

      32. Құрылыс қолғаптары.

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
4-қосымша

Зерттеп-қаралған аумақтың 1000 (бір мың) гектарындағы талдауға тағайындалатын шартты кескіндердің шамамен алынған саны

Топырақты зерттеп-қарау масштабы

Күрделілік санаттары


бірінші

екінші

үшінші

төртінші

бесінші

1

2

3

4

5

6

1:2000

60

80

100

120

140

1:5000

10

15

20

25

30

1:10000

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

1:25000

1,0

1,5

2,5

3,5

4,0

1:50000

0,5

0,75

1,0

1,3

1,5

1:100000

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
5-қосымша

Қазбалардың шартты белгілері

□ 5

негізгі кескін және оның нөмірі



■ 6

химиялық талдауға үлгілері бар негізгі кескін және оның нөмірі



∆ 8

жартылай шұңқыр және оның нөмірі



▲9

химиялық талдауға үлгілері бар жартылай шұңқыр және оның нөмірі



Х 10

қазбашық және оның нөмірі



◊ 2

топырақтың су-физикалық қасиеттерін айқындау алаңы және оның нөмірі

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
6-қосымша

      Нысан

Топырақ сипаттамасының далалық журналы

      _________________________________________________________________________

      (жер пайдалану)

      _________________________________________________________________________

      _________________________________________________________________________

      (аудан)

      _________________________________________________________________________

      (облыс)

      кескін № _________________ __________________ бастап ___________________ дейін

      Кескіндер саны:

      негізгі __________________________________________________________________

      жартылай шұңқыр __________________________________________________________

      қазбашық _________________________________________________________________

      Топырақты зерттеп-қарау

      ________ "____" _____________________ бастап

      ________ "____" _____________________ дейін жүргізілді.

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
7-қосымша

      Нысан

№ ____ кескін

      __________________________________________________________________________

      (топырақ танушының тегі)                               (сипаттау күні)

      __________________________________________________________________________

      (облыс, аудан, жер пайдалану)

      __________________________________________________________________________

      (кескінді байланыстыру)

      __________________________________________________________________________

      (алқап және оның жай-күйі – дақыл, шөп басқан,

      __________________________________________________________________________

      өсімдік жамылғысы, жобалық жамылғы)

      __________________________________________________________________________

      (топырақ бетінің жай-күйі)

      __________________________________________________________________________

      (жалпы жер бедері)

      __________________________________________________________________________

      мезобедер (жер бедері элементі, алаңы бойынша

      __________________________________________________________________________

      басым контур аумағындағы

      __________________________________________________________________________

      беткейлердің экспозициясы мен тіктігі градуста), микробедер

      __________________________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      (топырақ түзуші және төсеніш жыныстар)

Қима тереңдігі (сантиметр)

Көпіршіктілік
(сантиметр)

СаСО3 жиналымдары

Гипс

Тез ерігіш
тұздар

Тот дақ-тар

Глей дақ-тары

Ыза суларының тереңдігі (метр) және минералдануы,
1 литрге грамм

әлсіз

аса

тереңдігі (сантиметр) және пішіні

саны
(астын сызу)

тереңдігі (сантиметр) және пішіні

саны
(астын сызу)

тереңдігі (сантиметр) және пішіні

саны
(астын сызу)

тереңдігі
(сантиметр)





көп
аз


көп
аз


көп
аз




      __________________________________________________________________________

      (контурдың агроөндірістік сипаттамасы – біртектілік немесе кешенділік,

      _________________________________________________________________________

      контурдағы компоненттердің пайыздық арақатынасы,

      _________________________________________________________________________

      өндірістік бағалау)

      Топырақтың анықтамасы

      1) далалық _______________________________________________________________

      2) түпкілікті ______________________________________________________________

Топырақ бейіні сипаттамасы

Қат-қабаттардағы қасиеттер мен белгілер

Генетикалық қат-қабаттардың белгіленуі, орналасу тереңдігі және қалыңдығы, сантиметрмен






Жағындылар






Түсі






Механикалық құрамы






Ылғалдылығы






Құрылымы






Тығыздығы
(байланыстылығы)






Көпіршуі
(сипаты,
тереңдігі)






Кеуектілігі (қуыстылығы)






Түбірлер
(көп, аз)






Кірікпелер мен жаңа жаралымдар






Ауысу сипаты






Үлгі алу
тереңдігі






      Топырақтанушының қолы _______________________

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
8-қосымша

Топырақтың морфологиялық белгілерін қысқартылған индекстері

1.Түсі

ҚрҚ – қарқынды қара

ҚС – қара сұр

СҚ – сұр қоңыр

СлҚ – сұрлау қара

АшС – ашық сұр

ҚҚ – қара қоңыр

СҚ – сұр қара

АС – ақ сұр

АшҚ – ашық қоңыр

ҚлҚ – қоңырлау қара

ҚңС – қоңырлау сұр

АСҚ – ақшыл сары қоңыр

ҚңҚ – қоңыр қара

ЖС – жасылдау сұр

СрҚ – сары қоңыр

ҚңС – қоңыр сұр

КС – көгілдірлеу сұр (көкшіл сұр)

ҚзҚ – қызыл қоңыр

КС – күлгін сұр

ҚҚң – қара қоңыр

ЖҚ – жасылдау қоңыр

Қ – қоңыр

АҚ – ашық қоңыр

ҚҚ – қара қоңыр




2. Механикалық құрамы

АС – ауыр сазды

АСқ – ауыр саздақ

Қт – құмайт

С – сазды

Сқ – саздақ

Қ – құмды

ЖС – жеңіл сазды

ЖСқ – жеңіл саздақ





3. Ылғалдылығы

Қ – құрғақ

Ы – ылғалды

С – сулы

Бл – балғын

Д – дымқыл





4. Құрылымы

ІШ – ірі шойтасты

ІТ – ірі түйіршікті

Пс – пластинкалы

ҰШ – ұсақ шойтасты

ҰТ – ұсақ түйіршікті

Ж – жапырақты

ІК – ірі кесекті

Ұ – ұнтақты

Қ – қабыршақты

К – кесекті

ІБ – ірі бағаналы

Қс – құрылымсыз

ҰК – ұсақ кесекті

Б – бағаналы

Т – тақталы

ІЖ – ірі жаңғақша

ҰБ – ұсақ бағаналы

ҰП – ұсақ призматикалық

Ж – жаңғақша

ІП – ірі призматикалық


ҰЖ – ұсақ жаңғақша

П – призматикалық





5. Тығыздығы (орамдылығы)

Бк – біріккен

Т – тығыз

Б – борпылдақ

ӨТ – өте тығыз

СН – сәл нығыздалған

Қ – қалың


6. Көпіршіктілігі*

С – сәл

А – аса

Қ – қоңыр




7. Кеуектілігі (қуыстылығы)

ҰК – ұсақ кеуекті

КК – көз-көз немесе тесік-тесік

Ж – жарық

К – кеуекті

Қ – қуыс


Г – губкалы

Ж – жарықшақты





8, 9. Түбірлер, кірікпелер мен жаңа жаралымдар – сөзбен беріледі




10. Басқа қат-қабатқа ауысу сипаты

Б – біртіндеп, бір қалыпты

А – айқын

З – заклинсклармен (тілдік)

АК – анық көрінбейтін

Ө – өткір


  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
9-қосымша

Ыза сулардың орналасу тереңдігіне (метрмен) байланысты ылғалдану түрі бойынша топырақтар жүйелілігі

Төсеніш жыныстар

Ылғалдану түрі

ШЖт (шалғынды топырақты)
ШЖү (шалғынды жер үсті)

ШДжт (шалғынды-далалы топырақты)

ШДб (шалғынды-далалы жер үсті)

ШДжү (шалғынды-далалы, топырақты-жер үсті)

Д (дала)

С (суайырықтар)

Т (өзен, көл террасалары)

С (суайырықтар)

Т (өзен, көл террасалары)

С (суайырықтар)

Т
(өзен, көл террасалары)

В

Т (өзен, көл террасалары)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Орташа түйіршікті құмдар

< 1,0

1,0-1,5

1,0-2,5

2,0

3,0

1,0-2,0

1,0-3,0

> 1,5

> 2,5

Ұсақ түйіршікті құмдар

< 1,2

1,2-1,7

1,2-2,7

2,2

3,2

1,2-2,2

1,2-3,2

> 1,7

> 2,7

Құмайттар

< 1,7

1,7-2,2

1,7-2,2

2,7

3,7

1,7-2,7

1,7-3,7

> 2,2

> 3,2

Жеңіл саздақтар

< 2,5

2,5-3,0

2,5-4,0

3,5

4,5

2,5-3,5

2,5-4,5

> 3,0

> 4,0

Ауыр саздар мен орташа саздақтар

< 3,0

3,0-3,5

3,0-4,5

4,0

5,0

3,0-4,0

3,0-5,0

> 3,5

> 4,5

Ауыр саздақтар мен орташа саздар

< 4,5

3,5-4,0

3,5-5,0

4,5

5,5

3,5-4,5

3,5-5,5

> 4,0

> 5,0

Жеңіл саздар

< 4,0

4,0-4,5

4,0-5,5

5,0

6,0

4,0-5,0

4,0-6,0

> 4,5

> 5,5

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
10-қосымша

Ыза суларының минералдану дәрежесі

Р/с
№№

Топ

Тығыз қалдық (1 (бір) литрге грамм)

1

Тұщы

1,0-ден аз

2

Аз минералданған

1,0-3,0

3

Орташа минералданған

3,0-10,0

4

Қатты минералданған

10,0-50,0

5

Тұзды

50,0-ден жоғары

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
11-қосымша

Топырақ үлгісінің заттаңбасы

      Облыс ________________________________________ Аудан _____________________

      Жер пайдалану ____________________________________________________________

      № _____________ кескін

      Топырақ атауы _________________________________________________

      Қат-қабат және үлгінің тереңдігі "____" _______________________________________

      Топырақтанушы _____________________________________

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
12-қосымша

Әртүрлі топырақ қазбаларында (шартты кескін) талдау жасалатын үлгілердің шамамен алынған саны

Химиялық талдаулардың түрлері

Қара топырақ

Қызғылт

Қоңыр

Сұр топырақ

Кебірлі топырақтар мен кебірлер

Тұзданған топырақтар мен сорлар

топырақ қазбаларының түрлері

негізгі

жартылай щұңқыр, қазбашық

негізгі

жартылай щұңқыр, қазбашық

негізгі

жартылай щұңқыр, қазбашық

негізгі

жартылай щұңқыр, қазбашық

негізгі

жартылай щұңқыр, қазбашық

негізгі

жартылай щұңқыр, қазбашық

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Қарашірік

3-5

2-3

3-5

2

3-4

2

3-4

1

3-5

3-4

3-5

2

Жалпы азот

2-3

2-3

2-3

2

2-3

-

2-3

-

2

-

2

-

Жалпы фосфор

2-3

2-3

3

2

2-3

-

2-3

-

2

-

2

-

Гидролизделетін азот

2-3

2-3

3

2

2-3

2

2-3

2

2-3

2

-

-

Жылжымалы фосфор

2-3

2

3

2

2

2

2-3

2

2-3

2

2

-

Жылжымалы калий

2-3

2

3

2

2

3

2-3

2

2-3

2

2

-

Сіңіру қабілеті

-

-

-

-

-

-

-

-

3-4

3

3-4

3

Сіңірілген негіздер

3

3

3

3

3

2

3

2

-

-

-

-

Сіңірілген натрий

3

3-

3

3-

3

2-

3

-

3-4

2-3

3

-

Карбонаттардың СО2

4-5

2-3

4-5

3

3-5

3

4-5

2-3

4-5

2-3

4-5

3

Гипс

1-2

-

2

-

2-3

2

1-2

-

2-3

2

2-3

2

Механикалық талдау

4-5

2-3

4-5

2-3

3-5

3

4-5

3-4

3-5

3

3-5

3

Су сіріндісі:













толық

3-5

-

3-5

-

3-5

2

3-5

2

4-5

4-5

4-5

4

қысқартылған

-

2

2

2

-

2

-

2

3

2

-

-

рН

5

4

5-4

3

4

2

4

2

5

2

5

3

Ауыр
металдар

3

3

2-3

2-3

2-3

2-3

2-3

2-3

2

2

2

2

Барлығы:













  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
13-қосымша

      Нысан

Талдау үшін зертханаға тапсырылған топырақ үлгілерінің ведомосі

      __________________________________________________________________

      (жер пайдалану)

      __________________________________________________________________

      (аудан, облыс)

р/с №№

Топырақ кескінінің нөмірі

Қат-қабат, үлгінің тереңдігі (сантиметр)

Топырақ атауы

Талдау түрі

Ескертпе

















1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20























Барлығы





















      Басқарма басшысы ______________________________________ аты, әкесінің аты, тегі

                                    (қолы)

      Топырақтанушы ____________________ аты, әкесінің аты, тегі ____________________

                                    (қолы)

      Топырақ үлгілерін тапсырған ______________ аты, әкесінің аты, тегі ______________

                                                                  (күні және қолы)

      Қабылдаған ____ аты, әкесінің аты, тегі ____________________

      (күні және қолы)

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
14-қосымша

Әртүрлі масштабтағы топырақ карталарында көрсетілуі тиіс ең кіші топырақ контурының өлшемдері

Жер бетіндегі топырақтар арасындағы шекаралардың айқындылығы

Масштаб

1:50000

1:25000

1:10000

1:5000

1:2000

1

2

3

4

5

6

Айқын шекаралар

25 мм2________ 6,25 га

25 мм2_______ 1,5 га

25 мм2______ 0,25 га

10 мм2________ 0,03 га

10 мм2_______ 0,004 га

Анық шекаралар

50 мм2_______ 12,5 га

50 мм2______ 3,0 га

50 мм2_________ 0,5 га

30 мм2_______ 0,08 га

30 мм2_______ 0,012 га

Анық көрінбейтін шекаралар (топырақтың біртіндеп ауысуы)

400 мм2______ 100,0 га

400 мм2______ 25,0 га

400 мм2_______ 4,0 га

250 мм2________ 0,6 га

250 мм2________ 0,1 га

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
15-қосымша

Топырақты зерттеп-қарау масштабына және күрделілік санатына байланысты топырақтың физикалық қасиеттерін анықтаудың бір нүктесімен сипатталатын есептеу алаңдары

Топырақты түсіру масштабы

Топырақты зерттеп-қараудың күрделілік санаттары бойынша топырақтың физикалық қасиеттерінің кешенін анықтаудың бір нүктесімен қамтамасыз етілетін
егістік алаңы (мың гектар)


бірінші-екінші

үшінші

төртінші-бесінші

1:2000

0,3

0,2

0,1

1:5000

1,5

1

0,8

1:10000

5

4

3

1:25000

10

8

6

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
16-қосымша

Топырақтың физикалық қасиеттерін анықтау тізбесі

Топырақ қасиеттері

Толық бағдарлама бойынша

Қысқартылған бағдарлама бойынша

Қайда анықталады

1

2

3

4

Көлемдік салмағы

+

+

Далада және зертханада

Үлестік салмағы

+

+

Зертханада

Кеуектілігі

+

+

Есептеу арқылы

Микроагрегаттық құрамы
(механикалық құрамды анықтаумен біріктіріледі.)

+

-

Зертханада

Құрылымдық жай-күйі

+

+

Далада және зертханада

Су өткізгіштігі

+

-

Далада

Далалық ылғал сыйымдылығы

+

+

Далада

Өсімдіктердің солу ылғалдылығы

+

-

Зертханада

Қылтүтіктік жиектің жоғарғы шекарасы (ыза сулары жақын орналасқан кезде анықталады (3 метр және одан да жақын))

+

-

Далада

Қасиеттердің барлығы:

9

5


  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
17-қосымша

Топырақтың физикалық қасиеттерін зерделеу және бағалау әдістерінің қысқаша сипаттамасы

      1. Топырақтың көлемдік салмағы деп бұзылмаған, яғни табиғи түзілімдегі құрғақ (яғни 105-110ºС температурада кептірілген) топырақтың бір текше сантиметрінің (бұдан әрі – см3) граммен өлшенетін салмағын атайды (осы сан бір литрдегі құрғақ топырақтың килограммдары санын және оның бір текше метрдегі тонналары санын да білдіреді). Көлемдік салмақтың шамалары топырақтың жалпы сипаттамасы үшін пайдаланылуы мүмкін, бірақ оларды топырақтағы судың және басқа да заттардың салыстырмалы мөлшерін абсолюттік қорларға қайта есептеу үшін, кеуектілік пен ауа мөлшерін есептеп шығару үшін де пайдаланады.

      2. Қазіргі уақытта ТМД-да көлемдік салмақты айқындау үшін аспаптардың екі түрін шығарады. АМ-7 аспабының (Качинский аспабы) жиынтығына көлемі 100 және 500 см3 екі болат цилиндр-бұрғы, шағын цилиндрлерді топыраққа тігінен батыруға арналған бағыттағыш, цилиндрді топыраққа басып енгізуге немесе қағып кіргізуге арналған шомпол, балға, шағын күрек, күрекше, пышақ, цилиндрден үлгіні тасымалдайтын және оны өлшейті қақпақтары бар алюминий банкалар кіреді.

      3. Екінші БП-50 аспабының жиынтығына көлемі шамамен 550 см3 болат цилиндр-бұрғы, көлемі 500 см3 20 металл цилиндр және көлемі 250 см3 10 цилинд кіреді, олар бұрғыға енгізіледі және оларға бұзылмаған түзілімдегі үлгілер, бағыттағыш, шомпол, ауыр балға, шағын күрек, итергіш (бұрғыдан топырағы бар цилиндрді алып шығуға арналған құрылғы) салынады.

      АМ-7 аспабындағы үлкен бұрғы және БП-50 аспабындағы үлкен металл цилиндрлер борпылдақ топырақтардан үлгілерді алуға арналған, АМ-7 аспабындағы шағын цилиндр-бұрғымен, БП-50 аспабының шағын цилиндрлерімен тығыздалған қабаттардан үлгілер алынады.

      Жұмыс басталу алдында бұрғылардың өлшемдері мен көлемі мұқият өлшеніп, жазып алынуы тиіс. Бұрғы көлемі (V) мына формула бойынша айқындалады:



      мұндағы p = 3,14; d – бұрғы бөлігінің диаметрі, h – бұрғының биіктігі (барлығы сантиметрмен).

      4. Көлемдік салмақты айқындау үшін топырақ үлгілері мынадай тәртіппен алынады: қазылған топырақ кескінінің (шурфтың) қабырғасында сипатталуынан кейін тереңдіктерді белгілейді, олар бойынша топырақтың көлемдік салмағын анықтаған жөн. Әдетте айқындау әрбір генетикалық қат-қабатта жүргізіледі, ал оның қалыңдығы үлкен болған кезде – қат-қабаттың бірнеше бөлігінде (20-30 сантиметр сайын).

      Сынамаларды кескіннің түбінен ала бастайды, өйткені жұмыс барысында ол топырақпен көміледі. Сосын тереңдеген сайын топырақтың артық қабаттарын кертпештермен кесіп, бетінен бастап топырақ сынамаларын жүйелі түрде алуға кіріседі, кертпештердің көлемі кескін қабырғасының енінен шамамен 50 сантиметр және топырақтың түбіне қарай 25-30 сантиметр болуы тиіс. Әрбір қабаттан топырақ үлгілері үш немесе төрт рет қайталап алынады, ал борпылдақ қабаттарда – бес рет қайталап алынады.

      5. АМ-7 аспабымен жұмыс істеу техникасы. Дайындалған тегіс алаңға бағыттағышты орнатып, оның саңылауына цилиндрді салып, оны шомполмен және балғамен (тығыз қат-қабатында) топыраққа батырады. Шомпол бағыттағыштың саңылауына иініне дейін кірген бойда цилиндр толық тереңдікке топыраққа батады. Осыдан кейін бағыттағышты алып тастап және цилиндрді шомполмен жауып, оның жан-жағын пышақпен қазады және астыңғы жағында біраз артығы қалатындай оның астындағы топырақты кеседі.

      Шомполды алмай, цилиндрді көтереді, аударады және өткір пышақпен топырақтың шетін цилиндрдің астыңғы шетімен бірдей қылып кеседі. Сосын үлгіні алдын ала нөмірленген және тарировка жасалған банкаға мұқият (шығынсыз) тасымалдайды.

      6. Бір уақытта ылғалдылық үлгісі (сынамасы) алынады. Алайда ылғалдылық үлгісін далада немесе зертханада өлшенгеннен кейін банкадан да алуға болады. Үлгі дәлдігі 0,01 граммға дейнгі техникалық таразыда өлшенеді.

      Жұмыс дәптеріне қат-қабаттар және үлгі алу тереңдігі, банкалар мен кептіргіш стакандардың нөмірлері жазылады.

      Топырағы бар банканың салмағын және бос банканың салмағын біле отырып, айырмашылық бойынша осы ылғалдылықтағы топырақтың салмағын табады. Ылғалдылықты %-бен айқындап, мүлдем құрғақ топырақтың салмағын есептеп шығарады. Мүлдем құрғақ топырақтың салмағын оның көлеміне (бұрғы көлемі) бөліп, топырақтың көлемдік салмағын табады.

      7. АМ-7 аспабынан айырмашылығы, БП-50 аспабымен жұмыс істегенде бағыттағыштың саңылауына кесетін цилиндр енгізіледі, оған, өз кезегінде, бір үлкен немесе екі шағын цилиндр енгізілген. Кесетін цилиндрге арнайы металл бастиек кигізеді. Шомполмен және ауыр балғамен бұрғы-цилиндрді топыраққа қажетті тереңдікке батырады. Осыдан кейін бағыттағышты алып тастап, жан-жағын қазып, цилиндрді алып шығады, оның ішінен үлгісі бар цилиндрді алып шығады. Үлгінің шеттерін цилиндрдің үстіңгі және астыңғы бетінен оның шеттерімен бірдей қылып кеседі. Цилиндр екі жағынан да қақпақтармен жабылады. Сонымен, үлгі өлшенуге дайын, өлшеу далада немесе зертханада жүргізіледі. Өлшеуден кейін кептіргіш стаканға ылғалдылық үлгісі алынады. Топырақтың қалған бөлігін қатты фазаның меншікті салмағын айқындау үшін және басқа да талдауларға пайдалануға болады.

Топырақтың көлемдік салмағын есептеу жазбасының нысаны

Күні, жұмыс орны, кескін №, топырақ

Қат-қабат, тереңдігі сантиметрде

Банка немесе цилиндр №-і

Топырағы бар банканың салмағы (а)

Бос банканың салмағы (б)

Топырақ
салмағы
Р = а - б

Топырақ ылғалдылығы (в), %

Мүлдем құрғақ топырақтың салмағы
г = р*100100+в

Бұрғы немесе цилиндр көлемі, (д)

Көлемдік салмақ
КС = _г_, д
г/см3

      8. Қалыңдығы h см қабатындағы топырақтың қандайда бір құрамдас бөліктерінің абсолюттік қорын (М) айқындау үшін көлемдік салмақ (КС) пайдаланылған кезде бұл есептеулер мынадай формулалар бойынша жүргізіледі:

      а) егер салыстырмалы мөлшері құрғақ топырақ салмағының (р) пайызымен көрсетілген болса,

      М = р * КС * h (т/га) = 0,1 рКС (кг/м2); (2,3)

      б) егер салыстырмалы мөлшері құрғақ топырақтың 100 граммындағы миллиграммен (m) көрсетілген болса,

      М = mКС (кг/га) = 0,1 mКС (г/м2).

Топырақтың көлемдік салмағының (КС, г/см3) немесе кеуектілігінің (КК, көлемнің %-ы) шамалары бойынша тығыздалу сипаттамасы

Қабаттың тереңдігі

КС немесе КК

Топырақтың тығыздалу дәрежесі

Топырақ бөлшектірінің
Үлес салмағы

өте борпылдақ

борпылдақ

орташа
тығыз

тығыз

өте тығыз

Топырақ үшін топырақтың беткі қабатындағы қарашіріктің мөлшері 4 %

0-20

КС

1,00

1,00-1,20

1,20-1,40

1,40-1,50

1,50

2,60

Жыртылған

КК

60

60-53

53-47

47-42

42

2,60

20-50

КС

1,20

1,20-1,35

1,35-1,48

1,48-1,60

1,60

2,65

Жыртылмаған

КК

55

55-50

50-45

45-40

40

2,65

30-100

КС

1,35

1,35-1,50

1,50-1,60

1,60-1,67

1,67

2,70









Топырақ үшін топырақтың беткі қабатындағы қарашіріктің мөлшері 4 % және одан жоғары

0-20

КС

0,95

0,95-1,10

1,10-1,20

1,20-1,30

1,30

2,50

Жыртылған

КК

62

62-56

56-52

52-48

48

2,50

20-50

КС

1,10

1,10-1,20

1,20-1,30

1,30-1,40

1,40

2,60

Жыртылған

КК

58

58-54

54-50

50-46

46

2,60

50-100

КС

1,25

1,25-1,32

1,32-1,40

1,40-1,50

1,50

2,70


КК

54

54-51

51-48

48-44

44

2,70

      9. Топырақ бөлшектерінің үлес салмағы деп топырақтың бір текше сантиметріндегі органикалық және минералды бөлшектерінің граммен өлшенетін салмағын атайды (олар осы көлемді толық толтырған кезде).

      10. Топырақ бөлшектерінің үлес салмағы пикнометрмен немесе пикнометриялық банкамен айқындалады.

      11. Қажетті жабдық: 1) көлемі 50-100 миллилитр пикнометрлер немесе сондай көлемдегі өлшеу колбалары; 2) ұсақ гірлері бар техникалық таразы (0,01 дейін); ауаны шығаруға арналған вакуум қондырғысы немесе қайнатуға арналған жылыту құрылғысы (электр плита, торлы газ оттығы және т.т.).

      12. Пикнометр дегеніміз қылтүтіктік түтік өтетін тығыз тығыны бар белгілі бір көлемдегі кішкентай колба. Егер мұндай колбаға ернеуіне дейін дерлік су құйса, ал сонан соң оны қылтүтігі бар тығынмен жауып қойса, бүкіл артық су төгіліп, пикнометрді сүрткеннен кейін онда судың тек белгілі бір көлемі қалады.

      13. Басқаша құрылған пикнометрлер тар мойын колбалар болып табылады, оларға белгілі бір көлемге сәйкес келетін таңба қойылған. Бұл жағдайда белгілі бір көлемге дейін су қосады, оны ақырын ғана құяды немесе сүзгі қағазының жолағымен артық құйылғанын жинап алады.

      14. Жұмыс басталу алдында барлық пикнометрлер нөмірленуі тиіс және екі немесе үш рет қайнатылған тазартылған сумен толтырылған кезде олардың әрқайсысы үшін суымен бірге (Р0) өлшенген салмағы айқындалуы және жазылуы тиіс (бүкіл өлшеулер 0,1 граммға дейінгі дәлдікпен жүргізіледі).

      15. Зерттелетін топырақты алдын ала ауада кептіреді, ыдысқа (ступкаға) салып ұнтақтайды және миллиметрлік елеуіштен өткізеді, бұл ретте ондағы кірікпелерді (өсімдіктердің ұсақ түптері, ірі құм, карбонаттардың, темірдің жиырылымдары) тастамай, ұсақтайды. Сосын жалпы топырақ үлгісінен 10-15 граммдық төрт бөлік өлшенеді, екеуі ылғалдылықты (W) айқындау үшін алюминий бюкстерге өлшенеді, ал қалған екеуі топырақ бөлшектерінің үлес салмағын айқындау үшін пикнометрге салынады. Егер топырақ бөлігі М граммды құрайтын болса, ал топырақ ылғалдылығы W % болса, құрғақ топырақтың салмағы (m) мынадай формула бойынша есептеледі:



      16. Топырағы бар пикнометрлерге суланғаннан кейін топырақ 3-5 миллиметр су қабатымен жабылатындай мөлшерде тазартылған су құйылады. Пикнометрлер 10-12 сағатқа ашық күйінде қалдырылады. Осыдан кейін пикнометрлер вакуумға, яғни тубусы (мойыны) бар бос эксикаторға орналастырылады, оның ішкі қысымын 160 миллиметр сын.бағ. дейін жеткізіп, сорғышпен ауаны сорып алады. Вакуумда пикнометрледі бір сағат ұстайды. Осы уақыт ішінде ауа топырақ пен судан шығарылады. Сонан соң эксикаторға ақырын ғана ауа кіргізеді. Пикнометрлерді алып шығып, ернеуінен асыра тазартылған су құяды (СО2-сыз). Саусақпен пикнометрдің қабырғаларын қағып, топырақтан ауаның қалдықтарын шығарады. Пикнометрдің мойнында тұрып қалған ауа көпіршіктерін жіңішке металл сыммен және 1-2 (бір-екі) тамшы эфир қосып шығарады. Бетіне қалқып шыққан түптерді жіңішке сымды жылдам айналдырып, сұйықтықтың ішіне бұрап кіргізеді. Пикнометр тығынмен жабылып, құрғақ сүлгімен сүртіледі және өлшенеді (суы мен топырағы бар пикнометрдің салмағы Рст).

      17. Ваккум қондырғысы болмаған жағдайда ауаны шығару үшін бір сағаттық қайнатуды қолданады. Ол үшін топырақты 10-12-сағаттық сулаудан кейін пикнометрге көлемінің ортасына дейін тазартылған су құйып, оны құм немесе этернит плитасына қояды.

      Бір сағаттық қайнатудан кейін пикнометр мен оның ішіндегісін суытып, ернеуіне шейін су құяды. Одан арғы операциялар вакуум қолданылған кездегідей.

      Топырақ бөлшектерінің меншікті салмағының мәні мына формула бойынша есептеледі:



      Топырақ бөлшектерінің үлес салмағын айқындау жазбасының үлгісі 2-кестеде көрсетілген.

Топырақ бөлшектерінің үлес салмағын айқындау зертханалық жазбаның үлгісі

      Кескіннің орналасқан жері және нөмірі _______________________________________

      Топырақ сынамаларын алу күні _______________________________________________

      Сынамаларды алған топырақ танушының тегі ___________________________________

Үлгіні
алу тереңдігі (см)

Пикнометр №

Топырақ бөлігі (грамм)

Топырақ ылғалдылығы (%)

Құрғақ топырақтың салмағы (грамм)

Пикнометр салмағы (грамм)

Топырақ бөлшектерінің үлес салмағы

Үлес салмағының орташа мәні

суы бар

суы мен топырағы бар

А, 0-11 қат-қабаты

19
20

15,87
16,29

6,04

14,92
15,31

83,42
98,77

92,69
108,24

2,64
2,62

2,63

В, 11-23 қат-қабаты

21
22

14,32
15,05

5,32

14,07
14,32

88,24
86,31

97,02
95,23

2,66
2,65

2,66

      18. Жуық есептеулер үшін топырақ бөлшектерінің үлес салмағының мынадай мәндерін қолдануға болады: құмайт топырақтар – 2,70; жеңіл саздақтар – 2,65; орташа саздақтар – 2,60; ауыр саздақтар және саздар – 2,55; қара топырақтардың және аса қарашірікті топырақтардың беткі қабаттары – 2,40.

      19. Топырақ бөлшектерінің үлес салмағының шамасы топырақ кеуектілігін және топырақтағы ауа мөлшерін есептеу үшін өте маңызды (бұл оның негізгі мағынасы).

      Топырақтың жалпы кеуектілігін (қуыстылығын)

      және ондағы ауа мөлшерін есептеу

      20. Топырақтың жалпы кеуектілігі (КК) оның көлемдік салмағы (КС) және топырақ бөлшектерінің үлес салмағы (d) бойынша төмендегідей есептеледі:



      21. Топырақ ылғалдылығын (W), оның көлемдік салмағын (КС) және топырақ бөлшектерінің үлес салмағын (d) біле отырып, топырақтағы ауа мөлшерін немесе, бұрын үйлесімсіз аталғандай, аэрацияны (А) есептеп шығару оңай:



      Топырақтағы ауа мөлшері (А) оның ылғалдану дәрежесіне байланысты кеуектілігіне жақын (құрғақ топарықтар үшін) шамалардан бастап нөлге дейін (топырақ кеуектері толығымен сумен толтырылған кезде) өзгеріп отырады.

      22. Топырақтағы ауа мөлшері тым төмен болған кезде аэробтық жағдайлар туындайды, олар пайдалы микроағзалардың белсенділігіне және жапырақтарында, сабақтары мен түптерінде ауа өткізгіш тканьдары (аэренхимдер) жоқ барлық өсімдіктердің тамыр жүйелерінің дамуына жағымсыз әсер етеді.

      23. Топырақ ылғалдылығы деп топырақтың 105-110 ºС температурада кептіргіш шкафта тұрақты салмағына дейін кептірілуі кезінде жоғалтылатын ылғалдылықтың пайыздық мөлшерін атайды. Оны кептірілген топырақ салмағының немесе бұзылған түзілімдегі топырақ көлемінің пайызымен көрсетеді.

      24. Топырақ ылғалдылығының мәні топырақ ылғалының жалпы және өсімдіктер үшін қол жетімді қорларын, топырақтың ылғал сыйымдылығын, ұтымды суару нормаларын, топырақтағы ауа мөлшерін және т.т. айқындау үшін қажет.

      25. Қажетті жабдық: 1) 1,0-1,5 метрге дейінгі тереңдікке бұрғылауға арналған топырақ бұрғылары; 2) қашау немесе пышақ (бұрғыдан топырақ үлгісін таңдап алу үшін); 3) жылжымалы жәшіктердегі нөмірленген және өлшенген бюкстер (жүз-жүзден).

      26. Топырақ ылғалдылығын кептіру әдісімен айқындау үшін қажетті жабдық: 1) ВТК-500 таразысы, техникалық (100-200 г дейін); 2) ұсақ гірлер (0,01 г-нан 100 (жүз) г-ға дейін); 3) электр кептіргіш шкаф; 4) термометр (150 ºС дейін); 5) сағат; 6) сүлгі немесе қолғап (кептіргіш шкафтан ыстық бюкстерді алып шығу және оларды жабу үшін).

      27. Топырақтың су-физикалық қасиеттерін экспедициялық жағдайда зерттеген кезде топырақ ылғалдылығы бүкіл тамырлы топырақ қабатында (1,0-1,5 м) айқындалады.

      28. Ылғалдылықты айқындау үшін топырақ сынамалары кескін қабырғасынан немесе бұрғымен саңылаудан алынады. Бірінші жағдайда кескін сипатталғаннан кейін белгілі бір тереңдіктегі қабаттардан көлеңкелі қабырғасынан тазартылғаннан кейін (8-10 сантиметрге) алюминий бюкстерге пышақпен немесе қашаумен салмағы 15-20 грамм сынамалар алынады (төменде көрсетілген көлемдегі бюкстың 1/2-іне, бірақ 2/3-інен асырмай). Сынамалар генетикалық қат-қабаттарға сәйкес 10-сантиметрлік (үстіңгі қабаттарда тіпті 5 (бес) сантиметрлік) қабаттармен екі немесе үш рет қайалап алынады.

      29. Далалық жағдайда жұмыс істеу үшін кішірейтілген көлемдегі алюминий бюкстер ыңғайлы: биіктігі 30–40 миллиметр және диаметрі 40 миллиметр. Қақпағының биіктігі 15-20 миллиметр.

      30. Алынған топырақ үлгілерінің бірінші өлшенуін сол күні жүргізген жөн, ал осы өлшенуге дейін топырақ үлгілерінің құрғап қалу мүмкіндігін болдырмау үшін бюкстері бар жәшікті көлеңкелі жерде кенепке салып ұстау қажет.

      31. Ылғалды топырағы бар (кептіруге дейінгі салмағы) бюкстердің бірінші өлшенуінен кейін қақпақтарын шешіп, оларды түбіне кигізіп, бюкстерді кептіргіш шкафтарға қояды, онда олар тұрақты салмаққа дейін 105-110 градуста кептіріледі, желдету саңылаулары ашық болуы керек. Бақылау өлшеуін 5-6 сағаттан кейін жүргізеді, ал содан кейін 2 сағат сайын өлшеп отырады.

      32. Кептірілген топырақ үлгілері бар бюкстерді сүлгімен немесе қолғаппен шкафтан алып шығып, бірден оларды қақпақтармен жабады және суығанша ашық ауада 1-2 сағатқа қалдырады. Осыдан кейін екінші өлшеу жүргізіледі (кептіруден кейінгі салмағы). Айқындау нәтижелері зертханалық журналға жазылады (3-кесте).

3. Топырақ бөлшектерінің үлес салмағын айқындау зертханалық жазбаның үлгісі

      Кескіннің орналасқан жері және нөмірі ________________________________________

      Далада сынамаларды алу күні ________________________________________________

      Сынамаларды алған топырақ танушының тегі ___________________________________

Сынамаларды алу тереңдігі (см)

Қайталануы

Блок №-і

Стаканның салмағы

Құрғақ топырақтың салмағы (грамм)

Салмақ жоғалту (грамм)

Ылғалдылығы (%)

Орташа ылғалдылығы (%)

кептіруге дейін

кептіруденкейін

бос


I

35

33,96

29,53

12,81

16,72

4,43

23,5


0-10{

II

44

37,82

32,33

11,92

20,41

5,49

26,9

}26,8


III

53

36,40

31,30

12,48

18,82

5,10

27,1













I

36

38,70

33,36

10,93

22,43

5,34

23,8


10-18{

II

45

37,85

33,77

11,59

21,18

5,08

24,0

}23,6


III

54

35,16

30,67

11,24

19,43

4,49

23,1


      Ылғалдылықты айқындауды жүргізген ________________________________________

                                                      (тегі)

      Айқындау күні ____________________________________________________________

      Ылғалдылық (W) мынадай формула бойынша есептеледі:



      мұндағы Ры, Рқ және Рб – тиісінше ылғалды топырағы бар (кептіруге дейін), құрғақ топырағы бар (кептіруден кейін) және бос бюкстердің салмақтары. Топырақ ылғалдылығы әдетте 0,1 %-ға дейнгі дәлдікпен есептеледі.

      33. Топырақтың ылғал сыйымдылығы дегеніміз оның белгілі бір жағдайларда судың кез келген мөлшерін өзіне сыйғыза алу және сақтай алу қабілеті. Сумен толтырылу және оны сақтау жағдайларына байланысты толық, қылтүтіктік және ең төменгі ылғал сыйымдылығын айырады.

      34. Толық ылғал сыйымдылығы, немесе су сыйымдылығы (ПВ), барлық дерлік топырақ кеуектерін толығымен толтыратын ылғал мөлшеріне сәйкес келеді, бұл, мысалы, жер асты суларының деңгейінен төмен орын алады. Бұл ретте әрқашан дерлік топырақ көлемінің шамамен 5-8 %-ын қысылған ауа алады. Толық ылғал сыйымдылығы қысылған ауаға түзетусіз мынадай формула бойынша есептеледі:



      Осы жағдайда көлемінің пайызымен көрсетілген топырақтың толық ылғал сыйымдылығы топырақ кеуектілігіне сәйкес келеді.

      35. Қылтүтіктік ылғал сыйымдылығы (бұдан әрі – КВ) топырақ кеуектерін ішінара толтыратын және қылтүтіктік (немесе мениск) күштерінің есебінен жер асты суларының деңгейінен жоғары кез келген биіктікте кеуектерде сақталып тұратын ылғал мөлшеріне сәйкес келеді. Қылтүтіктік ылғал сыйымдылығының шамасын шартты түрде 10-сантиметрлік топырақ бағанасы өзіне сіңіріп, сақтай алатын ылғал мөлшерімен сипаттайды, оның астыңғы шеті топырақ бағанасы тұрақты салмаққа дейін сумен қаныққанша бос су деңгейіне тиіп тұрады (суға 1-2 миллиметрге батырылып).

      36. Шекті далалық ылғал сыйымдылығы деп (бұдан әрі – ППВ) топырақтың табиғи жағдайда судың белгілі бір мөлшерін өзіне сыйғыза алу, сондай-ақ оны мол ылғалданудан және бүкіл ағатын судың ағып кетуінен кейін қозғалмайтын немесе дерлік қозғалмайтын күйде сақтай алу қабілеті деп түсінеді. Ыза сулар терең орналасқан кезде (бұл көп жағдайда солай) топырақтың шекті далалық ылғал сыйымдылығының шамасы оның ең төменгі ылғал сыйымдылығына сәйкес келеді. Ыза сулар жақын орналасқан кезде (шалғынды топырақтардың әртүрлі түр бөліктері) топырақтың әртүрлі қат-қабаттардың шекті далалық ылғал сыйымдылығы олардың жер асты сулары деңгейінен жоғары орналасуының биіктігі ескеріле отырып, осы қат-қабаттардың қылтүтіктік ылғал сыйымдылығына сәйкес келеді.

      37. Қажетті жабдық: 1) көлемі 1000-1200 литр сумен жабдықтауға арналған бөшкелер; 2) 2-3 шелек және кең ауызды темір воронка; 3) клеенка сантиметрі; 4) 1-2 шағын жаяу әскер күрегі; 5) полиэтилен пленкасы, пішен, сабан, мүк немесе топырақты жабуға (кебуінен) арналған жаңа кесілген шөп; 6) екі тақтай кесіндісі (топырақ сынамалары алынған кезде жабыныш үстінен бұрғылаушыны орнату үшін) және ылғалдылықты айқындауға қажетті барлық жабдық.

      38. Топырақтың метрлік қабаты үшін дала жағдайында шекті далалық ылғал сыйымдылығын айқындау әдісі мынадай: нақты топырақ үшін тән учаскеде радиусы шамамен 1 метр дөңгелек алаңды топырақ үйіп бекітеді (үймектің биіктігі 30-35 сантиметр). Алаң ішіндегі топырақтың бетін оның өндірістік пайдаланылуы кезіндегі күйге келтіреді. Сосын топырақ үйіп бекітілген алаңды суландыру тереңдігі бір метр болған кезде 1 шаршы метрге 250-300 литр есебінен суарады. Топырақ бетін судың бүлдіруші әсерінен сақтау үшін су ағысының астына сабан бауын немесе пішеннің, шөптің үлкен байламасын салады.

      39. Суарудан кейін алаңды жауып, бүкіл судың топырақтың төменгі қабаттарына ағып кетуі үшін бірнеше тәулікке қалдырады. Іс жүзінде құмды және құмайт топырақтарда бұл бір тәулік ішінде аяқталады, саздақ топырақтарда – екі тәуліктен кейін, сазды және кебірлі топырақтарда – 4-5 тәуліктен кейін. Осы мерзім өткеннен кейін алаңдағы топырақтан бұрғымен кемінде үш рет қайталап ылғалдылық айқындалатын топырақ сынамаларын алады. Ол топырақтың жалпы және бөлек қабаттарындағы шекті далалық ылғал сыйымдылығын сипаттайды.

      40. Топырақтың шекті далалық ылғал сыйымдылығын айқындау кезіндегі жазба топырақ ылғалдылығын айқындау кезіндегідей.

      41. Топырақтың шекті далалық ылғал сыйымдылығының табылатын шамасының сапалық бағасы топырақта қалған ауаның көлемі бойынша беріледі. Өсімдіктердің топырақ ауасын қажет етуі туралы бұрын келтірілген деректерге сүйене отырып, егер шекті далалық ылғал сыйымдылығы 80 %-дан аспайтын болса, ал топырақ ауасының үлесі топырақ көлемінің кем дегенде 20 пайызын құрайтын болса, онда шекті далалық ылғал сыйымдылығының мұндай шамасы тәуір, өсімдіктердің сумен және ауамен қамтамасыз етілуі үшін қолайлы болып есептеледі деп тануға болады. Егер ауа үлесі 20 %-дан 15 %-ға дейін құрайтын болса, жағдай қанағаттанарлық болып есептеледі. Топырақтағы ауа мөлшері 15 %-дан 8 %-ға дейін құрайтын болып төмендеген кезде жағдай қанағаттанарлықсыз болып есептеледі, ал 8 %-дан төмен болса – мүлдем қанағаттанарлықсыз, тіпті көптеген өсімдіктер үшін өлімге әкелетін болып есептеледі. Соңғы жағдайларда өсімдік тіршілігін жақсарту үшін бұл топырақ қабатын қопсыту немесе судың зиянды артықшылығын құрғатумен жою қажет.

4. Орташа қарашірікті топырақтардың ең төменгі ылғал сыйымдылығы (жуық мәндер)

Топырақтың бір түрі

Қабат қалыңдығы (сантиметр)

Ең төменгі ылғал сыйымдылығы
(көлемдік %)

Құмайт

0-25

24±2


25-50

22±3


50-75

18±2


75-100

17±2

Жеңіл саздақ

0-25

27±3


25-50

26±3


50-75

25±2


75-100

24±2

Орташа саздақ

0-25

31±3


25-50

29±2


50-75

28±2


75-100

27±2

Ауыр саздақ

0-25

40±3


25-50

35±3


50-75

35±2


75-100

34±2

      42. Өсімдіктердің тұрақты солуының топырақ ылғалдылығы (немесе солу ылғалдылығы) деп кез келген топырақта өсетін өсімдіктер қурай бастайтын және оларды су буымен қаныққан атмосфераға орналастырған кезде де жапырақтарының тургоры қалпына келмейтін топырақ ылғалдылығын атайды. Топырақтардың бұл гидрологиялық сипаттамасы агроөндірістік тұрғыда өте маңызды, өйткені ол топырақ ылғалының бүкіл қорынан өсімдіктер тиімді пайдаланатын бөлігін айырып алуға мүмкіндік береді. Солу ылғалдылығы тікелей биологиялық әдіспен немесе жанама әдіспен айқындалуы мүмкін.

      43. Солу ылғалдылығын тікелей биологиялық әдіспен айқындау үшін мынадай жабдық қажет: 1) ағаш келсабы бар ыдыс (ступка); 2) саңылаулары 2 миллиметр елеуіш; 3) алюминий бюкстер (биіктігі 60-70 мм) немесе шай стакандары, немесе өсімдіктерді өсіруге арналған кез келген басқа ыдыстар; 4) ұзындығы ыдыстың биіктігімен бірдей шыны түтік бөліктері; 5) өсірілетін дақылдарға байланысты арпа, сұлы немесе жаздық бидайдың (немесе басқа өсімдіктердің) тұқымдары; 6) шүмегі бар кружка (суару үшін); 7) парафин-вазелин қорытпасы (салмағы бойынша парафиннің 4 бөлігі + техникалық вазелиннің 1 бөлігі); 8) қақпағы бар қалың ағаш жәшік (су буымен қаныққан атмосфераны жасау үшін); сонымен қатар, топырақ ылғалдылығын айқындауға қажетті жабдық.

      44. Солу ылғалдылығын айқындаудың биологиялық әдісінің ерекшелігі – кез келген ыдыста өсірілген қалыпты өсімдіктер сосын тұрақты солудың бірінші белгілері пайда болуына дейін суарусыз қалдырылады, бұл ретте солыған өсімдіктерді су буымен қаныққан атмосферасы бар жәшікке салып, оның тұрақтылығын сынайды.

      45. Максималды гигроскопиялылық (ылғал тарқыштығы) бойынша солу ылғалдылығын айқындау үшін мынадай жабдық қажет: 1) шыны бюкстер (қақпағы бар стакандар); 2) эксикатор; 3) күкірт қышқылды калий және ылғалдылықты айқындауға арналған жабдық.

      46. Ылғалдылық мынадай түрде айқындалады: саңылаулары 22 миллиметр елеуіштен өткізілген топырақ үлгісінен екі рет қайталап алынған салмағы 10-15 грамм ауалы-құрғақ топырақ бөлігін кең және аласа шыны бюкстерге салып, саңылаулы фарфор табақтағы эксикаторға орналастырады. Эксикатордың түбіне 2-3-сантиметрлік қабатпен алдын ала дайындалған күкірт қышқылды калий ерітіндісінің қанық ерітіндісін құяды (судың әрбір 100 текше сантиметріне күкірт қышқылды калийдің 15 граммы) және оған қатты тұздың 5-10 граммын қосады. Мұндай ерітіндінің үстіндегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы шамамен 98 % болады. Мұндай атмосферада топырақ үлгілері ылғалданудың белігілі бір дәрежесіне дейін су буымен қанығады, ол шартты түрде максималды гигроскопиялылық (ылғал тарқыштығы) болып аталады. 5-6 күннен кейін ең қарашірікті және түйірөлшемдік құрамы бойынша ауыр топырағы бар 3-5 стаканның бірінші бақылау өлшенуі жүргізіледі. Осындай өлшеулер әрбір 2-3 күн сайын, екі кейінгі өлшеулердегі стакандардың салмағы тұрақты болғанша дейін қайталанады (0,01 граммға дейінгі дәлдікпен өлшенеді).

      47. Максималды гигроскопиялылық шамасы топырақтың түйірөлшемдік құрамы мен қарашіріктілігі ұлғайған сайын табиғи түрде өседі.

Орташа қарашірікті (2-5 % қарашірік) топырақтардың максималды гигроскопиялылығы (ылғал тартқыштығы)

Құмды

0,5-1,5


Орташа саздақтар

5,0-6,0

Құмайт

0,5-3,0


Ауыр саздақтар

6,0-8,0

Жеңіл саздақтар

2,0-5,0


Сазды

8,0-12,0





және жоғары

      48. Солу ылғалдылығының мәндерін топырақтың максималды ылғал тартқыштығы шамасын 1,34 коэффициентіне (Орталық болжау институтының деректері бойынша) көбейтіп табады.

      49. Бұдан әрі келтірілетін формулалардағы әріп белгілерінің (жоғарыда келтірілгендерден басқа) мынадай мәні бар: W1, W2, W3 және т.т. – бетінен төменге қарай санағанда топырақтың бірінші, екінші, үшінші және одан кейнгі қабаттары үшін топырақтың пайызбен алынған салмақтық ылғалдылығы; Р1, Р2, Р3 және т.т. – тиісінше топырақтың көлемдік салмақтары; h1, h2, h3 және т.т. – тиісті топырақ қабаттарының қалыңдығы, сантиметрмен; Н – қабаттың жалпы қалыңдығы, сантиметрмен, ол үшін су қоры есептеледі; ППВ – шекті далалық ылғал сыйымдылығына сәйкес келетін ылғалдылық, салмақ пайызымен; ВЗ – өсімдіктердің тұрақты солуының топырақ ылғалдылығы, салмақ пайызымен; ВТ – өсімдіктердің дамуы тежелуінің ылғалдылығы, салмақ пайызымен. Су қорлары барлық жерде су қабатының миллиметрімен көрсетілген.

      1) Топырақ ылғалдылығын көлемдік пайызбен көрсету үшін топырақтың салмақ пайызымен көрсетілген ылғалдылығын тиісті топырақ қабатындағы топырақтың көлемдік салмағына көбейту қажет.

      2) Н см (Вн) тереңдігіне дейінгі топырақ ылғалының қорын мынадай формула бойынша айқындайды:

      Вн = 0,1 х (W1Р1h1 + W2Р2h2 + WпРпhп)             (10)

      5-кестеде қаралған (төменде қараңыз) нақты топырақ түрі (қара қызғылт) үшін, 1972 ж. 19/IX, 23 см тереңдікке дейін топырақтағы судың жалпы қоры төмендегіні құрайды:

      0,1 х (7,3 х 1,12 х 5 + 9,8 х 1,12 х 6 + 12,2 х 1,21 х 12 + 12,5 х 1,46 х 10) = 45,3 мм

      3) Топырақ ылғалының максималды қоры, яғни шекті далалық ылғал сыйымдылығына сәйкес келетін топырақ ылғалының қоры дәл осылай айқындалады:

      ППВн = 0,1 х (ПВ1Р1h1 + ПВ2Р2h2 + ПВпРпhп)            (11)

      Біздің нақты жағдайымызда (23 см қабаты) топырақтағы судың максималды қоры мынаны құрайды:

      ППВ23 = 0,1 х (35,5 х 1,12 х 5 + 31,1 х 1,12 х 6 + 29,4 х 1,21 х 12) = 83,5 мм

      4) Н см қалыңдығындағы топырақ ылғалы қорының бір күні болған тапшылығы шекті далалық ылғал сыйымдылығы мен сол күні болған ылғалдылықтың арасындағы айырмашылық бойынша есептеледі:

      ДВн = 0,1 х (ППВ1 – W1)Р1h1 + (ППВ2 – W2)Р2h2 + (ППВп – Wп)Рпhп = ППВп – Вп (12)

      Немесе біздің жағдайымызда 1972 ж. 19/IX 0-23 қабатындағы ылғал тапшылығы төмендегідей болады (5-кестені қараңыз):

      ДВ23 = 0,1 х (35,5 – 7,3) х 1,12 х 5 + (31,1 – 9,8) х 1,12 х 6 +

      (29,4 – 11,2) х 1,21 х 12) = 83,5 – 27,0 = 56,5 мм

      5) Топырақтағы пайдалы (өсімдіктер үшін) ылғалдың қоры (бұдан әрі – ЗПВ) мынадай формула бойынша айқындалады:

      ЗПВн = 0,1 х Р1h1 (W1 – ВЗ1) + Р2h2 (W2 – ВЗ2) + Рпhп (Wп – ВЗп)       (13)

      6) Пайдалы (өсімдіктер үшін) ылғалдың максималды қоры (бұдан әрі – МЗПВ) ұқсас формуламен есептеледі:

      МЗПВ = 0,1 х [Р1h1 (ППВ1 – ВЗ1) + Р2h2 (ППВ2 – ВЗ2) + Рпhп (ППВ – ВЗ)]       (14)

      7) Оңтайлы (есептік) суару нормасын есептеу. Өсімдіктер қол жетімді ылғалдың барлығын бірдей өнімділікпен пайдалана алмайды.

      50. Тәжірибе көрсеткендей, шекті далалық ылғал сыйымдылығынан бастап шамамен 0,7-ге дейінгі аралықта өсімдіктер топырақ ылғалын бірдей дерлік өнімділікпен пайдалана алады. Топырақтың ылғалдану дәрежесі төменірек болғанда өсімдіктердің дамуы басында сәл ғана, ал кейін қатты тежеледі.

      51. Шекті далалық ылғал сыйымдылығының 0,7 көрсеткішіне сәйкес келетін топырақ ылғалдылығын өсімдіктер өсуі тежелуінің ылғалдылығы деп атайды.

      bm = 0,7ПВ                                     (15)

      52. Баяндалғаннан айқын көрінетіні, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің ең жоғары өнімділігін алу үшін олардың вегетациясы кезінде (пісіп жетілу кезеңін қоспағанда) топырақтағы ылғалдылықты оның далалық ылғал сыйымдылығының 0,7 көрсеткішінен төмен түсірмей сақтау қажет, ал топырақ осы шамаға дейін құрғап қалған кезде суару жұмыстарын жүргізу керек. Осыдан оңтайлы суару нормасының шамасы туралы ұғым туындайды, оны суару режимі жобаланған кезде ескеру керек. Оның шамасы келесі қарапайым түрде айқындалады:

      ОПНн = 0,3 ППВн                              (16)

5. 2015 жылғы 19 қыркүйектегі топырақ құрылымын және топырақтағы су қорын айқындау жазбасының схемасы

      Топырақ: аз кебірлі ауыр саздақ қара қызғылт.

      Орналасқан жері: ________________________ ауданы _____________________ облысы, құмды көлден оңтүстікке қарай 2 км жерде.

      Бедер бойынша орналасуы: өзеннің 2-ші жайылма үстіндегі террасасы _____________

      __________________________________________________________________________

      Еңісі: солтүстікке – солтүстік-батысқа қарай шамамен 0,005.

      Алқап: тыңайма

      Топырақ зерделенді ________________________________________________________

                              (ұйым, топырақ танушының тегі)

Топырақ қат-қабаттарымен олардың тереңдігі
(см)

Көлемдік салмағы
(г/см3)

Сынамаларды алу
тереңдігі (см)

19/IX
топырақ ылғалдылығы

Шекті далалық
ылғал сыйымдылығы

19/IX ылғал тапшылығы (мм)

Өсімдіктердің даму ылғалдылығы (топырақ салмағының %-ы)

Оңтайлы есептік суару нормасы (мм)

топырақ салмағының %-ы

ылғалдың жалпы қоры (мм)

топырақ салмағының %-ы

ылғалдың жалпы қоры (мм)

А 0-11

1,12

0-5

7,3

4,1

35,5

19,9

15,8

24,9

6,0



5-11

9,8

10,7

31,1

40,8

30,1

21,8

12,2

В1 11-23

1,21

11-23

11,2

27,0

29,4

83,5

56,5

20,6

25,1

В2 23-42

1,46

23-33

12,5

45,3

27,8

124,1

78,8

19,5

43,2



33-42

12,1

61,2

26,6

157,7

96,5

17,8

47,2

В3 42-54

1,50

42-54

11,0

82,0

24,9

203,5

121,5

17,4

61,1

ВС 54-125

1,55

54-70

10,7

108,5

22,9

260,3

151,8

16,0

78,1



75-90

10,3

132,4

20,9

308,9

176,5

14,6

92,7



85-100

10,8

158,8

19,5

356,6

197,8

13,6

107,0


Топырақ қат-қабатының
тереңдігі (см)

Солу ылғалдылығы
(топырақ салмағының %-ы)

Ылғалдың жалпы қоры (мм) өсу қорытындысымен

19/IX
пайдалы ылғалдың қабаттық қоры (мм)

Топырақ бөлшектерінің үлес салмағы
(г/см3)

Кеуектілігі

Толық далалық ылғал сыйымдылығы кезіндегі топырақтағы ауа мөлшері

топырақ көлемінің %-ы

0-11

12,1

14,9

-4,2

2,63

57,7

20,3

11-23

11,6

31,7

-0,5

2,66

54,5

18,9

23-42

10,9

61,9

4,0

2,68

45,6

6,5

42-54

9,8

79,5

3,2

2,70

44,4

7,0

54-85

9,0

122,7

7,2

2,71

42,8

8,9

85-100

9,0

144,7

4,4

2,71

39,9

8,1

      53. Топырақтың қылтүтіктік қасиеттері деп қылтүтіктік күштердің әсерінен топырақтағы судың қозғалуы жылдамдығын белгілейтін қасиеттерін түсінеді. Топырақ дамуы процестерінде және топырақ құнарлылығы жағдайларын жасауда судың ыза сулары деңгейінен жоғары қылтүтіктік көтерілуі процестерінің ерекше зор маңызы бар. Топырақ қалыңдығындағы жер асты суларының қарқынды қылтүтіктік көтерілуінің биіктігін айқындау әдістерін келтіреміз.

      54. Ылғалдылықтың тік таралуы әдісі ылғалдылықты ыза суларға дейін қабаттық терең айқындау нәтижелерін осы қабаттардың ең төменгі ылғал сыйымдылығының шамаларымен салыстырудан тұрады. Оны графикалық салыстыру арқылы жүргізген ыңғайлы, бұл жағдайда тік ось (ординат) бойынша төмен қарай топырақтың әртүрлі қабаттарының тереңдігі белгіленеді, ал көлденең ось (абсцисс) бойынша – топырақ және топырақ қыртысының ылғалдылығы және оның ең төменгі ылғал сыйымдылығы көрсетіледі. Ылғалдылығы осы қабаттардың ең төменгі ылғал сыйымдылығының шамаларынан жоғары болған топырақтың барлық астыңғы қабаттарын (бұл оларда оңай қозғалатын қылтүтіктік ылғалдың болуын көрсетеді) салыстырмалы қарқынды қылтүтіктік көтерілу аймағында орналасқан деп есептеу керек, ол, басқаша айтқанда, қылтүтіктік жиек деп жиі аталады.

      55. Топырақ қабырғасы әдісі 1-2 күн ашық күйінде тұрған топырақ кескінінің тік қабырғасы бойынша ылғалдың таралуын табиғи топырақ қалыңдығындағы ылғалдың таралуымен салыстырудан тұрады. Топырақ қалыңдығының қарқынды қылтүтіктік көтерілу жүзеге асырылатын астыңғы бөліктері ылғал мөлшеріндегі елеулі айырмашылықтарды көрсетпейді. Ал топырақ қабатының жоғары орналасқан бөліктері топырақ ылғалдылығының күрт төмендеуін көрсетеді.

      56. Топырақтың құрылымдылығы деп оның ұсақтау механикалық әсерлерінің ықпалынан (жырту, қазу) әртүрлі көлемдегі кесектерге бөліну қабілетін түсінеді. Агрономия тұрғысынан топырақ құрылымының құнды жұмарланған (кесекті) бөлігі деп көлемі 0,25-10 миллиметр кесектерді есептейді. Одан үлкенірек кесектерді топырақтың шойтасты бөлігі деп санайды, ал кішірек кесектер шаң, топырақтың ұнтақталған бөлігі болып табылады. Топырақ құрылымының өте мыңызды қасиеті оның суберіктігі, яғни судың шайып кету әсеріне қарсы тұру қабілеті болып табылады.

      57. Құрылымдық талдау үшін салмағы 0,5 килограммнан бастап 1,5-2 килограммға дейінгі топырақ сынамаларын бороздаға кенеп тілімін төсеп, соқаның астынан алады. Сынаманы топырақтың жаңадан жыртылған егістік қабатынан немесе тығыздалған топырақтан күрекпен алуға болады, бұл ретте күрекпен алынған топырақты жарты метр биіктіктен тастайды (қалың затқа: тақтайға, жәшіктің түбіне және т.т.). Топырақ үлгісін ауалы-құрғақ күйге дейін жеткізіп, саңылаулары 15, 10, 7, 5, 3, 2, 1, 0,5 және 0,25 миллиметр елеуіштер бағанасынан өткізеді. Топырақ кесектерінің он фракциясы әрқайсысының және шаңның салмағы талдауға алынған бөлік салмағының пайызымен көрсетіледі. Нәтижелер топырақтың табиғи құрылымдылығының сипаттамасын береді.

      58. Топырақ құрылымының суберіктігін айқындау үшін топырақ үлгісін әрбір фракциядан іріктеп алады (граммдардың саны осы фракцияның топырақ үлгісіндегі пайыздық мөлшерінің жартысына тең болуы керек). Шаң бұл үлгіге өлшенбейді.

      Осылай құрастырылған барлық топырақ сынамаларын алдын ала жай сумен толтырылған сыйымдылығы 150-200 см3 стакандарға төгеді, онда үлгілер келесі күнге дейін қала береді. Осыдан кейін топырақ үлгісі бар суды ақырындап стаканнан суы бар шелекке толығымен батырылған елеуіштер жинағына (саңылаулары 10 миллиметрден бастап және кішірек) тасымалдап, топырақ кесектерін ақырын ғана елеуіштерден өткізеді, бұл ретте кесектерді судан алып шығудың керегі жоқ.

      59. Елеуіштерде қалған суға берік агрегаттар фарфор тостағандарға тасымалданады, ал олардан воронкаларға салынған кәдімгі, алдын ала ауалы-құрғақ күйінде өлшенген сүзгілерге ауыстырылады. Суға берік агрегаттар тасымалдануға дейін бұл сүзгілерге қарапайым қарындашпен топырақ кескінінің нөмірі, алынған үлгінің тереңдігі, суға берік агрегаттардың көлемі, сүзгінің ауалы-құрғақ күйіндегі салмағы жазылуы тиіс. Суға берік агрегаттары бар сүзгілер воронкада біраз кептіріледі, сосын бір үлгінің барлық фракциялары бір жіпке ілініп, соңғы кептірілу үшін жақсы желденетін орынға орналастырылады. Толық кептірілгеннен (тұрақты салмаққа дейін) кейін (ол сүзгілердің бүкіл будасын өлшеумен бақыланады) бөлек сүзгілер өлшенеді. Алынған суға берік агрегаттардың салмағын (сүзгі салмағын шегеріп тастағаннан кейін) 2-ге көбейтіп, олардың топырақтағы пайыздық мөлшерін табады. Шаңның мөлшері айырмашылық бойынша айқындалады, яғни 100-ден суға берік агрегаттардың барлық фракциялары пайыздық мөлшерінің қосындысын алып тастап.

      Топырақтың құрылымдық жағдайын бағалау шәкілі

Көлемі 0,25-10 мм агрегаттардың салмағына қарай мөлшері

Құрылымдық жағдайын бағалау

ауалы-құрғақ

суға берік

> 80

> 70

Өте жақсы

80-60

70-55

Жақсы

60-40

55-40

Қанағаттанарлық

40-20

40-20

Қанағаттанарлықсыз

< 20

< 20

Нашар

      60. Топырақ агрегаттарының суберіктігін дәлірек салыстыру үшін жеке сынақта олардың көлемі 3-5 миллиметр ауалы-құрғақ агрегаттардың 50 граммындағы мөлшерін айқындау керек. Кез келген топырақ агрегаттарының суберіктігін (бүкіл құрылымның суберіктігі емес) айқындаған кезде осындай талдаудың қажеттілігі бүкіл топырақ үлгісіне су талдауы жүргізілген кезде шығатын суға берік агрегаттардың мөлшері тек суберіктігіне ғана байланысты емес, ішінара талдауға алынған үлгідегі үлкенірек кесектердің және шағын шойтастардың мөлшеріне байланысты болуынан туындайды.

      61. Топырақтың бетінен және оның әртүрлі қат-қабаттарының суөтімділігі топырақтың және барлық аумақтың су режимінде, топырақ дамуы процестерінде және топырақ құнарлылығы жағдайларын жасауда маңызды ролін атқарады.

      Суөтімділік шамаларын білу суарылатын және құрғатылатын топырақтар үшін ерекше маңызды, өйткені бұл топырақтар үшін мелиоративтік шаралардың көлемі мен сипаты суөтімділік шамасы ескеріле отырып белгіленеді.

      Әдеттегі экспедициялық жағдайда суөтімділікті жақтаулар (рамалар) әдісімен (немесе цилиндрлер) айқындайды. Бұл әдіс тек қана жақын және көп жағдайда біршама жоғарылатылған мәндерді береді, өйткені оларды пайдаланған кезде судың топыраққа тігінен төмен сіңірілуіне оның көлденең жайылуы ілеспейтініне ешқандай сенім жоқ.

      Қажетті жабдық:

      1) топыраққа ойып кіргізуге арналған металл жақтаулар (немесе цилиндрлер);

      2) шағын жаяу әскер күрегі;

      3) тегіс тақтай (ұзындығы 50 сантиметр);

      4) топырақ пышағы;

      5) балта немесе балға;

      6) жарты литрлік кружка;

      7) сыйымдылығы 250-500 см3 өлшеуіш цилиндр (мензурка);

      8) секунд тілі бар сағат;

      9) кертпеші бар ұзындығы 15-20 сантиметр ағаш қазықтар (жақтаулар саны бойынша);

      10) миллиметрлік сызғыш;

      11) сумен жабдықтауға арналған бөшке (200-250 литр) және жұмыс орнында орнатуға арналған бөшке (200-250 литр);

      12) екі шелек.

      62. Суөтімділікті жақтаулар әдісімен әдетте бетінен (А қабаты), шайылу қабатында (В қабаты) және топырақ түзуші жыныста (С қабаты) айқындайды.

      Металл төрт бұрышты немесе цилиндрлік жақтауларды қалыңдығы 1-2 миллиметр табақ темірден жасайды. Жақтаудың астыңғы, топыраққа ойып кіргізілетін шеттері сүйір болуы керек. Жұмыс алдында жақтаудың көлемі өлшенуі тиіс, ол 1 см2 дейінгі дәлдікпен есептеліп, дәптерге жазылады.

      63. Зерттелетін топырақ жағдайларына тән алаңда бір-бірінен алыс емес қашықтықта (1,5-2,0 метр) 10-15 сантиметр тереңдікке 2-3 (нәтижелердің күтілетін алуан түрлілігіне байланысты) жақтау ойып кіргізіледі.

      Жақтау ойып кіргізілген кезде жақтаудың жанындағы артық топырақты уақытша алып тастауға болады, ойып кіргізу аяқталғаннан кейін оны пайда болған ойыққа таптап тегістеуге болатындай. Сосын әрбір жақтаудың ішінде топыраққа кертпештері тегістелген топырақ бетінен 5 сантиметрге биік болатындай қазықтарды қағады. Осыдан кейін әрбір жақтаудың айналасында қалың қорғау үймегін жасайды (немесе екінші қорғау шеңберін орнатады). Үймек диаметрі жақтаудың диаметрінен 25-30 сантиметрге үлкен. Сонымен, жақтау мен үймек арасында қорғау шеңбері пайда болады, оның топырағына да қазықтар қағылады.

      Сағаттың секунд тілі бойынша дәл белгіленген сәтте екі жұмыскер бір уақытта есептік жақтауға және қорғау шеңберіне су құйып, есептік жақтауға су құйыла басталған кезден сынақтың уақытын есептей бастайды. Бірінші сәттерден бастап су топыраққа қарқынды сіңеді, сондықтан судың 5-сантиметрлік қабатын сақтау үшін суды құйып отыру керек. Есептік жақтауға қазықтың кертпешіне дейін құйылатын су кружкамен (шелектен тура жарты литр су көсіп алынады) және мензуркамен (онда есептеу кезіне кружкадағы судың қалдығы өлшенеді) есептеледі.

      64. Құйылатын судың бірінші есебі сынақ басталғаннан, яғни жақтауларға су құйылғаннан кейін 2 минут өткенде жүргізіледі, екінші есебі – біріншісінен кейін 3 минут өткенде және одан әрі сіңіру жылдамдығына байланысты 5-10 минуттық аралықта жүргізіліп отырады. Егер су баяу сіңетін болса, есептеулерді жарты-бір сағаттан кейін де жасауға болады, бірақ бұл ретте ішкі есептік жақтау буланудан жабық болуы керек.

      65. Егер төмен суөтімділіктен бұл өлшеулерді одан әрі жалғастыру (12 және тіпті 24 сағат) қажеттілігі туындамаса, сіңірілетін судың өлшенуін кемінде 3-4 сағат жалғастыру керек.

      66. Топырақ суөтімділігін жақтаулар әдісімен айқындау үшін ПВН аспабы өте ыңғайлы (бұдан әрі – Нестеровтің суөтімділік аспабы). Аспап жиынтығына екі цилиндр (есептік және қорғау), тіреуіш-штатив, тығыны бар 3 герметикалық кішкентай бак (әрқайсысының сыйымдылығы 6 л) және 2 түтік (біреуі цилиндрге су беру үшін, екіншісі ауалы – бакқа ауа беру үшін) кіреді.

      67. Цилиндрлер топыраққа батырылғаннан кейін үлкен (қорғау) цилиндрдің шеңберінде штатив бекітіледі. Штативке сумен толтырылған бактар орнатылады (біреуі сыртқы цилиндрдің үстінде, екіншісі ішкі цилиндрдің үстінде). Цилиндрлерге бактардың ауалы түтіктерінің шеттері жабылатындай су құяды. Осыдан кейін бактардың су шығаратын түтіктерінің шүмектерін ашып, уақытын жазады (сынақтың басталуы). Су сіңген сайын оның цилиндрлердегі деңгейі төмендеп, ауалы түтіктің шеті ашылады. Ол арқылы бакқа ауа кіреді, ал су шығаратын түтік арқылы цилиндрге су барады. Ондағы су деңгейі көтеріліп, ауалы түтік жабылып қалады да бактан судың ағуы тоқтайды. Осылай осы түтіктердің арқасында (Мариоттың принципі) автоматты түрде цилиндрлердегі белгіленген деңгей сақталады. Су шығынын есептеу дәлдігі 0,05 литрге дейінгі бактардағы айқын шкала бойынша жүргізіледі. Бактан бүкіл су ағып кеткеннен кейін оны ауыстырады.

      68. Судың топыраққа енуінің бүкіл процесін шартты түрде сіңіруге және сүзілуге бөледі. Алғашқы сәттерде су осыған дейін ауаға толы болған топырақ кеуектеріне сіңеді. Бұл сіңіру жылдамдығының тез баяулауымен сипатталатын процесс әдетте бірінші 1,5-2 сағатта аяқталады.

      Осыдан кейін су кеуектері толығымен суға қаныққан топырақ арқылы сүзіледі. Бұл кезге қарай судың топыраққа ену жылдамдығы тұрақты шамасына келеді немесе аз өзгереді. 2-ден 3 сағатқа дейінгі аралықтағы осы тұрақты шаманы сүзілу процесін белгілейтін шама деп тануға болады, ол арқылы сыналатын топырақ қабатының сүзілу коэффициентін есептейді.

      Судың топыраққа сіңуі жылдамдығын айқындау кезіндегі далалық жазба үлгісі

      Сынақ орнының орналасқан жері (елді мекендерге қатысты) ______

      __________________________________________________________________

      Кескін нөмірі, бедер бойынша орналасуы _______________________________

      __________________________________________________________________

      Өлшеу күні. Ойып кіргізілген жақтаудың көлемі мен пішіні _________________

      __________________________________________________________________

      Ойып кіргізу тереңдігі (бастап – дейін) __________________________________

      __________________________________________________________________

      Алғашқы құйылған судың көлемі ______________________________________

      __________________________________________________________________

      Топырақ үстіндегі судың қабаты – 5 см _________________________________

      __________________________________________________________________

      Анықтаған тұлғаның тегі ____________________________________________

      __________________________________________________________________

Уақыты (сағаттар мен минуттар)

Басталуы 9 с. 10 мин.

с.12мин.

с.15мин.

9с.20мин.

с.25мин.

9с.30мин.

9с.30мин.

Су шығыны (см3)

(2500)

565

570

560

468

392

725

      Суөтімділікті камералдық айқындау нәтижелері жазбасының үлгісі

      Топырақ атауы __________________________________________________

      _______________________________________________________________

      Кескін нөмірі. Анықтау күні _______________________________________

      _______________________________________________________________

      Жақтау көлемі. Анықтаған тұлғаның тегі ____________________________

      _______________________________________________________________

      Ойып кіргізу тереңдігі (бастап – дейін) 21-35 см _______________________

      _______________________________________________________________

      Топырақ үстіндегі судың қабаты – 5 см ______________________________

      _______________________________________________________________

Сынақ басталуынан уақыты (минуттар)

2

5

10

15

20

30

Сіңірілген судың жалпы мөлшері (мм)

11,3

22,7

34,1

43,3

51,1

65,7

Сіңіру жылдамдығы (мм/мин)

5,65

3,80

2,28

1,87

1,57

1,45

Сіңіру коэффициенті (мм/мин)

4,24

2,85

1,71

1,38

1,18

1,10

      69. Суөтімділікті айқындаудың алынған нәтижелерін бағалауды топырақтың суды сіңіруінің табиғи немесе өндірістік жағдайларын ескере отырып жүргізу керек. Мысалы, ирригаторлар суарылатын топырақтарды сіңіру жылдамдығы бойынша үш үлкен топқа бөледі (И.Д. Кременецкий):

      1-ші. Едәуір суөтімділіктегі топырақтар – сіңірудің бірінші сағаты ішінде судың 150 миллиметрден астамын сіңіретін;

      2-ші. Орташа суөтімділіктегі топырақтар – сіңірудің бірінші сағаты ішінде 50-ден бастап 150 миллиметрге дейінгі суды сіңіретін.

      3-ші. Әлсіз суөтімділіктегі топырақтар – сіңірудің бірінші сағаты ішінде 50 мм-ден аз суды сіңіретін.

      Жаңбыр суын әдеттегі табиғи сіңіру жағдайлары үшін топырақ суөтімділігін бағалаудың мынадай шәкілі ұсынылады (9-кесте).

      Жаңбырларды және топырақ суөтімділігін бағалау шәкілі

Жаңбыр қарқындылығы немесе су сіңіру коэффициенті (мм/мин)

Жаңбырды бағалау

Топырақ суөтімділігін
сапалық бағалау

2,0 жоғары

Қатты нөсер жауын

Өте жоғары

2,0-0,5

Нөсер жауын

Жоғары

0,5-0,01

Қатты жаңбыр

Жоғарылаған

0,01-0,02

Орташа жаңбыр

Орташа

0,02-0,005

Жеңіл жаңбыр

Төмендеген

0,005-0,001

Сіркіреген жаңбыр

Төмен

0,001 төмен

Сіркіреген жаңбыр

Өте төмен

      Жыныстардың сүзілу коэффициентін бағалау

Топырақ атауы

Сүзілу коэффициенті (м/тәул.)

Саз

0,0001

Саздақ

0,0001-0,01

Құмайт

0,01-0,1

Ұсақ түйіршікті құм

0,1-1,0

Орташа түйіршікті құм

1,0-10

Ірі түйіршікті құм

10-100

Малтатас пен қиыршық тас

100-1000

70. Сүзілу коэффициентін А.К. Болдыревтың әдісі бойынша айқындау



      К – сүзілу коэффициенті, м/тәулік;

      Q – су шығыны, м3/тәулік;

      F – кіші шеңбердің (зумпфтың) көлемі, м2

71. Сүзілу коэффициентін Н.С. Нестеровтің әдісі бойынша айқындау



      К – сүзілу коэффициенті, м/тәулік;

      Q – су шығыны, м3/тәулік;

      Fс – зумпф түбінің көлемі, м2;

      Z – зумпфтағы су қабатының қалыңдығы, м;

      Hg – қолданыстағы қылтүтіктілік (төмендегі кесте бойынша қолданылады)

      L – зумпфтың түбінен судың ағуы тереңдігі, м

Қолданыстағы қылтүтіктілік

Саз – 1,1

Жеңіл құмайт – 0,4

Ауыр саздақ – 1,0

Ұсақ түйіршікті, сазды құм – 0,3

Орташа саздақ – 0,9

Ұсақ түйіршікті, таза құм – 0,2

Жеңіл саздақ – 0,8

Орташа түйіршікті құм – 0,1

Ауыр құмайт – 0,6

Ірі түйіршікті құм – 0,05

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
18-қосымша

      Нысан

Топырақтың морфологиялық белгілерінің кестесі

Қат-қабаттарды белгілеу









Тереңдігі
(сантиметр)








р/с
№

топы-рақ
кескінінің №

кескіннің жер бедері бойынша орналасуы, тіктігі градуста

топы-рақ түзуші
жыныстар

Қат-қабаттың төменгі шекарасының тереңдігі (см)



кескіннің

жыныстар ауысуының

тасты кірікпелердің

көпір
шіктілігінің

карбонаттар
дың масса
лық
жиналымдарының

гипстің орналасу

тез ерігіш тұздардың шығу

глей
лену дақта
ры
ның
бастап
- дейін

топы-рақ-ыза сулары деңгейінің





А0

А1

А2

Ажырту

В1

В2

ВС

А+В1










1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21











































Көрсеткіштердің жиынтығы



















Саны


















Орташа




















Максимум


















Минимум



















  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
19-қосымша

      Нысан

Су сорындысы нәтижелерінің кестесі (құрғақ ауа топырақтың 100 граммына )

      Шаруашылық атауы ___________________________ аудан ______________________

      облыс______________________________

Республикалық жүйелі тізім бойыныша шифры

Кескін нөмірі

Генетикалық қат-қабаттың индексі мен қалыңдығы, сантиметр

Үлгіні алу тереңдігі, сантиметр

Сілтілік

Cl´

SO4´´

NO3´

Ca

Mg

Na

K

%-бен тұздардың қосындысы

%%-бен тығыз қалдық

0-30, 30-80, 80-150, >150 қабаттары, сантиметр

НСО3-тегі жалпы

СО2 қалыпты карбонаттарынан

тұздану химиясы (типі)

тұздану дәрежесі

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17
























































































































  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
20-қосымша

      Нысан

Топырақтың жалпы талдауы бойынша кесте

      Шаруашылық атауы ______________________ аудан ______________________ облыс

      ______________________________

Республикалық жүйелі тізім бойыныша шифры

Кескін нөмірі

Генетикалық қат-қабаттың индексі мен қалыңдығы, сантиметр

Үлгіні алу тереңдігі, сантиметр

Пайызбен

рН

Сіңіру қабілеті,
100 грамға
милиграмм-эквивалент

Сіңірілген негіздер
100 граммға
% ________мг-экв

Сіңіру қабілетінің
Na %-ы

Жылжымалы милиграмм/100 грамм

қарашірік

жалпы азот

жалпы фосфор

СО2-дегі көмір қышқылы

гипс

су

тұзды

Ca..

Mg..

Na.

K.

гидролизделетін азот

Р2О5

К2О

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20













































































































































  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
21-қосымша

      Нысан

Механикалық талдау нәтижелерінің кестесі (мүлдем құрғақ топырақтың 100 граммына пайызбен)

      Шаруашылық атауы ______________________ аудан ______________________ облыс

      ______________________________

Республикалық жүйелі тізім бойыныша шифры

Қима нөмірі

Генетикалық қат-қабаттың индексі мен қалыңдығы, сантиметр

Үлгіні алу тереңдігі, сантиметр

Гигроскопиялық ылғал %-ы

Максималды ылғал тартқыштығы

Фракциялардың мөлшері

Бөлшектердің қосындысы
< 0,001

Қат-қабаттың
механикалық құрамы

> 3

3-1

құм

шаң

лай

1-0,25

0,25-0,005

0,05-0,01

0,01-0,005

0,005-0,001

< 0,001

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

































































































  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
22-қосымша

Топырақ картасына түсінік сөздер

Р/с №

Есептік топырақ тобының нөмірі

Республикалық жүйелі тізім бойыныша нөмірі (шифры)

Бояуы

Топырақ атауы

Механикалық құрам
(әріптік индекс), шағылдылық, тастылық дәрежесі (белгі)

Жер бедері, беткейлердің тіктігі

Топырақ түзуші және төсеніш жыныстар

Жердің санаты мен сыныбы (агроөндірістік, мелиорациялық тобы )

Барлығы

Алаң (гектар)

оның ішінде алқаптар бойынша

егістік

тыңайған жерлер

Көп жылдық екпелер

барлығы

оның ішінде суармалы

барлығы

оның ішінде суармалы

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15
















      Кестенің жалғасы

Алаң (гектар)

оның ішінде алқаптар бойынша

шабындық

жайылым

Ауыл шаруашылығы алқаптары барлығы

Орман алаңдары

Ағаш-бұталы екпелер

батпақтар

Су астында

Алаңдарға, жолдарға арналған

Құрылыстарға арналған

Өзге алқаптар

барлығы

оның ішінде жақсартылған

оның ішінде суармалы

барлығы

оның ішінде жақсартылған

соның ішінде суармалы

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29















  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
23-қосымша

Топырақты гранулометриялық (механикалық) құрамы бойынша жіктеу

Шартты белгілер

Механикалық құрамы бойынша топырақ атауы

Бөлшектердің мөлшері (0,01 миллиметр)

АС

Ауыр сазды

> 85

С

Орташа сазды

75-85

ЖС

Жеңіл сазды

60-75

АСқ

Ауыр саздақты

45-60

Сқ

Орташа саздақты

30-45

ЖСқ

Жеңіл саздақты

20-30

Қт

Құмайт

10-20

Қ

Құмды

5-10

БҚ

Борпылдақ құмды

0-5

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
24-қосымша

Қаңқалық дәрежесі бойынша топырақтардың жіктемесі (қиыршық тас, қабыршақ, шақпатас – 1 миллиметрден 3 миллиметрге дейінгі бөлшектер)

Белгі

Қаңқа мөлшері бойынша топырақтардың атауы

0-30 сантиметрлік қабаттағы топырақ салмағының %%-мен қаңқа мөлшері

Агромелиорациялық іс-шаралар
қажеттілігі

∆

Аз қаңқалы

< 10

Қажет емес

∆∆

Орташа қаңқалы

10-20

Қажет емес

∆∆∆

Қатты қаңқалы

20-50

Ұсақ топырақпен, органикалық заттармен байыту және ішінара малтатас пен
шақпатастан тазарту қажет

∆∆∆∆

Өте қатты қаңқалы

> 50

Егістікке тиімділігі төмен

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
25-қосымша

Топырақты қарашірік қат-қабатының қалыңдығы және ұсақ топырақ қалыңдығы бойынша бөлу


А+В1 қат-қабатының қалыңдығы, сантиметрмен

Ұсақ топырақ қабатының қалыңдығы

қара топырақ аймағы, тау етегіндегі және таулы аумақтардың қызғылт топырақ аймағы

жазық аумақтың қызғылт топырақ аймағы

Қалың

81 және одан астам

-

-

Орташа қалың

41-80

31 және одан астам

-

Жұқа

40 және одан кем

30 және одан кем

-

Толық дамымаған

-

-

40-80

Аз дамыған

-

-

40-тан кем

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
26-қосымша

Топырақты қарашірінділік бойынша бөлу


А немесе Ажырту үстіңгі қат-қабатындағы
қарашіріктің мөлшері, %-бен

Орташа қарашірікті

6,1-9,0

Аз қарашірікті

4,1-6,0

Әлсіз қарашірікті

4,0 және одан аз

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
27-қосымша

Топырақтың қарашірік жай-күйінің көрсеткіштері

Нышаны

Нышан деңгейі

Мөлшер шегі

Қарашірік мөлшері, %

Өте жоғары

10-нан астам


Жоғары

6-10


Орташа

4-6


Төмен

2-4


Өте төмен

2-ден кем

Қарашірік қоры

Өте жоғары

200 ____ 600 астам

20 см _____ 100 см қабатында, т/га

Жоғары

150-200 ________ 400-600





Орташа

100-150 _______ 200-400


Төмен

50-100 ______ 100-200


Өте төмен

50 ____ 100 кем

Азотпен байытылуы C:N

Жоғары

5-8


Орташа

8-11


Төмен

11-14


Өте төмен

14-тен астам

Гумификация (қарашіріктену) дәрежесі

Өте жоғары

40-тан астам

Органикалық заттың дәрежесі

Жоғары

30-40



Орташа
әлсіз
өте әлсіз

20-30
10-20
10-нан кем

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
28-қосымша

Қазақстан топырақтарының негізгі типтері үшін көміртектің азотқа ара қатынасы (C:N)

Кермектелген сұр орманды

– 12

Сілтіленген қара топырақтар

– 9-11

Кәдімгі қара топырақтар

– 8,5-11,5

Оңтүстік қара топырақтар

– 9-11

Қара-қызғылт топырақтар

– 10-12

Қызғылт топырақтар

– 9,0

Ашық қызғылт топырақтар

– 8,5-9,0

Қоңыр топырақтар

– 6-8

Сұр-қоңыр топырақтар

– 6

Тақыр тәрізді топырақтар

– 6,5-7,0

Ашық түсті сұр топырақтар

– 7-8

Кәдімгі сұр топырақтар

– 7-9

Қара сұр топырақтар

– 9-10

Ашық қызғылт тау бөктері

– 7-9

Қара-қызылт тау бөктері

– 8-9

Сілтіленген таулы қара топырақтар




  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
29-қосымша

Өңдеп-өсірілетін дақылдарға байланысты (100 (жүз) грамм топыраққа миллиграмм Р2О5) фосфаттардың жылжымалы нысандарымен қамтамасыз етілуі бойынша топырақты топтастыру

Қамтамасыз етілуі

Кирсанов бойынша

Чириков бойынша

Труог бойынша

Мачигин бойынша

Арренис бойынша

дәнді

отамалы

көкөніс

дәнді

отамалы

көкөніс

дәнді

отамалы

көкөніс

дәнді

отамалы

көкөніс

дәнді

отамалы

көкөніс

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

Өте төмен

< 3

< 8

< 15

< 2

< 5

< 10

< 3

< 7

< 12

< 1

< 1,5

< 3,0

< 8

< 15

< 30

Төмен

< 8

< 15

< 20

< 5

< 10

< 15

< 7

< 12

< 18

< 1,5

< 3,0

< 4,5

< 15

< 30

< 45

Орташа

8-15

15-20

20-30

5-10

10-15

15-20

7-12

12-18

18-25

1,5-3,0

3,0-4,5

4,5-6,0

15-30

30-45

45-60

Жоғары

> 15

> 20

> 30

> 10

> 15

> 20

> 12

> 18

> 25

< 3,0

> 4,5

> 6,0

> 30

> 45

> 60

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
30-қосымша

Өңдеп-өсірілетін дақылдарға байланысты (100 (жүз) грамм топыраққа миллиграмм К2О) жылжымалы калиймен қамтамасыз етілуі бойынша топырақты топтастыру

Қамтама-сыз етілуі

Маслова бойынша

Пейве бойынша

Бровкина бойынша

Мачигин, Протасов бойынша

Гусейнов бойынша

дәнді, көп жылд. шөптер

тамыр жемістер, картоп

көкөніс

дәнді, көп жылд. шөптер

тамыр жемістер, картоп

көкөніс

дәнді, көп жылд. шөптер

тамыр жемістер, картоп

көкөніс

дәнді, көп жылд. шөптер

тамыр жемістер, картоп

көкөніс

дәнді, көп жылд. шөптер

тамыр жемістер, картоп

көкөніс

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

Өте төмен

< 5

< 10

< 15

< 3

< 7

< 10

< 4

< 8

< 14

< 10

< 20

< 30

< 20

< 20

< 50

Төмен

< 10

< 15

< 20

< 7

< 10

< 15

< 8

< 14

< 20

< 20

< 30

< 40

< 30

< 30

< 70

Орташа

10-15

15-20

20-30

7-10

10-15

15-20

8-14

14-20

20-30

20-30

30-40

40-60

30-50

50-70

700-100

Жоғары

> 15

> 20

> 30

> 10

> 15

> 20

> 14

> 20

> 30

> 30

> 40

> 60

> 50

> 70

> 100

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
31-қосымша

Өңдеп-өсірілетін дақылдарға байланысты (100 (жүз) грамм топыраққа миллиграммда) азотпен қамтамасыз етілуі бойынша топырақты топтастыру

Қамтама-сыз етілуі

Тюрин және Кононова бойынша гидролизделетін азот

Нитрификация
қабілеті

рН 5-тен төмен

рН 5-6

рН 5-тен жоғары

дәнді

тамыр жемістер, картоп

көкөніс

дәнді

тамыр жемістер, картоп

көкөніс

дәнді

тамыр жемістер, картоп

көкөніс

дәнді

тамыр жемістер, картоп

көкөніс

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Өте төмен

< 4

< 5

< 7

< 3

< 4

< 6

< 3

< 4

< 5

< 0,5

< 0,8

< 1,5

Төмен

< 5

< 7

< 10

< 4

< 6

< 8

< 4

< 5

< 7

< 0,8

< 1,5

< 3,0

Орташа

5-7

7-10

10-14

4-6

6-8

8-12

4-5

5-7

7-10

0,8-1,5

1,5-3,0

3,0-6,0

Жоғары

> 7

> 10

> 14

> 6

> 8

> 12

> 5

> 7

> 10

> 1,5

> 3,0

> 6,0

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
32-қосымша

Алма ағашы мен жүзім үшін топырақтың жылжымалы фосформен және калиймен қамтамасыз етілуі

Топырақтың қамтамасыз етілу дәрежесі

Жылжымалы фосфор, 100 грамм топыраққа миллиграмм

Жылжымалы калий, 100 грамм топыраққа миллиграмм

0-60 сантиметр қабатындағы алма ағашы

Жүзім

0-60 сантиметр қабатындағы алма ағашы

Жүзім

Мачигин бойынша

Труог бойынша

Мачигин бойынша

Мачигин бойынша

Мачигин бойынша

Өте төмен

1,0-ден кем

3,0-ден кем

1,5-тен кем

20-дан кем

20-дан кем

Төмен

1,0-1,5

3,0-6,0

1,5-3,0

20-30

20-30

Орташа

1,5-3,0

7,0-12,0

3,0-6,0

30-40

30-40

Жоғары

3,0-10,0

12,0-ден астам

6,0-ден астам

40-60


Артық

10,0-ден астам



60-тан астам


  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
33-қосымша

Дәнді, отамалы, жеміс және жидек дақылдары үшін жылжымалы магнийдің мөлшері бойынша топырақтарды топтастыру

Қамтамасыз ету дәрежесі

Ұсынылатын магний дозалары, дәнді және отамалы дақылдар үшін 1 гектарға килограмм

Дәнді және отамалы дақылдар
(Шахтшабель бойынша)

Жеміс және жидек дақылдары

топырақтың механикалық құрамы

жеңіл

орташа

ауыр

жеңіл

орташа және ауыр

Әлсіз

24-36

2,4-ке дейін

3,4-ке дейін

5,9-ға дейін

5,0-ге дейін

9,0-ге дейін

Орташа

15-20

2,5-5,0

3,5-7,0

6,0-12,0

6,0-10,0

10,0-15,0

Жоғары

болмайды

5,0-ден астам

7,0-ден астам

12,0-ден астам

10,0-ден астам

15,0-ден астам

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
34-қосымша

Қазақстан топырағындағы жылжымалы микроэлементтердің мөлшері (килограмға миллиграмм)

Топырақтар

Мыс

Марганец

Кобальт

Мырыш

Молибден

Бор

1

2

3

4

5

6

7

Ауыр саздақты кәдімгі қара топырақтар

22,7±0,12

60,7±3,19

2,31±0,12

0,08±0,003

0,23±0,012

1,33±0,08

Ауыр саздақты оңтүстік қара топырақтар

3,30±0,16

109±2,72

1,90±0,08

0,10±0,006

0,04±0,002

1,19±0,06

Саздақты оңтүстік қара топырақтар

2,5±0,15

74,7±2,36

0,86±0,04

0,08±0,006

0,031±0,001

0,74±0,04

Құмайтты оңтүстік қара топырақтар

1,74±0,11

76,3±3,25

0,69±0,17

0,09±0,045

0,044±0,002

0,67±0,04

Ауыр саздақты және сазды қара қызғылт

3,4±0,13

11,7±3,96

1,41±0,07

0,16±0,006

0,07±0,002

0,95±0,06

Саздақты қара қызғылт

3,21±0,13

94,4±2,99

1,13±0,06

0,14±0,006

0,05±0,003

1,11±0,08

Жеңіл саздақты қара қызғылт

2,44±0,12

86,0±2,57

0,93±0,03

0,14±0,007

0,05±0,001

0,75±0,08

Жеңіл саздақты қара қызғылт

7,91±0,32

76,2±5,47

1,30±0,07

0,16±0,008

0,04±0,002

0,69±0,04

Саздақты ашық қызғылт

3,04±0,13

88,0±5,06

1,26±0,08

0,13±0,009

0,03±0,001

0,86±0,03

Саздақты ашық қызғылт

6,64±0,24

103,8±7,07

0,91±0,04

0,28±0,002

0,04±0,002

1,07±0,06

Құмайт және құмды қара қызғылт

1,55±0,04

60,5±1,38

0,52±0,01

0,1±0,01

0,04±0,001

1,33±0,08

Саздақты қоңыр

3,18±0,16

83,5±2,81

1,36±0,07

0,15±0,009

0,035±0,002

0,87±0,04

Саздақты сұр қоңыр

2,79±0,17

108,0±5,19

0,87±0,03

0,25±0,006

0,034±0,001

1,06±0,05

Жартылай бекітілген құмдар

0,41±0,012

73,1±2,80

0,31±0,07

0,31±0,017

0,003±0,001

0,67±0,024

Жартылай бекітілген құмдар

1,16±0,102

65,0±2,04

0,22±0,07

0,12±0,033

0,03±0,003

0,1±0,013

Саздақты кәдімгі сұр топырақтар

3,18±0,21

170,8±8,6

1,22±0,08

0,25±0,015

0,04±0,002

0,7±0,037

Саздақты кәдімгі сұр топырақтар

5,12±0,29

77,2±4,7

0,82±0,05

0,15±0,013

0,03±0,002

0,98±0,057

Құмайт кәдімгі сұр топырақтар

2,31±0,03

62,7±3,19

0,12±0,005

0,08±0,005

0,03±0,002

1,07±0,048

Саздақты ашық түсті сұр топырақтар

2,32±0,09

185,0±0,5

1,23±0,04

0,32±0,002

0,04±0,002

0,77±0,03

Саздақты сұр топырақтар

6,76±0,25

72,5±4,75

0,94±0,06

0,23±0,013

0,03±0,002

1,74±0,023

Шалғынды-сұр топырақ

3,86±0,22

223,5±12,5

1,45±0,09

0,24±0,013

0,06±0,003

1,00±0,14

Шалғынды-сұр топырақ

6,56±0,38

99,8±5,25

0,85±0,05

0,2±0,013

0,03±0,002

0,88±0,09


  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
35-қосымша

Топырақтың жалпы фосформен қамтамасыз етілу дәрежесі

Қамтамасыз етілу дәрежесі

Р2О5 мөлшері, %

Р2О5 жалпы қоры,
1 гектарға килограмм

Өте әлсіз

0,05-ке дейін

1500-ге дейін

Әлсіз

0,05-0,1

1500-3000

Орташа

0,1-0,2

3000-6000

Жоғары

0,2-ден астам

6000-нан астам

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
36-қосымша

Топырақтың НСl 10 %-нан көпіршуі және СаСО3 мөлшері

Көпіршіктену сипаты

СаСО3 мөлшері, %

Жоқ

0-0,3

Әлсіз

0,3-1,0

Орташа

1,0-2,5

Күшті

2,5-5,0

Екпінді

5,0-ден астам

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
37-қосымша

Көпіршу тереңдігі бойынша топырақтардың карбонаттылығы және сілтілік дәрежесі

Топырақтардың таксономиялық анықтамасы

НСl 10 %-нан көпіршіктену басталуы

Карбонатты

Үстіртін

Сәл карбонатты

А қат-қабаты шегінде

Сәл сілтіленген

АВ (В1) қат-қабаты шегінде

Сілтіленген

АВ (В1) қат-қабатының төменгі бөлігінде немесе
В (В2) қат-қабаты шегінде

Аса сілтіленген

Қарашірік бейіні шегінен тыс

Карбонатсыз

Көпіршу аналық жыныста анықталмайды

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
38-қосымша

СаСО3 мөлшері бойынша топырақтардың карбонаттылық дәрежесі

Карбонаттылық дәрежесі

СаСО3 мөлшері, %

Карбонатсыз (сілтіленген)

Жоқ

Сәл карбонатты

0,3-1,0

Аз карбонатты

1,0-3,0

Орташа карбонатты

3,0-8,0

Аса карбонатты

8,0-20,0

Әктастар мен мергелдердің элювиі деңгейіндегі жоғары карбонаттылық

20,0-40,0

Мергель карбонаттылығы

40,0-95,0

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
39-қосымша

Топырақ ерітіндісінің реакциясы

рН мәні

Ортаның реакциясы

4,0-5,0

өткір қышқыл

5,0-5,5

аса қышқыл

5,5-6,0

орташа қышқыл

6,0-6,5

сәл қышқыл

6,5-7,5

нейтралды

7,5-8,0

сәл сілтілі

8,0-8,5

орташа сілтілі

8,5-9,0

аса сілтілі

9,0-12,0

өткір сілтілі

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
40-қосымша

Әртүрлі дақылдар үшін рН оңтайлы мәндері

Өсімдік

рН оңтайлы мәні

Өсімдік

рН оңтайлы мәні

Сұлы

5,0-7,7

Беде

6,0-7,0

Күздік қара бидай

5,5-7,5

Түйежоңышқа

6,5 және жоғары

Жаздық бидай

6,0-7,5

Бөрібұршақ

4,5-6,0

Картоп

5,0-5,5

Атқонақ

5,6 және жоғары

Қант қызылшасы

7,0-7,5

Орамжапырақ

6,7-7,4

Жоңышқа

7,0-8,0

Ас қызылшасы

6,8-7,5

Күздік бидай

6,3-7,6

Қызанақ

6,3-6,7

Арпа

6,8-7,5

Шалғам, шалқан

5,5 және жоғары

Тары

5,5-7,5

Сәбіз

5,5-7,0

Жүгері

6,0-7,0

Қияр

6,0-7,9

Қарақұмық

4,7-7,5

Салат

6,0-7,0

Бұршақ

6,0-7,0

Мақта

6,5-9,0

Соя

6,5-7,1

Қыша

7,0-ге жуық

Зығыр

5,9-6,5

Күнбағыс

6,0-6,8

Кенепшөп

7,1-7,4

Шай

4,8-6,2

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
41-қосымша

Жеміс дақылдары үшін әртүрлі тереңдіктегі топырақ ортасы реакциясының (рН) мәні

қабаттағы су суспензиясының рН, см

Топырақты жер қыртысының жеміс екпелері үшін жарамдылығы

0-50

50-150

150-200

200-250

250-300

6,0-ден аз

6,0-8,5

6,0-8,7

6,0-8,7

6,0-8,7

Дәнді дақылдар үшін қолайлы және
әктеу кезінде – сүйекті дақылдар үшін

6,0-8,5

6,0-8,5

6,0-8,7

6,0-8,7

6,0-8,7

Барлық дақылдар үшін қолайлы







7,0-8,5

7,0-8,5

8,5-8,7

8,5-8,7

8,7-8,8-ден
көп

Қысқы дәнді сорттар үшін жеткілікті қанағаттанарлық емес







7,0-8,6

7,0-8,5

8,5-8,7

8,7-ден аз

8,7-9,0

Сүйекті тұқымдарға жарамды, оларды аласа өскен телітушілерде өсірген кезде. Биік өскен телітушілерде алма ағашының ең берік жазғы сорттары өсірілуі мүмкін.







7,0-8,5

8,5-8,7

8,7-ден көп

8,7-9,0

9,0-ден көп

Сүйекті дақылдарға жарамды, әсіресе өрік ағашына, аласа өскен телітушілерде алма ағашының ең берік жазғы сорттары өсірілуі мүмкін. Алма ағашының қысқы сорттары үшін жарамсыз.







8,0-8,5

8,7-8,8-ден көп

8,7-9,0
және одан көп

9,0-ден көп

9,0-ден көп

Тек өрік, қараөрік, беже отырғызуға болады. Басқа тұқымдарға жарамсыз.







8,7-8,8-ден көп

8,7-9,0 және одан көп

9,0-ден жоғары

9,0-ден көп

9,0-ден көп

Жеміс ағаштары үшін пайдалануға жарамсыз.

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
42-қосымша

Алма ағашының өнімділігіне рН ең жоғары мәндері (метрлік қабатта) және түзету коэффициенттері

7,6-7,8

7,9-8,1

8,2-8,4

8,5-8,7

8,9-9,0

1,0

0,9

0,8

0,7

0,5

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
43-қосымша

Кальций, магний алмасау құрамы, сіңірілген негіздердің қосындысы және сіңірілген негіздердің қосындысымен қанықтылығы бойынша топырақты топтастыру

Топтар

Флоринский бойынша элементтердің мөлшері

Са

Мg

Сіңірілген негіздер қосындысы

Сіңірілген негіздер қосындысымен қанығу

100 грамм топыраққа миллиграмм-эквивалент

1

Өте төмен

0-2,5

0,5-тен кем

5,0-ден кем

30,0-ден кем

2

Төмен

2,6-5,0

0,6-1,0

5,1-10,0

30,1-50,0

3

Орташа

5,1-10,0

1,1-2,0

10,1-15,0

50,1-70,0

4

Көтеріңкі

10,1-15,0

2,1-3,0

15,1-20,0

70,1-90,0

5

Жоғары

15,1-20,0

3,1-4,0

20,1-30,0

90,0-ден астам (көтеріңкі)

6

Өте жоғары

20,0-ден астам

4,0-ден астам

30,0-ден астам

30,0-ден кем (жоғары)

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
44-қосымша

Топырақтың негізгі су-физикалық көрсеткіштері (Топырақтың көлемдік салмағы және шекті ылғал сыйымдылығы)

Топырақ типтері

Механикалық құрамы

Көлемдік салмағы

Метрлік қабаттың
шекті далалық ылғал сыйымдылығы

құрғақ топырақ салмағының %-ы

м3/га

Сұр топырақ

Жеңіл

1,50-1,44

12,0-17,4

1800-2500


Ауыр

1,40-1,32

18,6-26,0

2600-3400






Қызғылт

Жеңіл

1,45-1,34

12,4-19,3

1800-2600


Ауыр

1,38-1,27

19,5-24,5

2700-3100






Қара топырақ

Жеңіл

1,62-1,41

13,6-19,8

2200-2800


Ауыр

1,42-1,36

20,3-30,0

2900-4100

Топырақтың механикалық құрамы және әртүрлі ылғалмен топырақтағы ылғалдың белсенді қоры, 1 гектарға текше метр

Топырақтың механикалық құрамы

Метрлік қабаттағы ылғалдың жалпы мөлшері

1000

1500

2000

2500

3500

1

2

3

4

5

6

Құмдақ

Түйіршектелмейді.
Белсенді қоры – 0

Түйіршектелмейді,
ұстағанда ылғалды.
Белсенді қоры – 400

Ұстағанда дымқыл, сүзгі қағазы ылғалданады.
Белсенді қоры – 1500

Топырақ жүзеді, бетіне су шығады. Белсенді қоры – 2000


Жеңіл саздақ

Түйіршектелмейді.
Белсенді қоры – 0

Шар тәрізді түйіршектелген тез шашылып кетеді. Белсенді қоры – 400

Бөлшектерге шашырайтын, осал түйіршектелген.
Белсенді қоры – 900

түйіршектел-ген.
Белсенді қоры – 1400

Қолдағы барлық сынама бөлек түйіршікке айналады.
Белсенді қоры – 1900

Орташа саздақ

Түйіршектелмейді.
Белсенді қоры – 0

Шар тәрізді түйіршектелген жеңіл басқан кезде шашылып кетеді. Белсенді қоры – 100

Басқан кезде шашылып кететін шар тәрізді түйіршектелген.
Белсенді қоры – 600

Берік түйіршектел-ген, басқан кезде ол шашылмайды,
сүзгі қағазында ылғалдың іздері қалады.
Белсенді қоры – 1100

Барлық сынама қоспа кесекке айналады.
Сүзгі қағазы суланып кетеді. Белсенді қоры – 1600

Ауыр саздақ

Түйіршектелмейді.
Белсенді қоры – 0

Өте әлсіз түйіршектеледі, ол бөлшектерге шашылып кетеді. Белсенді қоры – 0

Осал түйіршектелген, басқан кезде ол бөлек-бөлек түйіршіктерге оңай шашылып кетеді.
Белсенді қоры – 200

Берік түйіршектел-ген, басқан кезде ол шашылмайды.
Сүзгі қағазы ылғалданады. Белсенді қоры – 700

Барлық сынама берік жабысқақ кесекке айналады, сүзгі қағазында ылғалдың іздері қалады.
Белсенді қоры – 1200

Жеміс дақылдары мен жүзім үшін ыза сулары орналасуының барынша рұқсат етілетін тереңдігі топырақты жер қыртысының механикалық құрамына және тұздануына байланысты

Топырақтың механикалық құрамы

Бұталы жидектер

Аласа телітушілердегі сүйекті және дәнді дақылдар

Жүзім

Аса және орташа биік өскен телітушілерде дәнді дақылдар

Жер асты сулары тұздануының минималды тереңдігі (м),
олардың тұздану дәрежесі


тұзданба-ған

тұзданған

тұзданба-ған

тұзданған

тұзданба-ған

тұздан-ған

тұзданба-ған

тұзданған

Ауыр саздақты

1,5-2,0

2,5

2,5

3,0

2,5

3,0

3,0

4,0

Жеңіл саздақты

1,2-1,6

2,0

2,9

2,6

2,0

2,6

2,6

3,5

Ауыр құмдақтар

1,0-1,2

1,5-1,7

1,5-1,7

2,0-2,2

1,2-1,5

2,2

2,0

3,0-3,2

Жеңіл құмдақтар

0,8-1,0

1,3-1,5

1,2-1,5 (қызыл шие мен шабдалыны қоспағанда)

1,8-2,0

1,2-1,3

1,8

1,6-1,8

1,8-3,0

Шаңдылау құмды

-

-

1,0-1,2 (қызыл шие мен шабдалыны қоспағанда)

1,6-1,8

1,0

1,6

1,2-1,6 (алмұртты қоспағанда)

2,0-2,5 (алмұртты қоспағанда)

Ірі және орта-ша түйіршікті құмды

-

-



0,8-1,0

1,4

-

-

Әртүрлі температурада топырақтарда кездесетін тұздардың суда ерігіштігінің шегі (қанық ерітінділер)

Тұз

Салмағы, % (100 г ерітіндіде)

Ерітіндінің г/л

температурасы, ºС

температурасы, ºС

Na2CO3

6,5

10,9

17,9

28,4

32,4

32,1

70

122

213

371

441

429

NaHCO3

6,5

7,5

8,7

10,0

11,3

12,7

68

80

93

107

121

137

Na2SO4

4,3

8,3

16,1

29,0

32,6

31,8

45

90

185

373

430

415

Na2Cl

26,3

26,3

26,4

26,5

26,7

26,9

318

317

317

317

318

319

MgSO4

18,0

22,0

25,2

28,0

30,8

33,4

-

-

-

-

-

-

MgCl2

38,0

39,8

41,0

48,6

51,8

54,5

-

-

-

-

-

-

CaCl2

37,3

39,4

42,7

50,7

53,4

56,0

-

-

-

-

-

-

NaNO3

42,1

44,4

46,7

49,0

51,2

53,3

570

607

646

686

724

762

KNO3

11,6

17,5

24,0

31,5

39,0

46,1

125

194

279

384

498

614

K2CO3

51,7

52,2

52,6

53,2

53,9

54,7

814

823

829

839

852

867

KHCO3

18,4

21,5

25,2

28,5

32,2

36,0

-

-

-

-

-

-

K2SO4

6,7

8,5

10,0

11,5

12,9

14,2

71

91

108

125

142

157

KCl

21,9

23,8

25,6

27,2

28,7

30,1

253

277

301

322

341

359

Көлемдік салмағының шамалары бойынша (КС, 1 текше сантиметрге грамм) топырақтың тығыздалуы және кеуектілігі (КК, топырақ көлемінің %-ы) сипаттамасы

Қабат тереңдігі, см

КС немесе КК

Топырақтың тығыздалу дәрежесі

Үлес салмағы

өте борпылдақ

борпылдақ

орташа тығыз

тығыз

өте тығыз

Құрамында қарашірік4 %-дан төмен топырақ үшін

0-20 см (жыртылған)

КС
КК

1,00
60

1,00-1,20
60-53

1,20-1,40
53-47

1,40-1,50
47-42

1,50
42

2,60
2,60

20-50 см (жыртылмаған)

КС
КК

1,20
55

1,20-1,35
55-50

1,35-1,48
50-45

1,48-1,60
45-40

1,60
40

2,65
2,65

50-100 см

КС
КК

1,35
50

1,35-1,50
50-45

1,50-1,60
45-41

1,60-1,67
41-38

1,67
38

2,70
2,70

Құрамында қарашірік 4 % және одан жоғары топырақ үшін

0-20 см (жыртылған)

КС
КК

0,95
62

0,95-1,10
62-56

1,10-1,20
56-52

1,20-1,30
52-48

1,30
41,40

2,50
2,50

20-50 см (жыртылмаған)

КС
КК

1,10
58

1,10-1,20
58-54

1,20-1,30
54-50

1,30-1,40
50-46

1,40
46

2,60
2,60

50-100 см

КС
КК

1,25
54

1,25-1,32
54-51

1,32-1,40
51-48

1,40-1,50
48-44

1,50
44

2,70
2,70

Әртүрлі жеміс тұқымдарының көлемдік салмағы (1 текше сантиметрге грамм) және реакциялары

Жеміс ағаштарының жай-күйі

Топырақ қабаты (см)

Қызыл шие, өрік

Алма ағашы, алмұрт, беже, шабдалы

Қара өрік,
шие

Ескертпе

Төзімді ағаштар

20-80
80-150
150-300

1,45-тен аз
1,45-тен аз
1,45-тен аз

1,50-ден аз
1,50-ден аз
1,50-ден аз

1,50-ден аз
1,55-тен аз
1,60-тан аз

Топырақтың терең тығыздалуы құрғатылған беткейлердегі қара өрік үшін маңызды емес

Ағаштар тіктігі 7-10º-тан кем емес құрғатылған беткейлерде ғана өседі және қанағаттанарлық жеміс береді

20-80
80-150
150-300

1,45-тен аз
1,48-ден аз
1,50-1,55

1,50-ден аз
1,50-1,60
маңызды емес

1,55-тен аз
маңызды емес

Осы нұсқаулар
ылғалдануы жеткілікті аймақтар үшін маңызды.
Дала аудандарында
тығыздалған топырақ-тар бақтар үшін қолайсыз

Ағаштар қатты зақымданып,
әдетте жеміс берер алдында жойылады

20-80
80-150
150-300

1,59-дан көп
1,55-тен көп
1,60-тан көп

1,60-тан көп
1,65-тен көп
1,70-тен көп

1,65-тен көп
1,70-тен көп
бұл тереңдіктегі тығыздалу ағаштың жойылуына әкелмейді, бірақ жазық жерде ағаштарды зақымдайды


Қазақстан топырағының негізгі типтерінің және олардың түрлерінің көлемдік салмағының орташа шамалары

Механикалық құрамы бойынша топырақ атауы

Топырақ бейінінің тереңдігі, сантиметрмен

Қабат үшін орташасы (сантиметр)

0-10

11-20

21-30

31-40

41-50

51-60

61-70

71-80

81-90

91-100

0-20

0-50

50-100

0-100

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

Таулы қара топырақ













Ауыр саздақты

0,98

1,05

1,13

1,16

1,16

1,20

1,23

1,26

1,31

1,30

1,02

1,10

1,26

1,18
















Қара топырақтар















Сазды

0,93

1,01

1,16

1,23

1,28

1,32

1,36

1,41

1,47

1,51

0,96

1,12

1,41

1,26

Ауыр саздақты

1,00

1,07

1,14

1,22

1,26

1,32

1,36

1,41

1,45

1,46

1,04

1,14

1,40

1,27

Орташа саздақты

1,05

1,12

1,16

1,24

1,30

1,32

1,36

1,39

1,41

1,44

1,08

1,17

1,38

1,28

Жеңіл саздақты

1,18

1,26

1,41

1,45

1,48

1,52

1,49

1,53

1,51

1,55

1,22

1,36

1,52

1,44
















Қара қызғылт














Ауыр саздақты

1,04

1,11

1,26

1,35

1,39

1,44

1,46

1,52

1,53

1,52

1,07

1,23

1,49

1,36

Орташа саздақты

1,28

1,32

1,41

1,43

1,46

1,47

1,54

1,55

1,43

1,47

1,30

1,38

1,49

1,44

Жеңіл саздақты

1,40

1,45

1,50

1,55

1,56

1,56

1,56

1,57

1,55

1,56

1,42

1,49

1,56

1,53

Құмайт

1,16

1,24

1,32

1,36

1,38

1,39

1,46

1,49

1,49

1,50

1,20

1,29

1,47

1,38
















Ашық қызғылт














Ауыр саздақты

1,12

1,16

1,22

1,26

1,33

1,34

1,36

1,34

1,36

1,34

1,14

1,22

1,35

1,28

Орташа саздақты

1,20

1,26

1,31

1,34

1,39

1,38

1,40

1,39

1,38

1,40

1,23

1,30

1,39

1,34

Жеңіл саздақты

1,30

1,35

1,46

1,48

1,51

1,54

1,56

1,58

1,59

1,61

1,32

1,42

1,57

1,50

Құмайт

1,39

1,45

1,52

1,54

1,56

1,63

1,62

1,64

1,67

1,62

1,42

1,49

1,64

1,56
















Сұр топырақ















Ауыр саздақ

1,36

1,38

1,46

1,41

1,43

1,45

1,45

1,47

1,45

1,48

1,37

1,41

1,46

1,43

Орташа саздақ

1,36

1,41

1,43

1,39

1,39

1,38

1,39

1,38

1,38

1,40

1,38

1,40

1,39

1,39

Жеңіл саздақ

1,29

1,29

1,35

1,34

1,35

1,37

1,39

1,40

1,42

1,42

1,29

1,32

1,40

1,36

Құмайт

1,38

1,44

1,46

1,44

1,44

1,47

1,46

1,44

1,42

1,40

1,41

1,43

1,43

1,43

 
Сұр қоңыр















Жеңіл саздақты

1,32

1,41

1,43

1,53

1,52

1,58

1,61

1,63

1,62

1,60

1,36

1,44

1,61

1,52

Құмайт

1,60

1,60

1,58

1,57

1,58

1,59

1,64

1,66

1,71

1,73

1,60

1,58

1,67

1,63
















Құмдар















Орамды құмдар

1,59

1,60

1,61

1,60

1,59

1,60

1,62

1,61

1,62

1,61

1,60

1,60

1,61

1,61

Топырақтағы қарашіріктің жалпы қорын (1 гектарға тонна) айқындауға арналған коэффициенттер кестесі

Қалың-дығы, (сантиметр) (Қ)

Топырақ қат-қабатының көлемдік салмағы (У)

1,0

1,05

1,1

1,15

1,2

1,25

1,3

1,35

1,4

1,45

1,5

1,55

1,6

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

10

10,0

10,50

11,0

11,50

12,0

12,50

13,0

13,50

14,0

14,50

15,0

15,50

16,0

11

11,0

11,50

12,1

12,65

13,2

13,75

14,3

14,85

15,4

15,95

16,5

17,05

17,6

12

12,0

12,60

13,2

13,80

14,4

15,00

15,6

16,20

16,8

17,40

18,0

18,60

19,2

13

13,0

13,65

14,3

14,95

15,6

16,25

16,9

17,55

18,2

18,85

19,5

20,15

20,8

14

14,0

14,0

15,4

16,10

16,8

17,50

18,2

18,90

19,6

20,30

21,0

21,70

22,4

15

15,0

15,75

16,5

17,25

18,0

18,75

19,5

20,25

21,0

21,75

22,5

23,25

24,0

16

16,0

16,80

17,6

18,40

19,2

20,00

20,8

21,60

22,4

23,20

24,0

24,80

25,6

17

17,0

17,85

18,7

19,55

20,4

21,25

22,1

22,95

23,8

24,65

25,5

26,35

27,2

18

18,0

18,90

19,8

20,70

21,6

22,50

23,4

24,30

25,2

26,10

27,0

27,90

28,8

19

19,0

19,95

20,9

21,85

22,8

23,75

24,7

25,65

26,6

27,55

28,5

29,45

30,4

20

20,0

21,00

22,0

23,00

24,0

25,00

26,0

27,00

28,0

29,00

30,0

31,00

32,0

21

21,0

22,05

23,1

24,15

25,2

26,25

27,3

28,35

29,4

30,45

31,5

32,55

33,6

22

22,0

23,10

24,2

25,30

26,4

27,50

28,6

29,70

30,8

31,90

33,0

34,10

35,2

23

23,0

24,15

25,3

26,45

27,6

28,75

29,9

31,05

32,2

33,35

34,5

35,65

36,8

24

24,0

25,20

26,4

27,60

28,8

30,00

31,2

32,40

33,6

34,80

36,0

37,20

38,4

25

25,0

26,25

27,5

28,75

30,0

31,25

32,5

33,75

35,0

36,25

37,5

38,75

40,0

26

26,0

27,30

28,6

29,90

31,2

32,50

33,8

35,10

36,4

37,70

39,0

40,30

41,6

27

27,0

28,35

29,7

31,05

32,4

33,75

35,1

36,45

37,8

39,15

40,5

41,85

43,2

28

28,0

29,40

30,8

32,20

33,6

35,00

36,4

37,80

39,2

40,60

42,0

43,40

44,8

29

29,0

30,45

31,9

33,35

34,8

36,25

37,7

39,15

40,6

42,05

43,5

44,85

46,4

30

30,0

31,50

33,0

34,50

36,0

37,50

39,0

40,50

42,0

43,50

45,0

46,50

48,0

31

31,0

32,55

34,1

35,65

37,2

38,75

40,3

41,85

43,4

33,95

46,0

48,05

49,6

32

32,0

33,60

35,2

56,80

38,4

40,00

41,6

43,20

44,8

46,40

48,0

49,60

51,2

33

33,0

34,65

36,3

37,95

39,6

41,25

42,9

44,55

46,8

47,85

49,5

51,15

52,8

34

34,0

35,70

37,4

39,10

4,8

42,50

44,2

45,90

47,6

49,30

51,0

52,70

54,4

35

35,0

36,75

38,5

40,25

42,0

43,75

45,5

47,25

49,0

50,75

52,5

54,25

56,0

36

36,0

37,80

39,6

41,40

43,2

45,00

46,8

48,60

50,4

52,20

54,0

55,80

57,6

37

37,0

38,85

40,7

42,55

44,4

46,25

48,1

49,95

51,8

53,65

55,5

57,35

59,2

38

38,0

39,90

41,8

43,70

45,6

47,50

49,4

51,30

53,2

55,10

57,0

58,90

60,8

39

39,0

40,95

42,9

44,85

46,8

48,75

50,7

52,65

54,6

56,55

58,5

60,45

62,4

40

40,0

42,00

44,0

46,00

48,0

50,00

52,0

54,00

56,0

58,00

60,0

62,00

64,0

41

41,0

43,05

45,1

47,15

49,2

51,25

53,3

55,35

57,4

59,45

61,5

63,55

65,6

41

42,0

44,10

46,2

48,30

50,4

52,50

54,6

56,70

58,8

60,90

63,0

65,10

67,2

42

43,0

45,15

47,3

49,45

51,6

53,75

55,9

58,05

60,2

62,35

64,5

66,65

68,8

44

44,0

46,20

48,4

50,60

52,8

55,00

57,2

59,40

61,6

63,80

66,0

68,20

70,4

45

45,0

47,25

49,5

51,75

54,0

56,25

58,5

60,75

63,0

64,25

67,5

69,75

72,0

46

46,0

48,30

50,6

52,90

55,2

57,50

59,8

62,10

64,4

66,70

69,0

71,30

73,6

47

47,0

49,35

51,7

54,05

56,4

58,75

61,1

63,45

65,8

68,15

70,5

72,85

75,2

48

48,0

50,40

52,8

55,20

57,6

60,00

52,4

64,80

67,2

69,60

72,0

74,40

76,8

49

49,0

51,45

58,9

56,35

58,8

61,25

63,7

66,15

68,6

71,05

73,5

75,95

78,4

50

50,0

52,50

55,0

57,50

60,0

62,50

65,0

67,50

70,0

72,50

75,0

77,50

80,0

Көлемдік салмағына (1 текше сантиметрге грамм) және тұздар мөлшеріне (%) байланысты қалыңдығы 100 сантиметр қабаттағы тұздар қорын 1 гектарға тоннада айқындау

Тұз-дар мөл-шері,%

Құрғақ топырақтың көлемдік салмағы, г/см³

1,25

1,30

1,35

1,40

1,45

1,50

1,55

1,60

1,65

1,70

1,75

1,80

1,85

1,90

1,95

2,00

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

0,20

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

0,25

31

33

34

35

36

37

39

40

41

42

44

45

46

47

49

50

0,30

37

39

40

42

43

45

46

48

49

51

52

54

55

57

58

60

0,40

50

52

54

56

58

60

62

64

66

68

70

72

74

76

78

80

0,45

56

58

61

63

65

67

70

72

74

76

79

81

83

85

88

90

0,55

69

71

74

77

80

82

85

88

91

93

96

99

102

104

107

110

0,60

75

78

81

84

87

90

93

96

99

102

105

108

111

114

117

120

0,65

81

84

88

91

94

97

101

104

107

110

114

117

120

120

127

130

0,70

87

91

94

98

101

105

108

112

115

119

122

126

128

133

136

140

0,75

94

97

101

105

109

112

116

120

124

127

131

135

139

142

146

150

0,80

100

104

108

112

116

120

124

128

132

136

140

144

148

152

156

160

0,85

106

110

115

119

123

127

132

136

140

144

149

153

157

161

166

170

0,90

112

117

121

126

130

135

139

144

148

153

157

162

166

171

175

180

0,95

119

123

128

133

138

142

147

152

157

161

166

171

176

180

185

190

1,00

125

130

135

140

145

150

155

160

165

170

175

180

180

190

195

200

1,10

137

143

148

155

159

165

170

176

181

187

192

198

203

209

214

220

1,20

150

156

162

168

174

180

186

192

198

204

210

216

222

228

234

240

1,30

162

169

175

182

188

195

201

208

214

221

227

234

240

247

253

260

1,40

175

184

189

196

203

210

217

224

231

238

245

252

259

266

273

280

1,50

187

195

202

210

217

225

232

240

247

255

262

270

277

285

292

300

1,60

200

208

216

224

232

240

240

256

264

272

280

288

296

304

312

320

1,70

212

221

229

238

245

255

263

272

280

289

297

306

314

323

331

340

1,75

219

227

236

245

254

262

271

280

289

297

306

315

324

332

341

350

1,80

225

134

143

252

261

270

279

288

297

306

315

324

333

342

351

360

1,85

231

240

250

259

268

277

287

296

305

314

324

333

342

351

361

370

1,90

237

247

256

266

275

285

294

304

313

323

332

342

351

361

370

380

1,95

244

253

263

273

283

292

302

312

322

331

341

351

361

370

380

390

2,00

250

260

270

280

290

300

310

320

330

340

350

360

370

380

390

400

2,10

262

273

283

294

304

315

325

336

346

357

367

378

388

409

409

420

2,10

275

286

297

308

319

330

341

352

363

374

385

396

407

418

429

440

2,30

287

299

310

322

333

345

356

368

379

391

401

414

425

437

448

460

2,40

300

312

324

336

348

360

372

384

396

408

420

432

444

456

468

480

2,50

312

325

337

350

362

375

387

400

412

425

437

450

462

475

487

500

2,60

325

338

351

364

377

390

403

416

429

442

455

468

481

494

507

520

2,70

337

351

364

373

391

405

418

432

445

459

472

436

499

513

526

540

2,80

3,50

364

378

392

406

420

434

448

462

476

490

504

518

532

546

560

2,90

362

377

391

406

420

435

449

464

478

493

507

522

536

551

656

580

3,00

375

390

405

420

435

450

465

480

495

510

525

540

555

570

585

600

3,10

387

403

418

434

449

465

480

496

511

527

542

558

573

589

604

620

3,20

400

416

432

448

464

480

495

512

528

544

560

576

592

603

624

640

3,30

412

429

445

462

478

495

511

528

544

561

577

594

610

627

643

660

3,40

425

442

459

476

493

510

527

544

561

578

595

612

629

646

663

680

3,50

437

455

472

490

507

525

542

560

577

595

612

630

647

665

682

700

3,60

450

468

486

504

522

540

558

576

594

612

630

648

666

684

702

720

3,70

462

481

499

513

536

555

573

592

610

629

647

666

684

703

721

740

3,80

475

494

513

532

551

570

589

608

627

646

665

684

703

722

741

760

3,90

487

507

526

546

565

585

604

624

643

663

682

702

721

741

760

780

4,00

500

520

540

560

580

600

620

640

660

680

700

720

740

760

780

800

4,10

512

533

533

574

694

615

635

656

676

697

717

738

758

779

799

820

4,20

525

546

567

588

609

630

651

672

693

714

735

756

777

798

819

840

4,30

537

559

580

602

623

645

666

688

709

731

752

774

795

817

838

860

4,40

550

572

594

616

633

660

682

704

726

748

770

792

814

836

858

880

4,50

562

585

607

630

652

676

697

720

742

765

787

810

832

855

877

900

4,60

575

598

621

644

667

690

713

736

759

782

805

828

851

874

897

920

4,70

587

611

634

658

681

705

723

753

775

799

822

846

869

893

916

940

4,80

600

624

648

672

696

720

744

768

792

816

840

864

888

912

936

960

4,90

612

637

661

686

710

735

759

784

808

838

857

882

906

931

955

980

5,00

625

650

675

700

725

750

775

800

825

850

875

900

925

950

975

1000

Тұздар түзілетін пайыздардың олардың миллиграмм-эквивалентіне тәуелділігі

Мг-экв

Ca(HCO3)2

Mg(HCO3)2

Na(HCO3)2

CaSO4

MgSO4

NaSO4

NaCl

MgCl2

Na2CO3

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1,0

0,0810

0,0730

0,0840

0,0680

0,0601

0,0710

0,0585

0,0476

0,0530

2,0

0,1620

0,1460

0,1680

0,1360

0,1202

0,1420

0,1170

0,0952

0,1060

3,0

0,2430

0,2190

0,2520

0,2040

0,1803

0,2103

0,1755

0,1428

0,1590

4,0

0,3240

0,2920

0,3360

0,2720

0,2404

0,2840

0,2340

0,1904

0,2120

5,0

0,4050

0,3650

0,4200

0,3400

0,3005

0,3550

0,2925

0,2380

0,2650

6,0

0,4860

0,4380

0,5040

0,4080

0,3606

0,4260

0,3510

0,2856

0,3180

7,0

0,5670

0,5110

0,5880

0,4760

0,4207

0,4970

0,4095

0,3332

0,3710

8,0

0,6480

0,5840

0,6720

0,5440

0,4808

0,5680

0,4680

0,3808

0,4240

9,0

0,7290

0,6570

0,7560

0,6120

0,5409

0,6390

0,5265

0,4284

0,4770

10,0

0,8100

0,7300

0,8400

0,6800

0,6100

0,7100

0,5850

0,4760

0,5300

0,1

0,0081

0,0073

0,0084

0,0068

0,0060

0,0071

0,0058

0,0048

0,0053

0,2

0,0162

0,0146

0,0168

0,0136

0,0120

0,0142

0,0117

0,095

0,0106

0,3

0,0243

0,0219

0,0252

0,0204

0,0180

0,0213

0,0176

0,0143

0,0159

0,4

0,0324

0,0292

0,0336

0,0272

0,0240

0,0284

0,0234

0,0190

0,0212

0,5

0,0405

0,0365

0,0420

0,0340

0,0300

0,0355

0,0292

0,0238

0,0265

0,6

0,0486

0,0438

0,0504

0,0408

0,0360

0,0426

0,0351

0,0286

0,0318

0,7

0,0567

0,0511

0,0588

0,0476

0,0420

0,0497

0,0410

0,0333

0,0371

0,8

0,0648

0,0584

0,0672

0,0544

0,0480

0,0568

0,0468

0,0381

0,0424

0,9

0,0729

0,0657

0,0756

0,0612

0,0540

0,0639

0,0526

0,0428

0,0477

0,01

0,0008

0,0007

0,0008

0,0007

0,0006

0,0007

0,0006

0,0005

0,0005

0,02

0,0016

0,0015

0,0017

0,0014

0,0012

0,0014

0,0012

0,0010

0,0011

0,03

0,0024

0,0022

0,0025

0,0020

0,0018

0,0021

0,0018

0,0014

0,0016

0,04

0,0032

0,0029

0,0034

0,0027

0,0024

0,0028

0,0023

0,0019

0,0021

0,05

0,0040

0,0037

0,0042

0,0034

0,0030

0,0036

0,0029

0,0024

0,0026

0,06

0,0049

0,0044

0,0050

0,0041

0,0036

0,0043

0,0035

0,0029

0,0032

0,07

0,0057

0,0051

0,0059

0,0048

0,0042

0,0050

0,0041

0,0033

0,0037

0,08

0,0065

0,0058

0,0067

0,0054

0,0028

0,0057

0,0047

0,0038

0,0042

0,09

0,0073

0,0066

0,0076

0,0061

0,0054

0,0064

0,0053

0,0043

0,0048

Талдамалық көбейткіштер (қайта есептеу коэффициенттері)

4,427

NO3–N

8,226

3,284

NO2–N

0,304

1,288

NH4–N

0,776

1,216

NH3–N

0,822

3,819

NH4Cl–N

0,262

1,890

Al2O3–Al

0,529

1,430

Fe2O3–Fe

0,699

1,111

Fe2O3–FeO

0,900

0,777

Fe–FeO

1,286

1,205

K2O–K

0,830

0,632

K2O–KCl

1,583

1,907

KCl–K

0,524

1,399

CaO–Ca

0,715

0,560

CaO–CaCO3

1,785

2,497

CaCO3–Ca

0,400

3,397

CaSO4–Ca

0,294

2,140

SiO2–Si

0,467

1,658

MgO–Mg

0,603

3,467

MgCO3–Mg

0,288

0,362

MgO–Mg2P2O7

2,760

1,348

Na2O–Na

0,742

2,542

NaCl–Na

0,393

7,821

BaSO4–S

0,137

1,668

TiO2–Ti

0,599

3,664

CO2–C

0,273

1,724

Гумус – С

0,579

0,471

Гумус – СО2

1,153

2,291

Р2О5–Р

0,439

3,593

Mg2P2O7–Р

0,278

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
45-қосымша

Топырақтың тұздануын анықтау

      1. Үстіңгі тұзды қат-қабаты (оның үстіңгі шекарасы) орналасуының тереңдігі бойынша жазық аумақ топырағының тұздануы жүйелі тізімге сәйкес бөлінеді: сортаңды – 0-30 сантиметр, сортаңдану – 30-80 сантиметр, тұзданған – 0-80 сантиметр, тұзданбаған – 0-80 сантиметр қабатында тұздар жоқ.

      2. Тау етегі және таулы аумақтардың тұзданған топырақтары жүйелі тізімге сәйкес бөлінеді: сортаңды – 0-30 сантиметр, сортаңдану – 30-80 сантиметр, терең сортаңдану – 80-150 сантиметр, тұзданбаған – 0-150 сантиметр қабатында тұздар жоқ.

      3. Сортаңдыға бейіннің тиісті морфологиялық құрылымы кезінде, топырақ бейінінің үстіңгі қат-қабатының тұздану дәрежесі өте жоғары (> 1%) топырақтар жатады.

      4. Тұзданған топырақтың химиялануы (тұздардың сапалық құрамы) бойынша бөлу, ең бастысы, аниондардың арақатынасына негізделеді. Тұздану типінің атауына мөлшері аниондардың мг-экв қосындысының 20 %-нан асатын аниондар енгізіледі, атаудағы басым анион соңғы орынға тұрады.

      5. СО3 аниондарының мөлшері есепке енгізілмейді, өйткені СО3 жалпы сілтілік шамасына кіреді. Егер су сорындысында SO4 мен Cl айтарлықтай басым бола тұра, иондар (тым болмаса топырақ қат-қабаттарының біреуінде) – СО3 мөлшері аниондардың миллиграмм-эквивалент (бұдан әрі – мг-экв) қосындысының 20 %-нан кем, бірақ 100 грамм топыраққа 0,03 мг-экв астам болса, тұздану атауға "соданың қатысуымен" деген сөз қосылып, басым иондардың арақатынасы бойынша айқындалады. Егер су сорындысында ион мөлшері 100 грамм топыраққа 1,4 мг-экв асса, ал НСО3 Са + Mg (мг-экв) астам болса, НСО3 иондары үшін де солай істеу керек. Егер НСО3 жоғары мөлшері Mg (НСО3)2 байланысты болса, тұздану типі гидрокарбонатты болып айқындалады.

      6. Тұздану химиясы аниондық құрам бойынша айқындаған кезде 1-кестені, ал катиондық құрам бойынша айқындаған кезде 3-кестені қолдану керек.

      7. Бейтарап тұзбен қатар соданың біршама мөлшері бар және "соданың қатысуымен" тұздану типіне жататын топырақ кестеге енгізілмеген. Оларды айыру қағидаты бұрын қаралған.

      8. Тұзданудың содалық типтеріндегі топырақта, сондай-ақ сода-хлоридті немесе сода-сульфатты тұздану кезінде катиондар арасында Na басым болады. Сульфатты- және хлоридті-гидрокарбонатты тұздану кезінде катиондар арасында Са немесе Mg басым болады, бірақ Na да қатысады.

      9. Тұзданудың хлоридті, ал кейде сульфатты-хлоридті типіндегі топырақ арасында NaCl басқа, тұздар құрамында 1-ден астам MgCl2 және СаCl2 қатысатын топырақ кездеседі.

      1) Тұздың құрамында MgCl2 қатысқан кезде

қатынасы 1-ден кем, ал СаCl2 қатысқан кезде Cl – Na қатынасы 1-ден астам.

      10. Тұзданудың І, ІІ, ІІІ типтеріндегі топырақ үшін қысқартылған су сорындысының талдаулары болған кезде (1-кесте) аниондардың мг-экв қатынастыры есебінің орнына тығыз қалдықтың шамасы мен хлордың мөлшері арасындағы байланыстылық көрсетілген графикті (1-суретті қарау керек) немесе 2-кестені қолдануға болады.

      11. Ординат осі мен бірінші түзу сызық арасындағы аралыққа тұзданудың сульфатты типтеріндегі топырақ түседі, бірінші және екінші түзу сызықтар арасындағы аралыққа – хлоридті-сульфатты, үшінші түзу сызық пен абсцисс осі арасындағы аралыққа – хлоридті.

      12. Топырақтың тұздану типі сортаң топырақ үшін тұздың орташа өлшенген құрамы бойынша 0-30 сантиметр қабатында, ал сортаңдау (30-80 сантиметр) және терең сортаңдау (80-150 сантиметр) тұз қат-қабатының барынша тұздануы бойынша белгіленеді.

      13. Топырақтың тұздану дәрежесі бойынша төрт градацияға бөлінеді: сәл, орташа, аса және өте аса тұзданған. Бұл градациялар тұздану типтеріне байланысты белгіленеді (4-кесте) және сортаңды топырақта тұздардың орташа өлшенген мөлшері бойынша 0-30 сантиметр қабатында, ал сортаңдау топырақта 30-80 сантиметр және терең сортаңдау (80-150 сантиметр) қабатында тығыз қалдығы немесе тез еритін тұз қат-қабатының барынша мөлшері бойынша айқындалады.

      14. Хлоридті-сульфатты және сульфатты типтегі топырақтардың тұздану дәрежесін топырақтардағы гипс мөлшерінің өзгеріп отыратынына байланысты анықтау ең қиын. Гипстің болуы тұздың жалпы мөлшеріне, сонымен қатар SO4 иондарының концентрациясына әсер етеді. 4-кестедегі "Тұздың қосындысы" бағанында алдымен осы сипаттамалар үшін су сорындысына ауысқан гипстің ең төменгі ықтимал мөлшеріне сәйкес келетін минималды мәндер келтіріледі, (егер су сорындысы Са >12.5 мг-экв және SO4> 12.5 мг-экв болса, гипс бар деп есептеледі, яғни бұл жағдайда жақшалардағы мәндерді пайдалану керек)

      Аниондық құрам бойынша топырақтың тұздану химиясы (типі)

Топырақтардың тұздану химиясы (типі)

Аниондардың мг-экв
қатынасы

Катиондар мен аниондардың
мг-экв қатынасы







I. Хлоридті және сульфатты-хлоридті

1-2,5
және одан астам

-

-

-

II. Хлоридті-сульфатты

0,2-0,1

-

-

-

III. Сульфатты

2,0-ден кем

-

-


IV. Содалы-хлоридті

1-ден астам

менее 1

1-ден астам

НСО3 Са+Mg
астам -

V. Содалы-сульфатты

1-ден кем

1-ден астам

1-ден кем

НСО3 Са+Mg
астам --

VI. Хлоридті-содалы

1-ден астам

1-ден астам

1-ден астам

НСО3 Са+Mg
астам --

VII. Сульфатты-содалы

1-ден кем

1-ден астам

1-ден астам

НСО3 Са+Mg
астам --

VIII. Сульфатты- немесе хлоридті-гидрокарбо
натты




Na кем Са
Na кем Mg
НСО3 астам

      15. Топырақ химиясының аталған типтері үшін тұздану дәрежесін айқындау қиындығын ескере отырып, оны улы SO4 иондарының және Cl мөлшері бойынша, сондай-ақ улы тұздардың қосындысы бойынша айқындайды.

      SO4 иондары улы (Na2SO4, MgSO4), сонымен бірге улы емес (СаSO4) тұздың болуына байланысты болуы мүмкін.

      Қысқартылған су сорындысы талдауларының деректері бойынша тығыз қалдық

      пен хлордың қатынасы арқылы тұздану типін айқындау

Тығыз қалдық (Р) %
хлор (х) %

Тұздану типі

0,01-2,5

Хлоридті

2,51-3,9

Сульфатты-хлоридті

3,91-12,5

Хлоридті-сульфатты

> 12,5

Сульфатты



      16. SO4 иондары СаSO4, NаSO4, MgSO4 реттілігіндегі гипотетикалық тұздарға қосылады, яғни ең аз еритін тұздардан бастап.

      Nа және Mg-мен байланысқан улы SO4 иондарының мөлшерін есептеу үшін су сорындысындағы SO4 мг-экв жалпы мөлшерінен Са бикарбонатының НСО3 мг-экв шамасына азайтылған Са мг-экв мөлшерін алып тастайды.

      Улы тұздардың SO4 = су сорындысының SO4 – [су сорындысының Са – кальциймен байланысқан НСО3] немесе улы тұздардың SO4 = [су сорындысының SO4 – су сорындысының Са] + су сорындысының НСО3.

      Улы тұздардың қосындысын шығару үшін Cl мг-экв мөлшерін 0,006 коэффициентіне, ал улы SO4 иондарының мг-экв мөлшерін 0,07 коэффициентіне көбейтіп, шыққан көбейтінділерді қосады.

      17. Аниондық құрам бойынша топырақ химиясын айқындау катиондар құрамы жөніндегі мәліметтермен толықтырылуы тиіс.

      Катиондар бойынша топырақтың тұздану типі

Тұздану типі

Катиондардың мг-экв қатынасы

Na : Mg

Na : Ca

Mg : Ca

Натрий

> 1

> 1

-

Магний-натрий

> 1

> 1

> 1

Кальций-натрий

> 1

> 1

< 1

Кальций-магний

< 1

< 1

> 1

Натрий-магний

< 1

> 1

> 1

Натрий-кальций

> 1

< 1

< 1

Магний-кальций

< 1

< 1

< 1

Магний

< 1

-

> 1

      18. Катиондық құрамды ескере отырып, топырақтың тұздану химиясын айқындаған кезде ең көп мөлшерде кездесетін екі катион назарға алынады. Егер осы катиондардың біреуінің мөлшері екіншісінің мөлшерінен 2 еседен астам артық болса, атауында тек осы басым катион ғана көрсетіледі.

      Тұздар химиясына байланысты тұздану дәрежесі бойынша топырақты жіктеу

Тұздану дәрежесі

Хлоридті және сульфатты-хлоридті
(Cl´ : SO4´´ > 1)

Хлоридті-сульфатты (Cl´ : SO4´´ = 1 – 0,2)

Сульфатты (Cl´ : SO4´´ < 0,2)

Тұздар қосындысы (%)

Cl´ % _____ мг-экв

Cl´ тұздарының қосындысы

улы SO4´´

Cl´ тұздарының қосындысы

улы SO4´´

с.і. улы (%)

% _____ мг-экв

с.і. улы (%)

% _____ мг-экв

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Сәл тұзданған

0,1-0,2

0,01-0,03 __________ 0,3-0,9

0,2-0,4 (0,6) ______________ 0,1-0,25

0,01-0,03 __________ 0,3-0,8

0,5-0,13 _________ 1,0-2,7

0,3(1,0)-0,4(12) _______________ 0,15-0,30

0,02кем ________
0,6

0,08-0,17 ___________ 1,7-3,5

Орташа тұзданған

0,2-0,4

0,03-0,10 __________ 0,9-2,8

0,4(0,6)- 0,6 (0,9) ______________________ 0,25-0,5

0,03-0,1 __________ 0,8-2,7

0,13-0,28 __________ 2,7-5,8

0,4(1,2)-0,8(1,5) __________ 0,3-0,6

0,06кем _______
1,6

0,17-0,34 __________ 3,5-7,0

Аса тұзданған

0,4-0,8

0,10-0,23 __________ 2,8-6,5

0,6(0,9)-0,9(1,4-1,7) ___________________ 0,5-0,9

0,1-0,23 __________ 2,7-6,4

0,28-0,38 __________ 5,8-8 ,0

0,8(1,5)-1,4(2,0) __________ 0,6-1,4

0,12кем __________
3,5

0,34-0,86 __________ 7,0-18 ,0

Өте аса тұзданған

0,8-ден астам

0,23 астам_____________ 6,5

1,4(1,7)астам______________ 0,9

0,23астам______________ 6,4

0,38астам ______________8,0

1,4(2,0)астам______________ 1,4

0,12астам
______________ 3,5

0,86астам
______________ 18,0

Тұздану дәрежесі

Хлоридті-содалы және сода-хлоридті (Cl : SO4´´ > 1); (HCO3´ : Cl´ > 1; HCO3´ > Ca.. + Mg..; Na. > Mg..; Na. > Ca..)

Сульфатты-содалы және сода-сульфатты (Cl : SO4´´ < 1; HCO3´ : SO4´´ > 1; HCO3´ > Ca.. + Mg..; Na. > Mg..; Na. > Ca..)

Сульфатты-хлоридті-гидрокарбонатты (HCO3´ > Cl´;
HCO3´ > SO4´´; Na. < Ca..; Na. < Mg..; HCO3´ > Na.)

тұздар қосын-дысы (%)

Cl´

CO3´´

HCO3´

тұздар қосын-дысы (%)

SO4´´

CO3´´

HCO3´

тұздар қосын-дысы (%)

SO4´´

Cl´

HCO3´

(%) ______мг-экв

(%) ______мг-экв

(%) ______мг-экв

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Сәл тұзданған

0,1-0,2

0,1-0,02 __________ 0,3-0,7

0,001-0,002 __________ 0,03-0,07

0,8 _______ 1,4

0,15-0,25

0,04-0,07 __________ 0,8-1,4

0,001-0,002 __________ 0,03-0,08

0,8 ______ 1,4

0,2-0,4

0,10кем _______ 0,2

0,03кем ________ 1,0

0,12кем ________ 2,0

Орташа тұзданған

0,2-0,3

0,07кем _______
2,0

0,002-0,006 __________ 0,07-0,2

0,08-0,12 __________ 1,4-2,0

0,25-0,4

0,10кем _______ 2,0

0,002-0,009 __________ 0,08-0,3

0,08-0,15 __________ 1,4-2,5

0,4-0,5

0,12кем _______ 2,4

0,07кем ________ 2,0

0,15кем ______ 2,4

Аса тұзданған

0,3-0,5

0,10кем
_______ 3,0

0,006-0,01 __________ 0,2-0,4

0,12-0,18
__________ 2,0-3,0

0,4-0,6

0,19кем _______
4,0

0,009-0,0015 __________
0,3-0,5

0,15-0,21
__________
2,5-3,5

-

Кездеспейді

Өте аса тұзданған

0,5 астам

0,10астам _________
3,0

0,01астам ________ 0,4

0,18астам
________
3,0

0,6 астам

0,19астам _______
4,0

0,015астам ________ 0,5

0,21астам _________ 3,5

-

Кездеспейді

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
46-қосымша

Жерді жіктеу

Жердің жарамдылық санаты

Жердің жарамдылық сыныбы

Санат нөмірі

Жарамдылық санатының атауы

Сынып нөмірі

Жердің жарамдылық сыныбының атауы



1

Егістікке жарамды жерлер

1

Құнарланған жерлер. Бұл сыныпқа мелиорациялық, дақыл-техникалық және агротехникалық іс-шараларды жүйелі түрде жүргізу нәтижесінде алқаптардың өнімділігі айтарлықтай арттырылған, ал оларда өсірілетін дақылдардың өнімділігі жылдар бойы аздап қана өзгеретін барлық құнарланған суармалы жерлерді жатқызады. Осындай жерлердің топырақ бейіні құнарланған және өңделмейтін немесе өңделетін, бірақ нашар құнарландырылған топырақ бейінінен айтарлықтай ерекшеленеді.
Мысал ретінде ежелгі суландыру оазистерінің жерлерін немесе жерлерді терең құнарландыру мақсатымен су, тұз және басқа да режимдермен реттелетін басқа аймақтардағы жерлерді келтіруге болады. Әрбір табиғи-ауыл шаруашылығы аймағындағы құнарландырылған жерлердің өзіндік диагностикалық ерекшеліктері бар.

2

Дренаждалған суайырықтар және саздақ және жеңіл сазды карбонатты емес нашар көрінетін беткейлер (20 дейін) жерлері.
Бұған суайырықтардың және топырағы толық бейінді карбонатты емес және осылардың үйлесімі басым нашар көрінетін беткейлердің (20 дейін) дерлік барлық жерлері біріктіріледі. Механикалық құрамы – саздақ және жеңіл сазды. 2-сынып жерлерінде қарқынды пайдалану үшін шектейтін факторлар жоқ.

3

Дренаждалған суайырықтардың және саздақ және жеңіл сазды карбонатты нашар көрінетін беткейлер (20 дейін) жерлері.
Қарқынды пайдалану үшін шектейтін факторлар жоқ: тым ылғалды емес, тұзданбаған, шайылмаған. Осы сынып үшін карбонатты топырақтар тән, олар қуаң аудандарда жел эрозиясы көрінісінің алдын алу шараларын қажет етеді.

4

Дренаждалған суайырықтардың және құмайт және құмды жеңіл жыныстардың әсері жоғары нашар көрінетін беткейлер (20 дейін) жерлері.
Сондай-ақ бұл сыныпқа суайрықтардың, бірақ олардың сапасына жеңіл топырақ түзуші жыныстардың – құмайт пен құмның әсері жоғары жерлер жатады. Бұл топырақтың жеңіл механикалық құрамы салдарынан жырту және қарқынды мал жаюу кезінде жел эрозиясына ұшырайтын жерлер.

5

Дренаждалған суайырықтардың және сазды (ауыр және орташа сазды) біріккендерді қоса алғанда ауыр жыныстардың әсері жоғары нашар көрінетін беткейлер (20 дейін) жерлері.
Бұл сыныпқа суайырықтар мен топырақ түзуші жыныстар мен топырақтардың (ауыр және орташа сазды) ауыр механикалық құрамымен сипатталатын мен нашар көрінетін беткейлер (20 дейін) жерлері кіреді. Осының салдарынан олар қолайсыз су-физикалық қасиеттерімен жиі біріктіріледі. Қуаң аймақтарда жел эрозиясына ұшырауы мүмкін.

6

Дренаждалған суайырықтардың және тығыз жыныстардың және саздақ тасты-малтатас шөгінділердің әсері жоғары нашар көрінетін беткейлер (20 дейін) жерлері. Бұған жазықты жағдайда немесе тау жағдайындағы тегістелген суайырықтарда қалыптасатын, бірақ тығыз жыныстардың немесе тасты-малтатас шөгінділердің төселуіне жақын жерлер жатқызылады. Топырақтар қысқартылған ұсақ топырақты бейінмен сипатталады және құнарландырудың арнайы тәсілдерін қажет етеді. Бұған әдетте аймақтық орташа шағылданған топырақтар және тегістелген учаскелердегі толық дамымаған топырақтар жатады.

7

Нашар дренаждалатын қысқа мерзімді тым ылғалданатын сазды және саздақ карбонатты емес жерлер. Аумақтың нашар дренаждалуы, жер үсті және ыза суларымен қысқа мерзімді тым ылғалдану жағдайлары әсер ететін жерлерден тұрады.
Бір жағдайларда бұл көрінетін глейлену (гумидті жағдайларда) айырмашылықтарына, басқа жағдайларда – аздап сортаңдануына және әлсіз кешенділіктің дамуына алып келеді. Жер топырағының үстіңгі қат-қабаттары – карбонатты емес.
Жер бедері жалпақ жазықтар мен ойпаттардан тұрады. Бұған барлық жартылай гидроморфты топырақтар, далалық жайылма, сәл және орташа сортаңдау автоморфты және жартылай гидроморфты топырақтар, сондай-ақ 10-30 % сортаңы бар атоморфты және жартылай гидроморфты топырақтардың кешендері жатады, суармалы егіншілік аймағында барлық құнарландырылған жартылай гидроморфты және гидроморфты тұзданбаған және тұзданған суармалы топырақтар жатады.

8

Нашар дренаждалатын қысқа мерзімді тым ылғалданатын сазды және саздақ карбонатты жерлер.
7-сыныптың жерлері сияқты, жер үсті және ыза суларымен қысқа мерзімді тым ылғалдану жағдайлары әсер етеді. 7-сыныптағы жерлерден айырмашылығы – топырақ бейіні карбонатты және гумидті жағдайларда глейленуі аздау.
Аридтік жағдайларда кебірлілікпен қатар, жиі сәл тұздану анықталады. Бұған барлық жартылай гидроморфты топырақтар, далалық жайылма, сәл және орташа сортаңдау автоморфты және жартылай гидроморфты топырақтар, сондай-ақ 10-30 % кебірлері бар атоморфты және жартылай гидроморфты топырақтардың кешендері жатады.
7 және 8-сыныптардың жерлері топырақ жамылғысының біркелкі еместігімен, жиі әлсіз кешенділікпен сипатталады, бірақ көбінесе біркелкі еместіктің әсерін жою жөніндегі агротехникалық іс-шараларды қажет етеді. Тайга аймақтарында егістікке пайдаланылған кезде жерлер жоғары ылғалдылық пен ұсақ контурлықтың жағымсыз әсерін төмендетуге бағытталған іс-шараларды қажет етеді.
Орманды дала және дала аймақтарында бұл іс-шаралар, ең алдымен, сортаңдану мен сортаң кешенділігінің әсерін төмендетуге бағытталған.

9

Нашар дренаждалатын қысқа мерзімді тым ылғалданатын құмайт және құмды саздар мен саздақтардағы жерлер.
Бұл сыныптың жерлері екі мүшелік шөгінділермен құрастырылған жазықтар мен ойпаттарда кең таралған. Тым ылғалдануы құмдар мен құмдақтардың саздақпен және сазбен төселуі кезінде жер үсті суларының әсерінен болады. Егістікке игерілген кезде глейлену мен ұсақ контурлықтың әсерін жою жөніндегі агротехникалық және дақыл техникалық іс-шараларды қажет етеді.

10

Сәл эрозиялық қауіпті жайдақ беткейлер (2-50) сазды және саздақ болбыр жыныстардағы жерлер, беткейдің жайдақтығына қарамастан сәл шайылғандарды қоса алғанда. Бұған 10-30 % және одан жоғары сәл шайылған топырақтары бар автоморфты және жартылай гидроморфты топырақтардың кешендері жатады.
Осы сынып су эрозиясының дамуына бейім жерлерді біріктіреді. Табиғатта эрозияға ұшыраудың бір дәрежесі бар беткейді табу қиындығын және еліміздің әр түрлі аймақтарында еңіс шамасының (жер үстінің басқа да сипаттамаларының) эрозия көрінісінің дәрежесіне әсер етуі бірдей еместігін ескере отырып, шарттылықтың жеткіліктей дәрежесімен 2-50 беткейлерде көбінесе сәл шайылған топырақтардың таралғаны қабылданған. Осы жер сыныбының топырақтары – сазды және саздақ, болбыр жыныстарда.

11

Сәл эрозиялық қауіпті жайдақ беткейлер (2-50) құмайт болбыр жыныстардағы жерлер, сәл шайылған және барлық сәл дефлирленген топырақтарды қоса алғанда.
10-сыныптың жерлерінен айырмашылығы – механикалық құрамы жеңілірек, құмайт.

12

Эрозиялық қауіпті көлбеу беткейлердің (5-100) сазды және саздақ болбыр жыныстардағы жерлер, тұзданудың жоғары дәрежесі жоқ, шайылған топырақтарды қоса алғанда.
Еңістің тіктігі өскен сайын бұл жерде эрозия көрінісінің қарқындылығы артады, бұл сыныптың атауында көрсетілген. Көбінесе шайылған топырақтар кіреді. Топырақтардың механикалық құрамы – сазды және саздақ.

13

Эрозиялық қауіпті көлбеу беткейлердің (5-100) құмайт болбыр жыныстардағы жерлер, шайылған топырақтарды қоса алғанда.
12-сыныптың жерлерінен айырмашылығы – бұған құмайт механикалық құрамдағы топырағы бар жерлер кіреді.

14

Жайдақ және көлбеу беткейлердің (2-100) жоғары эрозиялық қауіпті тығыз жыныстардағы жерлер, шайылған топырақтарды қоса алғанда.
Осы жер сыныбының негізгі ерекшелігі – тығыз жыныстардың таяз орналасуы және ұсақ топырақ қабатының жұқалығы. Осы себептен су эрозиясының ықтимал қауіптілігі жоғары және жер пайдаланудың қарқынды эрозияға қарсы технологиясын қолдану қажеттілігі.

2

Көбінесе шабындыққа жарамды жерлер. Жайылма және жайылмадан тыс шалғынды тұзданбаған немесе сәл және орташа тұзданған жерлерді біріктіретін төрт сыныптан тұрады.

1

Жайылма шалғынды сазды және саздақ, шөлейт және шөл аймақтарындағы жайылма шалғынды-батпақты жерлер.
Осы сынып жерлері көбінесе орталық жайылмада орналасқан және топырақ қасиеттері бойынша жиі тіпті ең жақсы аймақтық топырақтан да асып түседі. Алайда суайырықтардың жерімен салыстырғанда олардың оң қасиеттері тұрақсыздау, сондықтан құнарлылығын сақтаудың жоғары қарқынды тәсілдерінің қолданылуын қажет етеді. Сонымен бірге, жайылма жерлерді жырту су тасқыны кезінде құнарлы қабаттың шайылу қаупін тудырады. Аталған алғышарттар осы сынып жерлерін көбінесе шабындыққа пайдалануға мәжбүр етеді.

2

Жайылма шалғынды құмайт және құмды, шөлейт және шөл аймақтарындағы жайылма шалғынды-батпақты жерлер.
Көбінесе құмды-құмайт топырақтары бар өзенге жақын жайылмаға жатқызылады, олар құнарлылығы бойынша 1-сынып жерлерінен айтарлықтай төмен. Сонымен қатар олар оңай бүлінуге ұшырайды. Бұл олардың көбінесе шабындыққа жарамдылығын түсіндіреді.

3

Жайылмадан тыс шалғынды сазды және саздақ жерлер. 1-сынып жерлерінен, ең алдымен, жер бедеріндегі орналасу жағдайларымен ерекшеленеді – жайылмадан тыс сәл төмендеген учаскелер. Бұл ІІ санаттағы жерлердің құрамында оларды пайдалану технологиясының ерекшеліктерін алдын ала белгілейді.

4

Жайылмадан тыс шалғынды құмайт және құмды жерлер. 3-сынып жерлерінен топырақтың жеңілірек, құмды құмайт механикалық құрамымен ерекшеленеді. 4-сынып жерлерін шабындықтарға пайдалану ең қолайлы. Басқа мақсаттарға пайдаланылған кезде бүлінуге оңай ұшырайды.

3

Жайылымдық жерлер, жақсартылудан кейін басқа да ауыл шаруашылығы алқаптарына жарамды болуы мүмкін.

1

Автоморфты суарудың болмауынан егістікке жарамсыз, мелиорациялық ерекшеліктері бойынша бірінші санаттағы топырақтарға жататын жерлер. Бұл жерлер шөлейт және шөл аймақтарында кең таралған. Суаруға арналған су болмаған кезде түбегейлі мелиорациясыз егістікке пайдалану ұсынылмайды.

2

Сортаңды және біріккен автоморфты жерлер, орташа және аса кешенділерді қоса алғанда. Осы сыныптың сортаңды және біріккен жерлері, сондай-ақ осы жерлердің 25-30 %-ынан астамын қамтитын кешендер, жайылымдардың барлық орташа сортаңдау топырақтары және аса сортаңдау топырақтар, сортаң топырақтар (сң1 сң2 сң3). Жерлер егістікке игеру үшін қымбат мелиорациялық іс-шараларды қажет ететін учаскелерді біріктіреді, сондықтан оларды табиғи күйінде мал азықтық алқаптарға пайдаланған орынды.
Олар көбінесе дала, қуаң далалы және шөл аймақтарында таралған. Бұл жерлердің өнімділігі әдетте жоғары емес. Бұл жерлерде мал азықтық алқаптардың сапалық жағдайын жақсарту іс-шараларын міндетті түрде жүргізу керек.

3

Сортаңды және біріккен жартылай гидроморфты жерлер, орташа және аса кешенді,
30-50% аса сортаңдау топырақтары бар орташа сортаңдау топырақтарды, аса сортаңдау, сортаң топырақтарды, сондай-ақ кермекті сұр топырақтарды (солодтар) қоса алғанда.
2-сыныптың жерлерінен айырмашылығы – мезгіл-мезгіл ыза суларының әлсіз ылғалдылығының әсерінде болады, бұл өнімді алқаптарға игеру іс-шараларын қиындатады.

4

Сортаңды және біріккен гидроморфты жерлер, орташа және аса кешенді, барлық орташа сортаңдау және аса сортаңдау, сортаң топырақтарды, сондай-ақ жайылма тоғайлы топырақтарды қоса алғанда.
Жер бетіне жақын орналасқан ыза суларынан тұрақты қылтүтіктік ылғалдану қуаң аймақтардағы бұл жерлерде тұздану процестерін күшейтеді және өнімді алқаптарға игеруді қиындатады.

5

Тік беткейлердің (100 астам) ерекше эрозиялық қауіпті жерлері, шайылған топырақтарды, сондай-ақ беткейдің тіктігіне қарамастан орташа шайылған аса тұзданған және аса шайылған топарықтарды қоса алғанда. Осы сыныпқа көлбеу-тік беткейлерде орналасқан ерекше эрозиялық қауіпті жерлер, сондай-ақ эрозияның жоғары ықтимал қауіптілігі болғандықтан және жыртылған кезде олардың қарқынды шайылуынан егістікке пайдалану ұсынылмайтын барлық құмды топырақтар жатады. Осы сынып жерлерінде эрозия процестерін болдырмау жөніндегі тиісті іс-шараларды жүргізу қажет.

6

Жұқа жерлер, аса тасты және шағылды топырақтарды қоса алғанда.
Жер бедері жағдайлары бойынша егістікке жарамсыз, мелиорациялық ерекшеліктері бойынша бірінші санаттағы топырақтарға жататын жерлер.
Бұған ұсақ топырақ қабатының қалыңдығын ұлғайтпай, тастардан тазартпай, жайылымдарды қоспағанда, басқа алқап түрлеріне пайдалануға болмайтын толық дамымаған, аз дамыған, аса тасты және шағылды жерлер кіреді. Бұл жайылымдардың өнімділігі әдетте төмен. Еліміздің оңтүстік аудандарында тау етегіндегі және таулы жағдайларда осы сыныптың жерлерін таңдамалы түрде жүзім және басқа да көп жылдық екпелер үшін пайдалануға болады.

7

Шымдалған құмдар. Бұған борпылдақ-құмды топырақтары бар жерлер жатады.
Осы сынып жерлері шөл аймағында айрықша кең таралған. Оларға өте төмен өнімділік тән.
Шөл аймағында жерлерді жайылымдарға қыс мезгілінде де пайдалануға болады.

8

Тым ылғалданатын (батпақтанған) жерлер. Таулы-тайга аймағында кең таралған. Бұл, ең алдымен, минералды және сәл шымтезектелген, батпақтанған жерлер, оларды ылғал молшылығынан және глейленуінен түбегейлі құрғату мелиорациясыз егістікке пайдалануға болмайды, жайылымдар мен шабындықтарға игерген дұрыс. Осы сынып жерлеріне шөлейт және шөл аймақтарының жайылымдарға пайдаланылатын шалғынды-батпақты топырақтары жатады.

4

Түбегейлі мелиорациядан кейін ауыл шаруашылығы алқаптарына жарамды жерлер

1

Ойпатты және өтпелі шымтезекті батпақтар.
Тек күрделі құрғату мелиорациялары және кейіннен құнарландыру іс-шаралары жүргізілгеннен кейін ғана ауыл шаруашылығы алқаптарына пайдалануға болады.

2

Ойпатты және өтпелі минералды батпақтар.
1-сынып жерлері сияқты, тек түбегейлі құрғату мелиорациялары және кейіннен құнарландыру іс-шаралары жүргізілгеннен кейін ғана ауыл шаруашылығы алқаптарына пайдалануға болады.

3

Аса және өте қатты тұзданған жерлер (10-50% сорлармен кешенде сортаң топырақтар және фонмен барлық сорлар).
Осы сынып жерлері аридті аймақта кездеседі. Оларды тек тұзсыздандыру, суару жөніндегі түбегейлі мелиорациялар жүргізілгеннен кейін ғана ауыл шаруашылығы айналымына тартуға болады.

4

Тақырлар.
Тақырлар көбінесе шөл аймағында кездеседі. Олар тұзданғандықтан және механикалық құрамы өте ауыр болғандықтан құнарсыз. Оларды ауыл шаруашылығы айналымына тарту қымбат мелиорациялардың жүргізілуімен байланысты.

5

Жыралы-сайлы кешенді жерлер.
Бұған жыралар мен жырмалар, тік және өте тік беткейлер, сайлардың түбі жатады, оларды көлемдері шағын болғандықтан ірі масштабты карталарда бөлек айырып көрсету мүмкін емес, олар жыралы-сайлы кешендердің күрделі контурларына біріктіріледі. Олардың барлығы егістікке жарамсыз және жайылымға шектеулі түрде пайдаланылуы мүмкін. Эрозиядан бүлінуден қорғау үшін гидротехникалық, орман-мелиорациялық және басқа да іс-шараларды қажет етеді.

6

Өсімдіктен айырылған (таратылатын) құмдар.
Осы сынып құмдарды бекіту және олардың таратылуын болдырмау жөніндегі міндетті орман-мелиорациялық және басқа да іс-шараларды қажет етеді.

5

Ауыл шаруашылығы алқаптарына жарамдылығы аз жерлер

1

Жоғарғы батпақтар.

2

Малтатастар, тасты шашылымдар, шағылды шөгінділер, қиыршық тас шөгінділері, аллювиалды үйінділер, үшінші реттік саздардың ашылуы.

6

Малтатастар, тасты шашылымдар, шағылды шөгінділер және т.б.

1

Жартастар, тығыз жыныстардың ашылымдары, сусымалар.

2

Мұздықтар, мәңгілік қар, су астындағы учаскелер.

7

Бүлінген жерлер

1

Шымтезек өңдеу.

2

Карьерлер, кен қазбалары, қалдықтар үйінділері, ойықтар, шұңқырлар.
VII санаттағы жерлер пайдалы қазбаларды өндіру, құрылыс және т.с.с. кезінде жердің бүлінуі нәтижесінде кез келген табиғи-ауыл шаруашылығы аймағында орналасуы мүмкін.

  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
47-қосымша

Жерлердің санаттары мен сыныптарының картограммасына түсінік сөздер

Жердің жарамдылық санаттары

Жалпы алаңы, га

1. Көбінесе егістікке жарамды жерлер

Жер сыныптары

Барлығы

құнарландырылған

дренаждалған суайырықтардың және саздақ және жеңіл сазды карбонатты емес нашар көрінетін беткейлердің (20 дейін)

дренаждалған суайырықтардың және саздақ және жеңіл сазды карбонатты нашар көрінетін беткейлердің (20 дейін) жерлері

дренаждалған суайырықтардың және құмайт және құмды жеңіл жыныстардың әсері жоғары нашар көрінетін беткейлердің (20 дейін) жерлері. жерлері құмайт және құмды. ұмайт және құмды.

дренаждалған суайырықтардың және сазды (ауыр және орташа сазды) біріккендерді қоса алғанда ауыр жыныстардың әсері жоғары нашар көрінетін беткейлердің (20 дейін) жерлері.сазды (ауыр және орташа сазды), тұтасқандарды қоса алғанда.

дренаждалған суайырықтардың және тығыз жыныстардың және саздақ тасты-малтатас шөгінділердің әсері жоғары нашар көрінетін беткейлердің (20 дейін) жерлері беткейлердің (20 дейін) жерлері саздақ.

нашар дренаждалған қысқа мерзімді тым ылғалданатын сазды және саздақ карбонатты емес жерлер

нашар дренаждалған қысқа мерзімді тым ылғалданатын сазды және саздақ карбонатты жерлер

нашар дренаждалған қысқа мерзімді тым ылғалданатын құмайт және құмды саздар мен саздақтардағы жерлер

жайдақ беткейлердің (2-50) сәл эрозиялық қауіпті сазды және саздақ болбыр жыныстардағы жерлері

жайдақ беткейлердің (2-50) сәл эрозиялық қауіпті құмайт болбыр жыныстардағы жерлер, сәл шайылған және барлық сәл дефлирленген топырақтарды қоса алғанда және барлық сәл дефлирленген топырақтарды қоса алғанда.

Алқаптар



1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

Егістік














о.і.
суармалы














Тыңайма














Көп жылдық екпелер














о.і.
суармалы














Шабындықтар














о.і. Т.Ж.














о.і.
суармалы














Жайылымдар














о.і. Т.Ж.














о.і.
суармалы














а/ш алқаптарыныңбарлығы














Орман
алаңдары














Ағаш-бұталы
екпелер














Батпақтар














Су астында














Алаңдар, жолдар
астында














Құрылыстар астында














Өзге
алқаптар














Барлығы














      Кестенің жалғасы

1. Көбінесе егістікке жарамды жерлер

2. Көбінесе шабындыққа жарамды жерлер

көлбеу беткейлердің (5-100) эрозиялық қауіпті сазды және саздақ болбыр жыныстар-дағы жерлер, тұзданудың жоғары дәрежесі жоқ сәл шайылған топырақтарды қоса алғанда жоғары дәрежесі жоқ сәл шайылған топырақтарды қоса алғанда.

көлбеу беткейлердің (5-100) эрозиялық қауіпті құмайт болбыр жыныстардағы жерлер, шайылған топырақтарды қоса алғанда.
Көлбеу беткейлердің (5-100) эрозиялық қауіпті құмайт болбыр жыныстардағы жерлер, шайылған топырақтарды қоса алғанда. қоса алғанда.

жайдақ және көлбеу беткейлердің (2-100) жоғары эрозиялық қауіпті тығыз жыныстардағы жерлер, шайылған топырақтарды қоса алғанда топырақтарды қоса алғанда шайылған топырақтарды қоса алғанда.

барлығы

жайылма шалғынды сазды және саздақ

жайылма шалғынды құмайт және құмды

жайылмадан тыс шалғынды, сазды және саздақ жерлер

жайылмадан тыс шалғынды, құмайт және құмды жерлер

12

13

14


1

2

3

4


































































































































































III. Жайылымдық жерлер, жақсартылудан кейін басқа да ауыл шаруашылығы алқаптарына жарамды болуы мүмкін.

IV. Түбегейлі мелиорациядан кейін ауыл шаруашылығы алқаптарына жарамды жерлер.

барлығы

теріс белгілерсіз немесе әлсіз дәрежеде көрінетін автоморфты жерлер, бірақ суарудың болмауына байланысты жайылым ретінде пайдаланылады

сортаңды және біріккен автоморфты жерлер, орташа және аса кешенділерді қоса алғанда

сортаңды және біріккен жартылай гидроморфты жерлер, орташа және аса кешенді

сортаңды және біріккен гидроморфты жерлер, орташа және аса кешенді

тік беткейлердің (100 астам) ерекше эрозиялық қауіпті жерлері, шайылғанды қоса алғанда

жұқа жерлер, аса тасты және шағылды топырақтарды қоса алғанда алғанда

шымдалған құмдар

тым ылғалданатын (батпақтанған) жерлер

барлығы

ойпатты және өтпелі шымтезекті батпақтар

ойпатты және өтпелі минералды батпақтар

аса және өте қатты тұзданған жерлер

тақырлар

жыралы-сайлы кешендер

өсімдіктен айырылған (таратылатын) құмдар

1

2

3

4

5

6

7

8

1

2

3

4

5

6

































































      Кестенің жалғасы

V. А/ш алқаптарына жарамсыздау жерлер

VI. А/ш алқаптарына жарамсыз жерлер

VII. Бүлінген жерлер

барлығы

жоғарғы батпақтар

малтатастар, тасты шашылымдар, шағылды шөгінділер және т.б.

барлығы

жартастар, тығыз жыныстардың ашылымдары, сусымалар және т.б.

су астындағы

барлығы

шымтезек өңдеу

карьерлер, кен қазбалары, қалдықтар үйінділері, ойықтар және т.б.

1

2

1

2

1

2





































  Жердің ірі масштабты топырақ
іздестірулерін жүргізу
жөніндегі әдістемеге
48-қосымша

№ _______ Акт

      Далалық _________________________________________________________________

      ______________________________________________ жұмыстарды тексеру (қабылдау)

      _________ жылғы "____" _________________

      Мен _____________________________________________________________________

                        (аты, әкесінің аты, тегі, лауазымы)

      ____________________________________________________ аумағында орындалатын

      (облыс, аудан, кадастрлық квартал, с/о атауы)

      далалық __________________________________________________________________

      жұмыстарды тексеруді (қабылдауды) жүргіздім.

      Далалық жұмыстарды ___________________________________________ масштабында

      ___________________ жер көлемінде ________________________________ бөлімінің

      __________________________________________________________________________

      (орындаушының лауазымы, аты, әкесінің аты, тегі)

      ____________________ бастап _________________ аралығындағы мерзімде орындады.

      Далалық карталарды және сипаттау бланкілерін қарап шығу нәтижесінде, сондай-ақ ұзақтығы _____

      ________________ бақылау маршруты негізінде

      анықталды:

      1. Далалық түсіру ___________________________________________________

      _________________________ сапалы ___________________________ масштабындағы

      фотожоспарларда жүргізілді.

      _______________________ контур айырып көрсетілді және сипатталды.

      2. Жасалған сипаттамалар ____________ дана, олардың кондициясы түсіру масштабына сәйкес келеді.

      3. Контурлар шекараларын және сипаттау орындарын картаға түсіру дәлдігі, шекараларды картаның іргелес парақтары бойынша байланыстыру

      __________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      4. Далалық құжаттама (сипаттау бланкілері)

      жүргізіледі _______________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      5. Химиялық талдауға таңдап алынған топырақ қыртысының үлгілері ___ дана, су ____

      Далалық және камералдық тексеру негізінде далалық ___________________________

      _______________________ жұмыстардың Әдістемеге сәйкес орындалғаны анықталды.

      Түзетілуі тиіс жекелеген кемшіліктер көрсетілді:

      Тексеру жүргізген _________________________________________________________

      Орындаушы ______________________________________________________________

      Аталған кемшіліктерді түзелді ________________________________________________

      Жұмыс ________________________________ бағасымен қабылданды деп есептелсін.